I Maidə Surəsi 55-56

494....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

kümdür. Obyektiv və dəyişməz bir təməli vardır. Bu təməl, insanlığın

varlığını davam etdirə bilməsi üçün varlığına nəzərdə tutanları və qalıcılıq məqsədinə

qarşı olanları başından sovmaq ehtiyacındadır. Bunun yanında

bu hökmün bir də ağla uyğun, ictimai bir təməli vardır. Hökmün obyektiv

təməlinin davamı olan bu təməl, insan cəmiyyətini yox olmaqdan

və dağıtmadan qorumaqdır.

İşdə Qərblilərin hərəkətiyyatda məqsəd əldə etdikləri, sözdə qarşı çıxıb məzmun

və məna planında mənimsədikləri prinsip budur. Lakin onlar

bu qanuni qisimi aşaraq qeyri qanuni sahəyə budaq idilər. Bu da üstünlüyə

və suverenliyə söykənən kölələşdirmə tətbiqidir. Çünki onlar

sözdə köləliyin qadağan edilməsindən əvvəl olduğu kimi qadağan etmə

qərarından sonra da minlərlə, milyonlarla insanı kölələşdirirlər,

al/götürüb satırlar, bağışlayırlar və kirayəyə götürürlər.

Lakin bu etdiklərinə kölələşdirmə adını vermirlər. Tətbiqlərinə

müstəmləkələşdirmə, dominyonlaştırma, yoxlama altında

tutma, qoruma, maraqlanma, kömək etmə kimi adlar taxırlar. Bütün

bu sözlərin bir tək funksiyas(n)ı vardır. O da kölələşdirmə məzmununa

örtü meydana gətirməkdir. Bu adlar və sözlər köhnəldikcə, aşındıqca

atılır və yerinə başqaları qon/qoyulur.

Qərblilər, Brüksel razılaşması ilə bütün dünya insanlarının qulaqlarını

cırmaqlayırlar, irəli sivilizasiyanın qabaqcılı olan böyük dövlətlər

əllərində azadlıq bayrağı daşıyaraq bu razılaşma ilə öyünürlər.

Lakin məsələyə yaxından baxınca, bu razılaşmanın yalnız uşaqların

və hərəm ağalarının alınıb satılması yolu ilə reallaşan köləlik

növünü və iğdiş etməyi ortadan qaldırdığı görülər. Ki, bu köləlik

növü onlara əhəmiyyətli bir çıxar təmin etmirdi. Üstəlik bu köləlik növü

ictimai bir məsələdən çox fərdi bir məsələyə bənzəyir. Buna

baxmayaraq köləliyin bu növünün qaldırılmış olması, onların əlində

sözdən ibarət bir təbliğat vəsaitidir. Eynilə quru bir söz olmaqdan

kənar bir məna ehtiva etməyən o biri təbliğat dayaqları

kimi.

Bəli; bu mövzuda araşdırılması lazım olan bir başqa nöqtə var ki, o

də budur: İslam, silah çətini ilə ələ keçərilən torpaqlar xaricindəki yerlərdə

əldə edilən qənimətlərin və alınan kölələrin bölüşdürülməsinə

cəmiyyətin fərdlərindən başlayır, sonra dövlətə sıra gəlir. İslamın

ilk illərindəki tətbiq belə idi.

Maidə Surəsi 116-120 ..................................................... 495

Qərblilər isə qənimətlərdən faydalanmağı yalnız dövlətlərinə

məxsus bir haqq sayarlar. Bu da köləlik məsələsinin özü xaricində

qalan başqa bir məsələdir. İnşallah irəlidə zəkat və humus

haqqındakı ayələri ələ aldığımızda bu məsələni eninə-boyuna araşdıracağıq.

Və ancaq Allahdan kömək istənər.

