I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 515

Etdiyimiz şərhlərdən çıxan nəticə budur: Günahın arxa

arxaya sıralanmış halqalar meydana gətirən dəyişik mərhələləri olduğu kimi,

əfvin günahın bu mərhələlərinə paralel müxtəlif mərhələləri vardır.

Əfvin hər mərhələsi ona paralel olan günahla əlaqəlidir. Hər günah,

hər cinayət/günah mütləq bir ilahi əmr və ya qadağan et əlaqəli deyil

ki, sıravi insanların sadə anlayışları onu bilsin və qavrasın. Eynilə

bunun kimi hər əfv də bu cür bir günahla əlaqəli deyil.

Etdiyimiz bu ümumi araşdırmağa görə ortaya çıxır ki, günahların

və əfvin dörd mərhələsi vardır və bu mərhələlər bunlardır:

1- Mevlevi əmr və qadağanlarla əlaqəli günahlar. Bunlar feri

və ya əsl bir şəriət hökmünə zidd davranmaqdan qaynaqlanar.

Daha ümumi bir deyişlə bu günahlar dini və ya dini olmayan hər hansı

bir qanun maddəsinə zidd davranmaqdan doğan günahlardır.

Bu günahlar özləri ilə eyni xəttdə olan bir əfvlə əlaqəlidirlər.

2- Ağılı və əxlaqi hökmlərlə əlaqəli günah ilə bu günah növü

ilə əlaqəli olan əfv.

3- Ədəb hökmləri ilə əlaqəli cinayət/günah və günah ilə bu cür günahlarla

əlaqəli olan əfv. Bu cür günahlandırar/cinayətlər ədəb qaydalarını güdərək

yaşayanlar üçün söz mövzusudur. Bu iki qisim, sıravi xalqın anlayışına

görə günah və əfv sayılmağa bilər. Bəlkə də belələri bu sözlərin

sözünü etdiyimiz mənalarda istifadə edilmələrini məcazi istifadə

olaraq qəbul edərlər. Halbuki bu günah və əfv növləri, məcazi mənada

günahlar və əfvlər deyildirlər. Çünki bunlara aid gerçək nəticələndirər

vardır.

4- Sevginin hökm etdiyi cinayət/günah və günah ilə bununla əlaqəli olan

əfv. Nifrət mühitində də buna bənzər bir cinayət/günah və əfvlə qarşılaşarıq.

Cinayət/günahın və əfvin bu növünü sıravi anlayış bu qisimlərdən

saymaz. Bu mövzudakı yanılma, bir hökm səhvindən

qaynaqlanmır. Bunun səbəbi, beləsinə sıravi kəslərin bu

növ bir cinayət/günahı və onunla əlaqəli əfvi qavramaqda və mənasını

seçməkdə qeyri-kafi qalmalarıdır.

Bu qısa fikirlilərdən biri belə deyə bilər: Bu cinayət/günah və günah anlayışı

aşiqlərin, quru sevdalıların və satlıcan xəstəliyinə tutulanların

bir vəhmi və ya şairlərə məxsus bir xəyaldır; ağılı bir gerçəyə

söykən/dözməz. Belə deyən kimsə bu gerçəyin fərqində deyil.

516 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Bu təsəvvürlər ictimai həyat yolunda bir qorxu və xəyal olmalarına

baxmayaraq eyni zamanda qulluq yolunda Allah sevgisi ilə əlaqəli

gerçəklər olarlar. Bu Allah sevgisi gerçəyi, ürəyi əridər, könülü

coşdurar, insanda Rəbbindən başqasını düşünəcək bir şüur,

Rəbbinin istədiyindən başqasını istəyəcək bir iradə buraxmaz.

Belə bir coşğuya qapılan kimsə açıqca görər ki, ən yüngül bir

şəkildə nəfsinə və ya nəfsinin arzularına yönəlməsi böyük bir günah

və ürəyi üzərində ancaq Allahın bağışlaması ilə qalxa biləcək qalın

bir pərdədir. Necə ki bu ayədə uca Allah günahı, ürəyin Allah-

'a tam olaraq yönəlməsini maneə törədən bir pərdə saymaqdadır: "Xeyr,

onların etdikləri pisliklər ürəklərinin üzərində pas oldu.

