İbn abdüsselâM el-hewâRÎ

İBN AKİLE

Cemâlüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Saîd b. Akile el-Mekkî (ö. 1150/1737) Hadis, tefsir, kelâm

ve tasavvuf âlîmi, tarihçi ve Kadiri şeyhi.

Mekke'de doğdu. Tahsil hayatından söz ettiği e7-Mevdftibü'i-cezı7eadlı eserin­den (vr. 74avd.) 1070 (1660) yılından son­ra dünyaya geldiği anlaşılmaktadır. Baba­sı gibi o da Akile veya İbn Akîle lakabıyla anılmış, bazı kaynaklarda adı Muhammed Akile veya Muhammed b. Akile şeklinde zikredilmiştir. Gerek kendisi gerekse bi­yografisini yazan âlimler, yetişme döne­minin çok verimli geçtiğini ve birçok önemli şahsiyetten ders aldığını belirt­mektedir. İbn Akile. Hicazlı âlimler yanın­da hac vesilesiyle Mekke'ye gelen ilim adamlarından da istifade etme imkânı buldu. Kendilerinden uzun süre okuduğu hocaları arasında Salim b. Abdullah el-Basrî, Ahmed b. Muhammed el-Kattân. Uceymî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ, Abdülcelîl b. Ebü'l-Mevâhib el-Hanbelî. Ahmed b. Muhammed en-Nahlî, Abdul­lah b. Salim el-Basrî ve İlyâs b. İbrahim el-Kûrânî gibi kimseler yer almaktadır. Hüseyin b. Tu'me el-Kâdirî, Ali b. Ahmed el-Küzberî ve Abdülhâlik b. Ebû Bekir el-Mizcâcî gibi âlimler de kendisinden fay­dalanmıştır.¹⁸⁸

İbn Akile ömrünün sonuna doğru git­tiği Bağdat. Şam ve Halep'te ders okut­tu ve icazet verdi. Bağdat'ta Hintli sûfî Seyyid Ali b. Abdullah el-Ayderûs'un ica­zetiyle Şeyh Kasım b. Muhammed el-Bağ-dâdî'nin elinden Kâdirî şeyhliği hırkası giydi (1143/1731). Şam'da bulunduğu uzun süre içerisinde Çakmakıye Medre-sesi'nde hadis ve tasavvuf dersleri verdi. Buradan ayrılırken yerine talebesi Küzbe-rî'yi halife bıraktı. Bazı kaynaklarda yer alan ifadelerden onun Anadolu'ya veya İstanbul'a da gittiği anlaşılmakta, ancak bu konuda açık bilgi bulunmamaktadır. Mekke'de vefat eden İbn Akile Dârü'l-Akiliyye diye anılan zaviyesine defnedildi. Burası daha sonra Mekke Emîri Abdul­lah'ın mülkiyetine geçmiştir. Onun 930 (1524) veya 1149'da (1736) öldüğüne dair bilgiler doğru değildir.

Çok yönlü bir âlim olan İbn Akile tefsir konusunda hacimli eserler vermekle bir­likte daha çok hadisçiliğiyle tanınmıştır. Bu alandaki yerini ifade etmek için on­dan Hicaz'ın muhaddisi ve hafız diye söz edilmiş, kaynakların ortaklaşa belirttiği­ne göre müselsel hadis rivayetinde döne­minin Önde gelen muhaddislerinden bi­ri olmuş ve İslâm dünyasından pek çok kimse ondan müselsel hadis dinleyip ri­vayetine dair yazılı icazet almıştır. Müsel­sel hadisle ilgili el-Fevû^idü'l-celîîe'nm çok sayıda istinsah edilmesi ve Murtazâ ez-Zebîdî gibi bir âlim tarafından üzerine ta'likat yazılmış olması İbn Akile'nin ha­dis ilmindeki yerini göstermektedir. Zâ­hid Kevserî Fıkhu ehli'l-hök ve hadî-şühüm adlı eserinde İbn Akile'den Övgüy­le söz etmiş, onu Hanefî mezhebine men­sup büyük muhaddisler ve hafızlar ara­sında saymıştır.

Eserleri.

Çeşitli ilimlere dair yaklaşık doksan kitap ve risale kaleme alan ¹⁸⁹ İbn Aki­le'nin bu eserlerinden otuz kadarının gü­nümüze ulaştığı bilinmektedir.

A) Tef­sir.