Bütün bunlardan sonra adı çəkilən Ensiklopediyanın yazarının yuxarıda

nəql etdiyimiz, "Köləliyin qaldırılmasının təməl səbəbi,

insanların haqqlarda və öhdəçiliklərdə bərabər olmasıdır..." şəklindəki

sözlərinə dönək. İnsanların haqqlar baxımından bərabər olmaları

nə deməkdir? Görəsən bu sözlə insanların sahib olduqları və güdülməsi

lazım olan haqqlarından faydalanmaları, ancaq bu haqqların

qəti olaraq bərabər olmadığı, fərqli olduğumu nəzərdə tutulur? Məsələn

idarəçi ilə idarə olunan, komandir ilə məmur, qanuna uyğun gələn ilə qanunu

tapdalayan, ədalətli ilə zalım arasında ictimai ağırlıqlarının fərqliliyinə

bağlı fərqliliklər olduğu kimi.

Əgər nəzərdə tutulan bu isə buna bir etirazımız yox, bu elədir. Tək

bunun belə olması cəmiyyətdəki şərəfli və faydalı bir adam ilə

cəmiyyətə qatılmağa layiq bir qürurun sahibi olmayan, girdiyi hər

yerdə həyatı ortadan qaldıran və öldürücü bir zəhər kimi olan adamın

bərabər sayılmasını tələb etməz. Çünki bu iki seqmenti bir-birindən

ayrı tutaraq birincisinə tam azadlıq tanıyarkən, ikincisindən azadlığı

geri al/götürmək, fitrətin açıq hökmüdür. Düşmənin, düşməni üzərində

hücum mövzularında heç bir haqqı yoxdur. Qoyunun qurda və ovun

aslana qarşı da heç bir öhdəçiliyi yoxdur.

Əgər bu sözlə insanlıq sifətinin insan fərdləri arasında ortaq olduğu

və kim olursa olsun hər insanın sivilizasiyada irəliləyəcək və

başqalarının əldə etdiyi xoşbəxtliyi əldə edə biləcək gücə sahib olduğu

nəzərdə tutulursa, o zaman inkişaf etmiş cəmiyyətlər hər insana comərdcə

azadlıq tanıyaraq onu sağlam cəmiyyətə qatılacaq şəkildə

öyrətməklə öhdəçiliklidirlər.

Bu görüş də doğrudur. Lakin bəzən təhsil fəaliyyəti, təhsil

müddəti tamamlanana qədər müəyyən bir zaman dilimində öyrədilənin

iradə azadlığının təxirə salınmasını tələb edir. Öyrədilən adam

iradəsini şüurlu olaraq istifadə edəcək səviyyəyə gəlincə azadlıq nemətini

dadmaqda sərbəst buraxılar. Eynilə doktor/həkimin xəstəsinə xoşuna

getməyən bir dərman içərməsi və kiçiklərin böyüdülmələri əsnasında

ağırlarına gedən tətbiqlərə təbii/tabe tutulması kimi.

496 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

İslamın, Müsəlmanlara döyüş açan kafir millətlərin iradə və

davranış azadlıqlarını təxirə salmaqdakı, onları dini cəmiyyətin içinə

al/götürərək öyrətməkdəki və tədrici bir şəkildə azadlıq sahəsinə çatdırmaqdakı

fikiri və gözləməsi budur. Çünki bu tutum ictimai

məqsədli bir tutumdur. Bu tutumun özünə, nəticələrinə və təsirlərinə

əhatəli bir baxımdan baxılmalıdır.

Yoxsa bu tutum, fərdi və məhdud bir baxımdan qiymətləndiriləcək

fərdi və cüzi bir tutum deyil. [Bu səbəbdən döyüşdə əsir alınaraq

kölələşdirilən insanların bəzilərinin ömür boyu köləlikdən xilas olub

azadlığa qovuşmamaları bu ümumi qanuna xələl gətirməz.]

Sonra bura çaşdırıcı bir nöqtədir ki, Qərblilər də daha əvvəl

toxunduğumuz kimi hər nə qədər bu tətbiqin adlandırılmasına

və yaxşı niyyətlə ələ alınmasına qarşı çıxırlarsa da hərəkətiyyatda İslamın

mənimsədiyi kimi bir rəftar geyinirlər.