Xeyr, onlar o gün Rəblərindən pərdələnilmişlər." (Mutəffifin, 15)

Bunlar, içində gerçəklərlə oyun oynanmayan, ciddi bir araşdırmanın

verdiyi nəticələndirərdir. Qulluqlarında Allah sevgisi yolunda irəliləyən

Allah dostları elə incə günahlar və elə lətif əfvlər görərlər

ki, ümumi araşdırmaların onlara çatması söz mövzusu belə deyil.

4- Günahsız Cəzalandırma və ya Əfv Olarmı?

Cəmiyyətin ağıllı seqmentinin üsullarını araşdıran bir sosioloq

bunu görər: İnsanlar cəzanı və cəzalandırmağı iradəyə söykənən öhdəçiliklərə

söykəyərlər. Onlara görə insanın öhdəçilikli ola bilməsi

üçün ağılı tarazlığının yerində olması lazımdır. Öhdəçiliyin

özü, mahiyyəti və sərhədlərinin təyin olunmasında, cəmiyyətdən cəmiyyətə

dəyişən başqa şərtlər də vardır. Lakin o şərtləri araşdırmaq bu anda

mövzumuzun xaricində qalar.

Biz indi cəmiyyətdə yaşayan insanların vəziyyətinin ortalamasına

görə gözəl ilə çirkini, faydalı ilə zərərlini, yaxşı ilə pisi bir-birindən

ayırma gücü olan ağılı ələ alacağıq. İnsanlar ictimai baxış

bucağı ilə insanda beləsinə funksiyas(n)ı olan, aktiv bir gücün var olduğu

fikirindədirlər. Halbuki elmi araşdırmaların zaman zaman vardıqları

nəticəyə görə ağıl, xəyal və yaddaş gücü kimi insana bağışlanan

təbii və müstəqil güclərdən biri deyil. O eynilə ədalət kimi

bir çox gücün ortaq şəkildə fəaliyyəti ilə ortaya çıxan bir bacarıqdır.

Fərqliliklərinə baxmayaraq bütün cəmiyyətlər öhdəçiliyin ağıl deyilən

bu bacarığa söykənən olduğu, öhdəçiliyin qəti davamı olan

mükafatın və cəzanın bu bacarığın nəticəs(n)i olduğu fikirindədirlər.

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 517

Buna görə ağılı tarazlığı yerində olan kimsə itaəti qarşılığında mükafatlandırılar

və cinayət/günahı qarşılığında cəzaya çarpdırılar.

Uşaqlar, dəlilər, axmaqlar kimi ağılı kafiliyi olmayanlar ilə

bunlar xaricində qalan bütün düşkünlərə gəlincə, etdikləri yaxşılıqlar

və günahlar qarşılığında bunlara gerçək mənada mükafat və cəza

yoxdur. Hərçənd yaxşı davranışları qarşılığında mükafatlandırıldıqları və ya

cinayətlər/günahları qarşılığında cəzalandırıldıqları olar. Amma bu mükafatlar təşviq

məqsədi və bu cəzalar da daşındırma və təhsil məqsədi daşıyar. Bu tətbiq

İslam cəmiyyəti də daxil olmaq üzrə bütün cəmiyyətlərdə məşhur

şəkildə etibarlıdır.

Bu kəslər dünya həyatında öhdəçilikləri yerinə yetirmək

və onlara uyğun gəlməməklə əldə edilən xoşbəxtlik və bədbəxtlik məzmununda

nə xoşbəxt və nə bədbəxtdirlər. Çünki öhdəçilikləri yoxdur.

Bunun nəticəs(n)i olaraq nə xoşbəxt olmalarını təmin edəcək mükafatları və

nə bədbəxt olmalarına gətirib çıxaracaq cəzaları olar. Yalnız yaxşılıqla

təşviq və pisliklə daşındırıcı təhsilə təbii/tabe tutula bilərlər.

