Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

SİNAGOGLAR

562

563

SİNAN

Kuzguncuk'taki Beth Yaakov Sinagoğu'nun iç avludan görünümü.

göğün kalıntıları ise üzerinde İbranice harflerle yazılı kapı üstü taşlan olup 1934' te Bankalar Caddesi'nde Osmanlı Banka-sı'mn arka tarafındaki 1697'de inşa edilmiş Yeni Cami avlusu kazısında rastlanmıştır. Sinagogun 17. yy'dan önce mevcut olduğu anlaşılmaktadır.

istanbul sinagoglarının kendilerine özgü genel bir mimari stili yoktur. İnşa edildikleri dönemlerin ve onu kuranların geldikleri yörelerin izlerini taşırlar. Çağlar boyunca geçirdikleri doğal afetler, tamir veya kısmen, tamamen yeniden inşa edilmeleri vb etkenler de sinagogların çok kez aynı çatı altında dahi bariz farklılıklar taşımalarına yol açmıştır.

Genelde Musevi yerleşim merkezinin ortasında kurulu olan sinagogun dış cephesinde dikkati çekecek veya diğer dinlerin mensuplarını rahatsız edecek dekorasyondan kaçınılmıştır. Sinagogun etrafında genelde bir avlu veya bahçe bulunur ve bu alan da kendini dıştan ayıran bir duvar ile çevrilidir. Avluda genellikle, ibadet öncesi el yıkamaya mahsus bir çeşme ve yalak bulunur.

Sinagoglar dört köşe veya dikdörtgen şeklinde veya merkezi olurlar. Geleneksel Sefarad sinagoglarının belirgin özelliği Tevrat'ta yazılı olan "üçüncü gün Rab Sina Dağı üzerine inerek herkese görünecek ve halkı etrafına toplayarak diyecek ki" sözünden esinlenerek teva'nın (dua okuma kürsüsü) salonun ortasına inşa edilmesi ve cemaatin etrafına dizilen sıralarda yer almasıdır (Yanbol, Unkapanı, Zülfaris gibi). Ancak teva bazı sinagoglarda ehalin hemen yanı başında (Neve Şalom, Şişli) veya arka duvara bitişik düzende (Haydarpaşa) öngörülmüştür. Sinagoglar Kudüs'e doğru yönelmişlerdir. En diplerinde aa-ron ha-kodeş veya ehal denilen ve içinde sefer toraların (Kutsal Kitap'ın parşömen rulolar üzerinde elle yazılmış suretleri) saklandığı bir dolap bulunur.

Sinagoga giriş ve özellikle ehale çıkış, Hz İbrahim'i ziyaret eden üç meleği simgeleyen üç basamakla olur.

Genellikle ahşap veya yığma taş inşaat olan eski sinagogların hemen hemen hepsinin çatısının ahşap olması dikkat çekicidir. Bunun mahzuru, Kasturiya veya Selaniko örneklerinde olduğu gibi çatının bir kar fırtınasında çöküp tüm sinagogu kullanılmaz hale sokmasıdır. Yangın, deprem gibi doğal afetler sonucu sık sık tamir edilen ve hattâ yeniden inşa edilen sinagogların ilk durumlarını tam olarak bilmeye imkân yoktur. Ahrida Sinagoğu'nun 1992'deki restorasyonu sırasında Mimar Hüsrev Tayla'nın yaptığı araştırmalar sonucu l694'e kadar inmek mümkün olmuş ve sinagog söz konusu bulgulara göre restore edilmiştir. Varılan görünüm Ahrida'nın restorasyondan önceki halinden çok farklıdır. Şüphe yok ki her sinagog inşa veya tamir sırasında dönemin yerel mimarisinin etkisinde kalmıştır.

Bilinen sinagog adları gruplandırmaya çalışılırsa 5 ana özellikle karşılaşılır:

1. Bulundukları yere göre adlandırılanlar: Epey kalabalık olan bu grup sinagog-

lar arasında; Zeyrek, Yeni Mahalle (Has-köy ve Oıtaköy), Kalaycı Bahçe (Hasköy), Yeniköy, Bakırköy, Sirkeci, Unkapanı, Ci-bali gibi mahalle ismi; Zülfaris (Karaköy) gibi bulundukları sokağın veya Çorapçı Han gibi binanın ismiyle anılanlar sayılabilir. Birden fazla sinagogu bulunan genellikle küçük yerleşim merkezlerinde sinagoglar çok kez birbirlerine mukayese ile tanımlanmaktadır. Örneğin, Balat'ta Poli Yaşan (Eski Şehir) ile Poli Hadas (Yeni Şehir); Kuzguncuk'ta Kal de Abaşo/Beth Yaakov (Aşağıdaki Sinagog) ile Kal de Ari-va/Virane (Yukarıdaki Sinagog).