Yoxsa bu sözlə bütün insanların bir tutulmasının, hər insanın

mütləq iradəsi ilə baş-başa buraxılmasının azadlığın gərəyi olduğu

mu nəzərdə tutulur?

Belə bir yanaşmanın qəbul edilməz olduğu kimi, mütləq olaraq

tətbiq olunmasının mümkün olmadığı şübhə qaldırmaz açıqlıqda bir

gerçəkdir. Xüsusilə döyüş açan düşmən haqqında tətbiq olunmasını

düşünmək belə mümkün deyil ki, İslamın mütləq azadlığı asqıya

al/götürməkdə üzərində israrla dayandığı tək səbəb budur.

Sonra əgər beləsinə sərhədsiz azadlıq bir haqq isə bu mövzuda

bir adam, iki adam və bir birlik arasında fərq olmaz. O halda Qərblilər

nə üçün intihar vəziyyətində olduğu kimi bir adama və duel nümunəsində

olduğu kimi iki adama qanuni azadlıq tanıyırlar da öz cinslərindən

olan yoxsullar seqmentinə tənha bir yerə və ya bir mağaraya

sığınıb özləri ilə məşğul olma, Rəblərindən gələcək ruzis(n)i yeyib

öz həyatlarını həyata azadlığı tanımırlar?

Geriyə bir şey qalır ki, o da budur: Belə bir sual soruşula bilər:

Nə üçün İslam, kölələrə mal əldə etmə haqqı tanımadı? Əgər tanısaydı,

kölələr əldə edəcəkləri mal sayəsində əfəndilərinə yük olmadan zəruri

ehtiyaclarını qarşılaya bilərdilər. Yenə nə üçün İslam, köləliyi Müsəlman

olmaqla məhdudlaşdırmadı? Əgər belə bir məhdudlaşdırma olsaydı, kölə

Müsəlman olunca azadlığına qovuşar və beləcə gərək öz

alınına və gərəksə qiyamət gününə qədər törəyəcək soyunun alını

Maidə Surəsi 116-120 ................................................... 497

na vurulmuş olan məhrumiyyət damğası silinmiş olardı.

Lakin bu sualı soruşan kimsə buna diqqət yetirməlidir: Kölələrin

kölələşdirilmələri və mülk əldə etmədən məhrum buraxılmaları ilə əlaqədar

hökmün ortaya çıxışı və tətbiq olunması, bu kölələrin ələ keçərildikləri

ilk günlərin şərtləri göz önünə alınaraq qanunlaşmışdır. İslama

qarşı döyüş açan düşmənlər olan bu kölələr əleyhinə fitrətin vermiş

olduğu azadlıqlarını əllərindən ala bilmə hökmü, onların sağlam

İslam cəmiyyətini yıxmağa istiqamətli sui-qəsdlərini təsirsiz hala

gətirməyi və bu məqsədi daşıyan müqavimət göstərmə güclərini qırmağı

məqsəd qoyur. Güc və qüvvət ancaq malla, mülklə olar. Buna görə kölələr

işlə/çalışmaqdan və işin məhsullarından məhrum qaldıqları

zaman zidd düşəcək və ya döyüşəcək gücü özlərində tapa bilməzlər.

Bəli; İslam, bir ölçüdə kölələrə mal əldə etmə haqqı tanımışdır.

Bu mal əldə etmə əfəndilərin onların mülkünə keçirdiyi mal üzərində

ola bilər. Bu mülkiyyət, əfəndinin mülkiyyətinin davamı xüsusiyyətindədir;

kölənin öz başına qənaətdə ol/tapılması mənasında deyil.

Bu səbəbdən hər hansı bir qorxu doğulmaz.