Yaxşı, ağılı kafi olmayanların vəziyyəti axirətdə nə olacaq?

Axirət həyatını İslam dini isbat edir və orada insanların xoşbəxt və

bədbəxt olmaq üzrə ikiyə ayrılacaqlarını vurğulayır. Başqa bir

deyişlə mükafata layiq görülənlər ilə cəzaya çarpılanlar deyə ikiyə bölünəcək

olan insanların bir üçüncü seqmenti olmayacaq. Quranın bu

mövzu ilə əlaqədar verdiyi məlumatlar xülasə xüsusiyyətindədir və detallı deyil.

Çünki bu kəslərin dünyadan sonrakı vəziyyətlərinin ağıl vasitəçiliyi

ilə detallı şəkildə təyin olunmasının yolu yoxdur. Uca Allah bu mövzuda

belə buyurur:

"Döyüşə qatılmayanların bir başqa hissəs(n)i daha var ki, onların

işləri birbaşa Allahın iradəsinə qalmışdır. O onları

ya əzaba çarpdırar və ya tövbələrini qəbul edər. Allah hər şeyi bilən

və hikmət sahibidir." (Tövbə, 106) "Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin

canlarını al/götürərkən, 'Nə etməkdə idiniz?' deyərlər. Bunlar,

'Biz yer üzündə çarəsiz və zəif buraxılmış (mustazaf)lar idik.' deyə

cavab verərlər. Mələklər də, 'Allahın yeri geniş deyil idimi?

Onda hicrət etsəydiniz ya!' deyərlər. İşdə onların çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir.

Ora nə pis bir çatış yeridir. Ancaq kişilər, qadınlar

və uşaqlardan aciz olub zəif buraxılanlar, heç bir çarəyə gücü

çatmayanlar və heç bir yol tapa bilməyənlər müstəsnadır. İşdə bunları,

ümid edilər ki, Allah bağışlayar. Allah çox bağışlayıcı və bağışlayıcıdır."

518 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

(Nisa, 97-99)

Görüldüyü kimi bu ayələr, əzilmiş yazıqların (mustazafların)

bağışlanılmalarını və tövbələrinin qəbul edilməsini ehtiva edir. Halbuki günah

olmayan yerdə əfv olmaz.

Ayrıca əzaba çarpılmalarından da danışılır ki, öhdəçiliyi

olmayanın əzaba çarpdırılması da söz mövzusu deyil. Tək yuxarıda

izah etdiyimiz kimi cinayət/günahın, əfvin, cəzanın və mükafatın fərqli dərəcələri

və mərhələləri vardır. Bunlardan bəziləri mevlevi və ya ağla

söykənən (irşadı) öhdəçiliklərə zidd davranmaqla əlaqəlidir.

Başqa bir hissəs(n)i alçaq eqoist vəziyyətlərlə və insan ilə Rəbbi arasında

pərdə olan ürək çirkləri ilə əlaqəlidir.

Söz mövzusu əzilmiş yazıqlara gəlincə, bunlar ağla söykənən öhdəçilikdən

azad olsalar da nəfs çirklərindən və ürək pərdələrindən

təmizlənmiş deyildirlər. Allaha yaxın olma nemətindən pay ala bilmək

və o müqəddəs sahədə yer/yeyər ala bilmək üçün bunların aradan qaldırılması,

silinməsi, örtülməsi və bağışlanılması lazımdır.

Bəlkə də bir rəvayətdə iştirak edən bu ifadə ilə bu nəzərdə tutulmaqdadır:

"Uca Allah onları bir araya gətirər. Sonra bir atəş yaradaraq onlara

içinə girməyi əmr edər. Kim o atəşə girsə, cənnətə girər. Kim oraya

girməyi rədd etsə, cəhənnəmə girər." Tövbə surəsinin təfsiri

əsnasında bu mövzudakı rəvayətlər haqqında lazım olan şərhlər

ediləcək. Nisa surəsinin təfsiri əsnasında bu mövzuya bir az toxunmuşduq.

