Hukukun temel kavramlari

İsti’taf başvurusu, idarenin bir eylem veya işlemiyle insan hakları ihlal edilen kişinin, 
bizzat bu eylemi yapan veya bu işlemi tesis eden yönetsel mercie başvurarak söz konusu idari 
işlemin geri alınmasını, ilga edilmesini, değiştirilmesini, söz konusu eylemin durdurulmasını 
ve eğer bu işlem veya eylemden bir zarar doğmuşsa bunun tazmin edilmesini talep etmesidir. 
Hiyerarşik  başvuru,  alt  mercilerin  eylem  veya  işlemlerine  karış  bu  mercilerin  üst 
mercilerine yapılan başvurudur. 
Vesayet başvurusu, bir idari merci (vesayet makamı) başka bir idari merci üzerinde o 
merciin  işlemi  onama  (icazet  verme),  onamama,  değiştirerek  onama  veya  erteleme  gibi 
yetkilere  sahipse  vesayete  tabi  olan  merciin  işlemleriyle  insan  hakları  ihlal  edilen  kişiler, 
vesayet  merciine  başvurarak  söz  konusu  işlemin  onanmamasını  veya  iptal  edilmesini  talep 
edebilirler. Vesayet makamı bu işlemi onamadığı veya iptal ettiği takdirde başvurucunun insan 
hakları korunmuş olur. Bir başka ifadeyle ihlal edilmekten kurtulmuş olur. 
Bilgi edinme başvurusu, 9 Ekim 2003’te yürürlüğe giren Bilgi Edinme Hakkı Kanunu, 
hakları ihlal edilenlerin Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kuruluna başvurma yolunu açmıştır. 
İnsan Hakları Komisyonlarına Başvuru  
Türkiye’de  çeşitli  kanunlarla  insan  haklarının  korunması  için  çeşitli  düzeylerde 
komisyonlar kurulmuştur. Bu komisyonların genel olarak icraî karar alma yetkisi yoktur.  
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu. Kurum, 6 Nisan tarihinde kurulmuştur.  
İl İnsan Hakları Kurulları, vali veya valimin görevlendireceği  bir vali  yardımcısının 
başkanlığında çeşitli kamu kurumlarının, yerel yönetimlerin, siyasal partilerin, üniversitelerin 
ve çeşitli sivil toplum örgütlerinin temsilcilerinden oluşur. 
İlçe  İnsan  Hakları  Kurulları,  kaymakamın  başkanlığında  çeşitli  kamu  kurumlarının, 
yerel  yönetimlerin,  siyasal  partilerin,  üniversitelerin  ve  çeşitli  sivil  toplum  örgütlerinin 
temsilcilerinden oluşur.  

---

253 
 
Her  iki  kurul  da  kendilerine  yapılan  başvuruları  değerlendirir.  Bu  inceleme  ve 
değerlendirme sonuçlarını konusuna göre, cumhuriyet savcılıklarına veya ilgili idari mercilere 
iletir ve sonucunu izler. 
Kamu Denetçiliği vb. Bağımsız Kurumlara Başvurma 
Özellikle  gelişmiş  ülkelerde  insan  haklarının  korunması  için  idarenin  kendi  içinde 
organlara  başvuru  yollarının  yetersiz  olduğu  görüldüğünden  bunu  gidermek  için  idare 
karşısında bağımsız olan kişi veya kurumlara başvuru yolları getirilmiştir. Bu kişi ve kurumlara 
değişik  ülkelerde  kamu  denetçisi,  halk  savunucusu,  halk  avukatı,  adalet  temsilcisi  gibi  çok 
farklı adlar verilmektedir. İdarenin işlem veya eylemleriyle insan hakları ihlal edelin kişiler, 
bunların korunması için kamu denetçisine başvurabilmektedirler. Kamu denetçisi, başvuruya 
konu olan eylem veya işlemi inceler ve sorunun çözümü için iradeye önerilerde bulunur. Bu 
kararlar genellikle öneri niteliğine sahiptir. 
Yargısal Başvuru Yoluyla İnsan Haklarının Korunması 
İç  hukukta  her  türlü  hak  ihlali  esas  itibariyle  yargıda  çözülür.  Yargısal  korumadan 
yararlanma,  bir  insan  hakkıdır.  Yargı  içinde  insan  haklarının  korunması,  genel  mahkemeler 
(idari, adli) tarafından yerine getirildiği gibi Anayasa Mahkemesi tarafından özel bir yol olan 
anayasal şikâyet yoluyla (bireysel başvuru) gerçekleştirilmektedir (Eren 2016: 412). Aşağıda 
bunlara kısaca değinilmektedir. 
Anayasa  Mahkemesine  bireysel  başvuru  yolu,  Anayasa  Mahkemesinin  görevleri 
incelenirken incelendiğinden burada incelenmemektedir.  
İdari  yargaya  başvuru  yolu,  idarenin  işlem  veya  eylemleriyle  insan  hakları  ihlal 
edilenler hak ve özgürlüklerinin korunması için idari yargıda dava açabilirler. İdari davlar, iptal 
ve  tam  yargı  davası  olmak  üzere  ikiye  ayrılır.  Bu  davalar,  genel  olarak  yargı  organları 
incelenirken incelendiğinden burada incelenmemektedir. 
Adli yargıya başvuru yolu (hukuk ve ceza davaları yolu), idare tarafından insan hakları 
ihlal  edilenler,  bunların  korunması  için  adli  yargıda  hukuk  ve  ceza  davaları  açabilirler.  Bu 
davalar, genel olarak yargı organları incelenirken incelendiğinden burada incelenmemektedir. 
Özel Kişilere Karşı Koruma 
Daha önce de ifade edildiği gibi insan hakları yalnızca devlete karşı değil, özel kişilere 
(gerçek kişiler ve tüzel kişiler) karşı da korunmalıdır. Çünkü bunlar da insan haklarını ihlal 
etmektedirler. Bu ihlaller borçlar hukuku anlamında haksız fiil, ceza hukuku anlamındaysa suç 
oluşturur. Dolayısıyla böyle bir durumla karşılaşan kişi duruma göre özel hukuk yollarına ve 
ceza hukuku yollarına başvurabilir. 
Özel hukuk yolları, insan hakları (hak ve özgürlükleri) ihlal edilen kişi, ihlal eden kişiye 
karşı, saldırıya son verilmesi davası, saldırının önlenmesi davası, tespit davası, istihkak davası, 
istirdat davası, tazminat davası gibi davlalar açabilir.  