Kölələrin köləliklərini Müsəlman olmaları ilə məhdudlaşdırmağa

gəlincə, belə bir siyasət İslamın əsasını qorumaq, dini cəmiyyəti

dəstək olmaq, silah gücü ilə ələ keçərilən bu təcavüzkarları köklü

bir İslami təhsildən keçirmək kimi təməl məqsədlərlə ziddiyyət təşkil edər. Əgər

bu tədbir görülməzsə kölələr, din dövlətinin suverenliyi altına girib

alınlarına köləlik damğası vurular vurulmaz dərhal görünüşcə Müsəlman

olarlar və böylə tərəfindən ədədi varlıqlarını və güclərini qoruyarlar,

arxasından da ilk fürsətdə özlərinə qadağan edilən fəaliyyətləri

etməyə qoyularlar.

Bu mövzuda günümüzün beynəlxalq tətbiqlərini bir tərəfə

buraxaraq insanlıq tarixinin sənədləşdirilə bilmiş ən köhnə tətbiqlərinə

dönək. O çağlarda iki millət və ya iki qəbilə bir-biri ilə döyüşdüyündə

və biri digərini məğlub et/yeyilib ona qarşı üstünlük təmin etdiyində qalib

gələn tərəf, qılıncı düşməninin sinəsinə söykəyərək onu qeydsiz

şərtsiz təslimiyyətə məcbur etməyə özünü haqlı görərdi.

Qalib tərəf, bu təslim al/götürmə əsnasında məğlub düşməninin yalnız

silahlarını yerə buraxması ilə kifayətlənib onları istədiklərini etməklə

baş-başa buraxmaz, buna əlavə olaraq yenilən düşməninin

öz əmrinə təslim olmasını, haqqında verəcəyi qərarlara da

498............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

mamen boyun əyməsini, lehindəki və əleyhindəki tətbiqləri,

şəxsləri və malları ilə əlaqədar qənaətlərini nağd olaraq qəbul etməsini

təmin edərdi.

Düşmənə söykədilən bu hakimiyyətin, bu mütləq təslimiyyətin

təsirini pozacaq, hökmünü etibarsız edəcək, düşmənə köhnə sui-qəsdlərinə

və tələlərinə geri dönmə yolunu açacaq, onun daha əvvəlki

tutumuna dönmə ümidini təzələyəcək bir qeydlə qeydlənməsi

axmaqlıq olardı. Qalib gələn millət belə bir axmaqlığa necə düşə bilər

ki, müqəddəs bildiyi cəmiyyətin müstəqilliyi uğruna bir çox insanını

və maddi varlığını fəda etmişdir. Belə bir tutum özünə zülm etmək,

ən müqəddəs dəyərlərini yüngülə al/götürmək və qanlarını, mallarını və

əməklərini boşa xərcləmək olmaz da nə olar?!

İnsanlarının həyatlarını və mallarını fəda edərək düşmənini

məğlub et/yeyilən və bu qalibiyyət sonunda düşmənini zillətə və pərişanlığa

məhkum edərək onlara köləliyi söykəyən tərəf haqqında belə bir

etiraz irəli sürtülə bilməz: Əfəndim, adamlar döyüş idilər, öldürdülər, yandırıb

yıxdılar, sonunda düşmənlərini əsir al/götürdülər, döyüşənlərin rəqibləri

üzərindəki qanuni haqqına söykən/dözərək al/götürdükləri əsirlərin azadlıqlarını

qaldırmağı caiz gördülər. Yaxşı, daha sonra doğan nəsillərin

uşaqlarının günahı nədir? Bunlar nə silah daşıdılar, nə qılınc

çəkdilər və nə döyüşə qatıldılar. Bu dayaqsız etirazın cavabı budur:

Onlar atalarının və babalarının qurbanıdırlar.

Bütün bunlardan sonra bunu unutmamaq lazımdır ki, əgər İslam

hökuməti İslam cəmiyyətinin mənfəətinin o yolda olduğuna

qərar versə, kölələri sahiblərindən satın alaraq və ya başqa bir

şəkildə kölələrə azadlıq vermə çarələrinə müraciət edə bilər.