Quranda əfvin günahlandır və günahla əlaqəsiz olaraq istifadə edildiyi

yerlər/yeyərlər də vardır. Bunlardan biri tez-tez təkrarlanan bir hökmün

qaldırılması xüsusundadır ki, bu mövzuda belə buyurulur: "Kim

günaha yönəlmədən aclıq halında dara düşsə, (bu haram ətlərdən)

yeyə bilər; çünki Allah heç şübhəsiz, bağışlayan və əsirgəyəndir."

(Maidə, 3) Ən'am surəsində iştirak edən bu mövzudakı ayələ, su

ol/tapılmadığı vəziyyətlərdə dəstəmaz al/götürmə zəruriliyini qaldıran bu

ayə də bu kateqoriyaya girər: "Əgər xəstə və ya səfərdə sinizsə...

təmiz bir yerə yönəlin və onu üzlərinizə və əllərinizə sürün (təyəmmüm

edin/əldə et). Allah şübhəsiz çox bağışlayıcıdır və bağışlayıcıdır."

(Nisa, 43)

İslam cəmiyyətində təxribatçılıq çıxaranların cəzası haqqındakı

bu ayə də bu qabildəndir: "Tək sizin özlərini ələ keçərmə

Maidə Surəsi 116-120 ......................................................... 519

nizden əvvəl tövbə edənlər başqa. Bilin ki, Allah bağışlayandır,

əsirgəyəndir." (Maidə, 34) Bəhanəs(n)i olan kəslərin cihaddan azad

tutulacağını bildirən bu ayə də belədir: "Yaxşı niyyətlilərə qarşı qınama

və günahlandırma yolu bağlıdır. Allah bağışlayandır, əsirgəyəndir."

(Tövbə, 91) Buna daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bunların yanında insanların başına gələn bəlalar və müsibətlər

haqqında da eyni mənada belə buyurulur: "Başınıza gələn

hər müsibət, öz əllərinizlə etdiyiniz pisliklərdən ötəridir.

Üstəlik, Al/götür-lah bir çoxunu da bağışlayar." (Şura, 30)

Bunlardan bu ortaya çıxır: Uca Allahın bağışlayıcılıq sifəti,

mərhəmət və hidayət sifətləri kimi həm yaratma, həm də teşrii xüsuslarla

əlaqəlidir. Buna görə Allah günahları bağışlayıb onları

əməl dəftərinin səhifələrindən sildiyi kimi bir səbəbə bağlı olaraq

qanunlaşa biləcək bir hökmü də bağışlayıb qüvvədən qaldırar və

bunların yanında səbəbləri var olduğu halda bəzi müsibətləri və

bəlaları da təsirsiz edərək insanın başına gəlmələrini maneələr/mane olar.

5- Davranışlar İlə Qarşılıqlar Arasındakı Əlaqə

Bu araşdırmanın daha əvvəlki hissələrində ifadə edildiyi kimi, ağla

söykənən əmrlər -yəni cəmiyyətdə etibarlı olan qanunlar- uyanlar üçün

yaxşı nəticələndirər olaraq mükafatlar və qarşı gəlib onları tapdalayanlar üçün pis

nəticələndirər olaraq cəzalar gətirərlər. Bu sanksiya sistemi, qanunların

tətbiq olunması üçün müraciət edilən bir çarədir. Cəmiyyətin, əmrlərə və

qadağan edərə uyanlara yaxşı qarşılıqla cavab verməsi, itaatkar fərdləri

təşviq etmək üçün, buna qarşılıq əmrlərə və qadağan edərə qarşı çıxmağa

pis qarşılıqla cavab verməsi də qanunlara qarşı gələnləri

qorxutmaq və itaətsizlikdən daşındırmaq üçündür.

Buradan ortaya çıxır ki, davranış ilə qarşılığı arasındakı əlaqə

cəmiyyət və ya cəmiyyətin səlahiyyətliləri tərəfindən qon/qoyulmuş, tənzimləmə

xüsusiyyətli bir əlaqədir. Bu tənzimləməyə müraciət edilməsinin itələyici faktoru,

cəmiyyətin, əmrlərin və qadağan edərin tətbiq olunmasına olan şiddətli ehtiyacıdır.