2. Özellikle Bizans döneminden kalanlarla 15. yy'ın sonundaki göçlerden sonra inşa edilen sinagogların büyük bir çoğunluğu, o sinagogu kuran veya ondan yararlanan kişilerin kökleriyle anılmaktadır. Evlerini, mülklerim, servetlerini, ölülerini terk ederek bir yöreden kopmaya zorlanmış kişilerin o günlerde henüz taptaze olan özlem duygularının bir ifadesi olan bu tanımlamalara şu örnekler verilebilir: Makedonya'dan göç edenler Ahrida (Ohri kasabasından), Seron (Serez'den), Veria (Verya'dan), Kasturiya (Kasturiya'dan), İh-tipol (İştip'ten), Çana (Tziana'dan), Yanbol (Yanboli'den), Nicopoli (Niğbolu'dan); İspanya ve Portekiz'den göç edenler Kata-lan, Aragon, Kardova, Mayorka; İtalya'dan gelenler Messina; Sicilia, Kalavres, Pulia ve Italia.

Bu arada bazı sinagoglar göç olayını değişik açılardan yorumlayan isimler taşımıştır. Bizans döneminden kalma Sürgün-lüs Sinagogu kendi rızaları aksine zorla Bizans'a getirilenlerin, buna karşı Kendi Gelen Sinagogu kendi arzuları ile gelenlerin hissiyatım aksettirmekteydi. İspanya ve Portekiz'den kovulmanın üzüntüsünü yaşayanlardan bazıları da Geniş Sefarad (İspanya'dan Sürgün) isimli sinagoglar kurdular.

3. Sayıları çok az olmakla beraber bazı sinagoglar kendilerini kuran veya ona

devam edenlerin mesleklerine göre adlandırılmıştır. Bu grubun tipik örnekleri Gala-ta'da Tofre Begadim (Schneider Tempel), Terziler Sinagogu, Tahta Minare-Hasköy'de Cakacı (Çuhacı) Kumaş Tacirleri Sinagogu. 4. Yaygın bir tanımlama geleneği de şahıs ve aile adlarıdır. Bu adlar genellikle o sinagoga hizmeti geçmiş, kurulmasına veya tamirine önayak olmuş, katkısı bulunan şahıs veya ailenin adıdır. Özellikle İzmir ve civarında rastlanan bu uygulamaya İstanbul'da örnek Hasköy'de Hammon Sinago-ğu'dur (İspanya'da Granada'dan göç etmiş ve aralarında I. Selim ile I. Süleyman'ın he-kimbaşıları Josef Hammon ve Moiz Hammon da bulunan birçok ünlü hekim yetiştirmiş Hammon [Amon] ailesinin ismi).

Yine Büyükada'daki Hesed le' Avra-am Sinagoğu'nun adı "Avram'ın iyilikseverliği" anlamına gelmekte ve sinagogun inşa edildiği arsanın sahibi Avram Efen-di'yi onurlandırmaktadır.

İlginç bir sinagog adı da Seniora veya Giveret'tir. İstanbul (ve İzmir'de) rastlanan bu isimdeki sinagoglar 16. yy'da Osmanlı Musevilerinin değerli siması Dona Gracia Nasi'yi anmaktadır (bak. Jozef Nasi).

5. Nihayet kendine özgü, anlamlı, düşündürücü, şiirsel bir ad taşıyan, basit gibi görünen bir-iki sözcüğe sığdırılmış derin bir felsefe, ahlak mesajı, hayat görüşü içeren isimler: Etz ha-Hayim (Hayat Ağacı): Bu adı taşıyan muhtelif sinagogların en eskisi Bursa'da olup Orhan Bey'in 1324'te kenti fethettiğinde karşılaştığı Bizans Mu-sevilerine verdiği izinle kurulmuştur. Orta-köy'deki sinagog da bu ismi taşır. Hem-dat Israel (İsrailoğullannm Şefkati): Hay-darpaşa'daki sinagogun adı olup sinagogun inşaatı sırasında II. Abdülhamid'in verdiği desteği anımsatır. Ör Hadas (Yeni Işık): Yüksekkaldırım'da Zürafa Sokağı'ndaki Aşkenazi Sinagoğu'nun ismiydi. Neve Şalom (Barış Vahası): Şişhane'deki sinagogdan önce Selanik'te ve Balat'ta bu ismi taşıyan sinagoglar bilinmektedir.

_

Caddebostan İbadethanesi'nin iç görünümü.