CƏZALANDIRMA VƏ ƏFV HAQQINDA

1- Cəzanın Mənas(n)ı

Hər cəmiyyətin, fərdləri tərəfindən hörmət görmələrini istədiyi

bəzi öhdəçilikləri vardır. Cəmiyyətin tək məqsədi, fərdlərinin

hərəkətləri arasında uyğunlaşma təmin etmək, onları bir-birinə yaxınlaşdırmaq

və seqmentləri arasında bağ qurmaqdır. Ancaq o zaman cəmiyyətdə

qaynaşma və həmrəylik meydana gəlir və bunun nəticəsində hər

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 499

qəti əməyinin və işinin layiq olduğu nisbətdə fərdlərin ehtiyacları

qarşılana bilər.

Söz mövzusu öhdəçiliklər istəyə bağlı işlərlə əlaqədar olduqları üçün

insan onları həm mənimsəyə bilər, həm də rədd edə bilər. Eyni

zamanda yerinə yetirilmələri, müəyyən nisbətdə insan iradəsinin və

azadlığının təxirə salınmasına söykən/dözdüyü üçün başı boşluğa və

mütləq azadlığa meylli insan onlara tamamilə və ya qismən

uyğun gəlməkdən qaça bilər.

Öhdəçiliklərdəki bu qeyri-kafiliyin və qanunlardakı bu strukturca

zəifliyin fərq edilməsi ictimai insanı, bu qeyri-kafiliyi və zəifliyi başqa bir

yoldan kompensasiya etməyə sövq etdi. Bu da öhdəçilikləri əhəmiyyətli hesab etməzliyə,

onlara zidd davranmağa öhdəçiliklinin xoşuna gəlməyəcək

sanksiyalar əlavə etməkdir. Beləcə bu sanksiyalar öhdəçiliklini öhdəçiliyini

yerinə yetirməyə çağırar. Çünki əgər öhdəçiliyini yerinə

gətirməzsə, xoşuna gəlməyən və özünə zərər verən sanksiyalarla

qarşılaşacağından çəkinər.

Bu, pisliyin cəzasıdır. Cəmiyyətin və ya cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətlinin

öhdəçiliklərini yerinə yetirməyənlərə belə bir cəza verməyə

haqqı vardır. Bunun, öhdəçiliklərini yerinə yetirənlər haqqında

işlədiləcək bir bənzəri vardır. Öhdəçiliklərini yerinə yetirən,

itaatkar kəslər üçün onların xoşlarına gedəcək bir tənzimləmə

etmək mümkündür. Məqsəd bu tənzimləmənin, vəzifənin və ya

yerinə yetirilməsi istənən hər hansı bir öhdəçiliyin yerinə yetirilməsini

etina etdirməsidir. Bu da itaət edən öhdəçiliklinin cəmiyyətin

və ya cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətlinin üzərinə olan bir haqqıdır. İşdə bu,

yaxşılığın cəzası (qarşılığı)dır. Bəzən pisliyin cəzasına ıkap və

yaxşılığın qarşılığına da savab deyilir.

İlahi şəriətin hökmü bu təməl qanuna görə işlər. Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi: "Yaxşı işlər edənlərə, daha gözəl bir qarşılıq vardır."

(Yunus, 26) "Pislik işləyənlərə isə hər pislikləri üçün qarşılığı

qədər cəza verilər." (Yunus, 27) "Pisliyin cəzası, qarşılığı qədər

bir pislikdir." (Şura, 40)

Cəzanın və mükafatın geniş bir çərçivəsi vardır. Bəyənməmək

ilə bəyənməkdən başlar, tənqid etməklə və tərifləməklə davam edərək güc

daxilindəki yaxşılığa və pisliyə qədər çatar. Bunlar hərəkətin, hərəkətin failinin,

öhdəçiliyi əmr edən səlahiyyətlinin mövqesinin, cəmiyyətə verdiyi