I mövzu plan Əsas anlayışlar və təriflər

Mövzu 14:NAQİLLƏRİN BURAXILABİLƏN QIZMA ŞƏRTİNƏ GÖRƏ SEÇİLMƏSİ

§ 5.1. Naqillərin elektrik cərəyanı liə qızması

Bildiyimiz kimi naqillərdən elektrik cərəyanı keçərkən onlarda istilik enerjisi ayrılır. Coul-Lens qanununa görə naqillərdən elektrik cərəyanının keçməsi zamanı ayrılan istilik enerjisi cərəyanın kvadratı və naqilin müqaviməti ilə düz mütənasib olur. yəni:

.
Bu zaman naqillər müəyyən temperatura qədər qızır. Həmin temperatur, cərəyanın verilmiş qiymətində naqildən keçən buraxılabilən yükün əsas göstəricisi adlanır. Əgər yük cərəyanının təsiri nəticəsində yaranan qızma zamanı naqilin temperaturu buraxılabilən böhran həddindən kənara çıxmırsa, onda həmin naqil uyğun yük üçün yararlı hesab oluna bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, naqilin qızma temperaturuna aşağıdakı kimi bir çox faktorlar təsir göstərir:

1. 
   cərəyanın naqilə təsir müddəti və onun dövrülüyü;
   
2. 
   ətraf mühitin temperaturu;
   
3. 
   naqillərin çəkilmə şəraiti, materialı, izolyasiyanın markası və xarakteristikası.
   

Yük cərəyanı ilə naqilin qızması zamanı onun temperaturu ani olaraq özünün maksimal qiymətinə qədər artmır.

Əgər ətraf mühitin temperaturunu - və naqilin temperaturun- ilə işarə etsək, onda temperaturlar fərqi ( ) nəticəsində elektrik cərəyanının enerjisi, ətraf mühitə istilik şəklində ötürülür.

Fizika kursundan məlum olduğu kimi, naqildə, cərəyanın təsiri nəticəsində yaranan temperaturun zamandan asılı olan dəyişmə qanunu üstlü funksiya şəklində göstərilə bilər (şək. 5.1; 1-əyrisi).

Şək. 5.1 Naqillərin qızma və soyuma əyriləri

,
burada, -cərəyanın verilməsindən t san keçdikdən sonra naqilin temperaturu; -naqilin buraxılabilən qərarlaşmış maksimal temperaturu; T - qızmanın zaman sabiti; e - natural loqarifmin əsasıdır.

Şəkildən görünür ki, naqilin temperaturu asimptotik olaraq temperaturun maksimal qiymətinə - qədər artmağa cəhd edir.

t=(3÷4)Tzamanı keçdikdən sonra naqilin temperaturu qiymətinə çatır. Bu anda praktiki olaraq cərəyanın təsiri nəticəsində naqildə ayrılan istilik ilə ətraf mühitə ötürülən istilik arasında bərabərlik yaranır. Bundan sonra naqilin temperaturu bir daha artmır və özünün yükdən asılı olan sabit qiymətini saxlayır.

Buradan görünür ki, verilmiş soyuma şəraitində naqildən üzün müddət axan cərəyanın hər hansı bir qiymətinə, naqilin, ətraf mühitin temperaturundan artıq olan müəyyən bir temperaturu uyğun gəlir.

Yükün ötürülməsi zamanı elektrik veriliş xəttinin normal iş rejiminin təmin olunması üçün, xüsusilə birləşdirici kontaktların və naqillərin izolyasiyasının etibarlı işini təmin etmək üçün, naqillərin qızması, verilmiş konstruksiyalı naqillər və kabellər üçün müəyyən olunmuş böhran temperaturu həddini aşmamalıdır.

Ətraf mühitin temperaturu da nəzərə alınmaqla, əgər naqilin temperaturu, onun üçün normativ sənədlərdə nəzərdə tutulmuş buraxılabilən son böhran həddini aşarsa, onda həmin naqilin bağlanma yerlərində boşalma yaranar. Bu zaman bağlanma yerlərində keçid müqaviməti artdığından, həmin yerlərdə ifrat dərəcədə qızma baş verər və bu səbəbdən də naqil qırıla bilər.

Elə buna görədə uzun müddətli iş rejimində işləyən naqil və kabellərə standartlarda nəzərdə tutulmuş müəyyən bir temperatur həddi verilir. Naqilin həmin həddə uyğun gələn temperaturu qızmaya görə buraxılabilən böhran temperaturu adlanır.Naqilin buraxılabilən böhran temperaturuna uyğun gələn maksimal cərəyanı isə, qızmaya görə buraxılabilən böhran cərəyanı adlanır.

Göstərmək olar ki, naqil müəyyən fasilələrlə cərəyanla yükləndikdə onun buraxılabilən böhran cərəyanının qiyməti artırıla bilər. Beləki, yük cərəyanı kəsildikdən sonra naqilin temperaturu aşağı düşür, yəni o soyumağa başlayır. Bu zaman naqilin temperaturunun azalması qanununu aşağıdakı asılılıqla təsvir etmək olar:
= ,
şək. 5.1-də bu asılılıq, 2 əyrisi ilə göstərilib.

Əgər xətt, qoşulma intervalları , , , və s. olan fasilələrlə işləyərsə, və , , və s intervalları ilə açılarsa (şək. 5.1-də sınıq xətlərdən ibarət 3- əyrisi), onda naqilin temperatur artımına şək. 5.1-dəki 4-əyrisi uyğun gələcək. Göründüyü kimi, bu halda naqilin qızma temperaturu nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağı qiymət alır. Bu isə o deməkdir ki, belə olan halda naqilin buraxılabilən böhran cərəyanını, fasiləsiz rejimdəki yük cərəyanına nisbətən artırmaq olar.