---

254 
 
Ceza hukuku yolları, insan hakları ihlallerinin bir kısmı Türk Ceza Kanunu kapsamında 
suç oluşturabilir. Bu durumda hak ve özgürlükleri şu iki şekilde korunabilir: 
Kolluğun yardımıyla, bir başkasının suç oluşturan eylemleriyle hak ve özgürlükleri ihlal 
edilen kişi, hemen polise  veya jandarmaya başvurarak hak ve özgürlüğünün korunması için 
yardım talep edebilir. Örneğin konutuna girilip konut dokunulmazlığı ihlal edilmek istenen kişi, 
polisten  yardım  isteyebilir.  Böyle  bir  durumda  polis  veya  jandarma  hemen  gelip  konut 
dokunulmazlığını ihlale teşebbüs eden kişiyi konuttan çıkarır. 
Dava yoluyla, hak ve özgürlüğü ihlal edilen kişinin bu hak ve özgürlüğü ceza davasıyla 
korunur. 
Uluslararası Koruma 
İnsan  hakları,  İkinci  Dünya  Savaşından  sonra  uluslararası  alanda  korunmaya 
başlanmıştır.  Bu  koruma,  Birleşmiş  Milletler  çerçevesinde  insan  haklarının  korunması  ve 
bölgesel düzeyde insan haklarının korunması şeklinde olmaktadır. Türkiye için bakıldığında 
bölgesel koruma Avrupa Konseyi bünyesinde söz konusu olmaktadır. 
İnsan  haklarının  uluslararası  hukuk  çerçevesinde  korunması  için  bir  ülkenin  bir 
sözleşmeye  taraf  olması  gerekir.  Buna  istinaden  de  o  ülke,  ilgili  sözleşmenin  denetim 
organlarınca denetlenir.  Aslında uluslararası  denetim  bir devletin  kendi  rızasıyla, egemenlik 
yetkisine dayanarak kendisini bir denetime tabi tutmasına dayanmaktadır. Bir devletin böyle 
bir rızası olmaksızın uluslararası insan hakları denetimine tabi tutulması söz konusu değildir. 
Birleşmiş Milletler Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması 
İkinci Dünya Savaşından sonra insan haklarını korumak amacıyla Birleşmiş Milletler 
bünyesinde başta İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi olmak üzere çok çeşitli konularda ve 
çok  sayıda  belge  hazırlanmıştır.  Evrensel  Beyannameden  sonra  hazırlanan  belgeler  esas 
itibariyle  bu  belgede  yer  alan  hak  ve  özgürlükleri  gerçekleştirme  amacı  gütmektedir.  Bunun 
için bu belgeler bazı hakları düzenlemenin yanında bu hakların etkili uygulanmasını sağlamak 
amacıyla denetim organları da getirmiştir. Bu belgelerin önemlileri şunlardır: 
Medeni  ve  Siyasi  Haklara  İlişkin  Uluslararası  Sözleşme.  Bu  sözleşme,  1976  yılında 
yürürlüğe  girmiştir.  On  sekiz  uzmandan  oluşan  İnsan  Hakları  Komitesi  adlı  bir  denetim 
organına sahiptir. 
Sosyal  ve  Ekonomik  Haklara  İlişkin  Uluslararası  Sözleşme.  1976  yılında  yürürlüğe 
girmiştir. Ekonomik ve Sosyal Haklar Komitesi dalı bir denetim organına sahiptir. 
İşkence ve diğer Zalimane Gayriinsani veya Küçültücü Muamele  veya  Cezaya Karşı 
Sözleme. Bu sözleşmenin de İşkencenin Önlenmesi adlı bir denetim organı vardır. 
Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme. Bu 
sözleşmenin  de  Irk  Ayrımcılığının  Ortadan  Kaldırılması  Komitesi  adlı  bir  denetim  organı 
bulunmaktadır. 

---

255 
 
Birleşmiş  Milletler  bünyesinde  insan  haklarının  korunması  konusunda  yukarıda  yer 
verilen  sözleşmelere  ek  başka  sözleşmeler  de  bulunmaktadır.  Çocuk  Hakları  Sözleşmesi, 
Kadınlara  Karşı  Her  Türlü  Ayrımcılığın  Kaldırılmasına  İlişkin  Sözleşme,  Engelli  Hakları 
Sözleşmesi gibi. 
İnsan haklarının Birleşmiş Milletler bünyesinde sözleşme esaslı korunmasının yanında 
doğrudan Birleşmiş Milletler Şartı kaynaklı korunması da söz konusudur. Çünkü adı geçen şart, 
insan  haklarına  göndermeler  yapmıştır.  Bu  göndermeler  dikkate  alınarak  kimi  organlar 
kurulmuş ve kimi (genel ve özel) usuller geliştirilmiştir (Doğan 2015: 271301; Eren 2016: 408-
409).  
Avrupa Konseyi Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması 
Bu konu, yargı mercileri bölümünde ele alındığından burada ele alınmamaktadır.