Cəmiyyət, qanunların tətbiq olunmasından faydalanaraq ehtiyaclarını

aradan qaldırar və nizamı qoruyar. Bundan ötəri o əmrlərə və qadağan edərə

ehtiyac qalmadığı, itaatkarlığa gərək qalmadığı zaman təəhhüd

edilən mükafatların və cəzaların eyni vasvasılıqla yerinə yetirilmədiyi

görülər.

520 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Yenə bundan ötəri, qanunların tətbiq olunması ilə əlaqədar ehtiyacın

dəyişməsi ilə həm cəzanın azlığında və çoxluğunda və həm də

mükafatın və ödənişin şiddətində və zəifliyində dəyişmə görülər. Ehtiyac

çoxaldıqca ödəniş artar, azaldıqca azalar. Yəni komandir ilə məmur,

səlahiyyətli ilə öhdəçilikli, satıcı ilə müştəri kimidirlər. Hər biri bir şey verər

və qarşılığında bir şey al/götürər.

Ödəniş və mükafat, əvəz kimi və cəza da bir şeyi yox edənin yox etdiyi

şeyin dəyərini kompensasiya edib borcunu ödəməsi kimidir.

Qısacası, bu sanksiya sistemi eynilə cəmiyyət çarxının dönməsinə

əsas olan digər ictimai ünvanlar, hökmlər və meyarlar kimi uzlaşmağa

söykənən, etibarı bir tənzimləmədir. İdarəçilik-idarə olunanlıq, əmr-

qadağan, itaət-qarşı gəlmə, lazımlılıq-qadağan, mülkiyyət-mal, alver

və bənzəri kimi. Sabit gerçəklər isə, xarici dünyadakı varlıqları

ilə bunlara yoldaşlıq edən hadisələrdir ki, bunlar zənginliyə və kasıblığa,

üstünlüyə və səviyyə aşağılığına, tərifə və tənqidə görə dəyişməzlər.

Torpaq, bitkilər, ölüm, həyat, sağlamlıq, xəstəlik, aclıq, toxluq,

susuzluq və suya aldanma kimi.

Bu nizam, cəmiyyətin ağıllı seqmentinin qavradığı və tətbiq etdiyi

nizamdır. Uca Allah da Quranda bizi, aramızda tətbiq etdiyimizə

bənzər bir rəftara təbii/tabe tutur. Dinində bizə yolunu göstərdiyi

xoşbəxtliyimizi ictimai ənənələrimizin qəlibləri içində təqdim edir.

Bunun nəticəs(n)i olaraq əmr edib qadağan edir, etina etdirib daşındırır,

müjdələyib xəbərdar edir, mükafat vəd edib cəza ilə təhdid edir. Beləcə

ictimai ənənələri və qanunları qəbul etdiyimiz üsulların ən asanı

ilə dini qəbul etmiş oluruq. Necə ki uca Allah, "Əgər Allahın sizə

istiqamətli lütfü və mer-hameti olmasaydı, heç biriniz əsla pisliklərdən

təmizlənə bilməzdi." (Nur, 21) buyurur.

Bununla birlikdə uca Allah, qabiliyyətli vicdanlara gerçəkləri idrak

etməyi öyrətmə işini də laqeyd yanaşmayaraq Quranın bir çox ayəsində

Quranın və sünnənin zahiri veçheleri ilə əhatə etdiyi bu dini

tənzimləmələrin kənarında daha əhəmiyyətli bir xüsusun, daha nəfs və

daha qiymətli bir sirrin ol/tapıldığına belə işarə edir: "Bu dünya

həyatı oyundan və əyləncədən başqa bir şey deyil. Əsl həyat,

axirət yurdundakı həyatdır." (Ənkəbut, 64)

Bu dünya həyatı bir oyundur; xəyaldan başqa bir təməli və insanı

əhəmiyyətli məqsədi olan gerçək üzərində sıxlaşmaqdan saxla