1. ez-Ziyâde ve'1-ihsân fî Sılûmi'l-Kumarı. Süyûtînin el-İtkan fî culûmi'I-Kur'ân'ım tamamlamak için yazılmıştır. Eserde el-İtkön esas alınmakla birlikte ona pek çok yeni bilgi eklenmiş, ulûmü'l-Kur'ân konuları yeniden düzenlenmiş, el-İtkân'üa bulunan bazı yerler çıkarılmış ve hatalı görülen noktalar tenkit edilip doğ­rusu ortaya konulmuştur. Bu düzeltme­lerden sonra eser, Süyûtî'nin el-İtkön üzerine yetmiş dört yeni bölüm (nevi) ilâvesiyle 154 bölüme ulaşmıştır. Eserin bilinen üç yazmasından Süleymaniye Kütüphanesi'ndekinin ¹⁹⁰ müellif nüshası olduğu anlaşıl­maktadır. Diğer iki nüsha Süleymaniye ¹⁹¹ ve Nevşehir Damad İbrahim Paşa ¹⁹² kütüphanelerinde bulunmaktadır. Ab-dülhamit Binşık, Muhammed b. Akile ve ez-Ziyâde ve'1-İhsân fî Ulûmi'l-Kur'ân'i adlı yüksek lisans tezinde İbn Akile'nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserlerini incelemiş, ayrıca bu eserin ilkyirmi iki bö­lümünün edisyon kritiğini yapmıştır.¹⁹³ Eser üzerinde Muhammed Safa Şeyh İbrahim Hakkı Fehd b. Ali el-Andes ¹⁹⁴ İbrahim b. Mu­hammed el-Mahmûd ¹⁹⁵ ve Muslih b. Abdülkerîm es-Sâmidî de ¹⁹⁶ Câmiatü'İ-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye'de birer yüksek lisans tezi hazırlayarak büyük bölümünü tahkik etmişlerdir. ¹⁹⁷

2. el-Cevherü'1-manzûm fi't-tefsîr bi'1-merfû' min kelâmı Seyyidi'1-mür-selîn ve'l-mahkûm. İbn Akile, beş büyük ciltten oluşan bu tefsirini ez-Ziyâde ve'1-ihsûn'üan sonra 1140 (1728) yılın­da tamamlamıştır.¹⁹⁸ Eserde sadece merfû hadisler kullanılmış, kıraat farkları da ayrı bir başlık altında gösterilmiştir. el-Cevherü'î-manzûm'un İstanbul ¹⁹⁹ ve Milano Bibüoteca Ambrosiana'da ²⁰⁰ nüs­haları vardır.

3. es-Sırrü '1-esrâ fî mcfnâ sübhânellezî esrâ. İsrâ sûresinin ilk âye­tinin tefsiri olup bir nüshası Dârü'1-kütü-bi'l-Mısriyye'dedir.²⁰¹

4. Hizbü's-sırri'l-maşûn el-müstenbat mine'l-kitâbi'l-meknûn. Havâssü'l-Kur'ân'a dair olan risalenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde olup ²⁰² Mecmûhtü'l-ahzâb içerisinde basılmış­tır.²⁰³

B) Hadis.

1. el-Peva'idü'l-ceîÜe fî mü-selselâti Muhammed b. Ahmed 'Akile. Hicaz, Yemen ve Suriye bölgelerinde yay­gın olan kırk beş müselsel hadisi ihtiva eden eseri Abdülhay el-Kettânî, 1905'-te Abdülcelîl b. Abdüsselâm Berrâde'den Mekke'de tek mecliste semâ yoluyla riva­yet ettiğini söylemektedir.²⁰⁴ Eserin Süleymaniye Kü­tüphanesi ²⁰⁵ İstanbul Beledi­yesi Atatürk Kitaplığı ²⁰⁶ Beyazıt Devlet ²⁰⁷ ve Tire İlçe Halk ²⁰⁸ kütüphanelerime el-Hizânetü't-Teymûriy-ye ²⁰⁹ İskenderiye el-Mekte-betü'l-belediyye Mek-tebetü'l-Ezher ²¹⁰ Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye ²¹¹ Mektebetü Mekketi'l-Mükerreme ²¹² Berlin Kö-niglichen Bibliothek ²¹³ Ri-yad Üniversitesi ²¹⁴ ve Princeton Üniversitesi ²¹⁵ kütüpha­nelerinde, ayrıca ZiriklTnin özel kitaplığın­da ²¹⁶ nüshaları bulunmak­tadır. Murtazâ ez-Zebîdînin el-Fevâ'id üzerine et-Tcflîkâtü'1-celîle alâ Müsei-selâti İbn ''Akile adlı bir müstahreci var­dır.²¹⁷ Muhammed Âbid es-Sindî'nin müselselâtla ilgili eseri Haşrü'ş-şârid min (fî) esânîdi Muhammed 'Âbid'de el-Fevâ'id'in tesiri görülmektedir. ²¹⁸

2. el-Mevâhibü'l-cezîle iî merviyyâti Mu­hammed b. Ahmed 'Akile. Müellif bu eserinde hocalarından, onlardan okuduğu eserlerden ve tahsil hayatından bahset­mektedir. 113S (1723) yılında tamamla­nan eserin Süleymaniye Kütüphanesi ²¹⁹ Dârü'I-kütübi'l-Misriyye ile.²²⁰ Rabat'ta ²²¹ ve Prince­ton Üniversitesi Kütüphanesi'nde ²²² nüshaları vardır. ²²³

3. Sebetün şağii. İbn Akîle'nin hangi ho­calardan hangi senedlerle hadis aldığını gösteren bu kitabın Princeton Üniversi­tesi Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcut­tur.²²⁴ Eserin Ali b. Ahmed es-Saîdîtarafından Muhtaşaiu Şebeti İbn 'Akile adıyla yapılan ihtisarının ise Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de ²²⁵ ve Abdülhay el-Kettânfnin özel kütüphane­sinde ²²⁶ birer nüs­hası bulunmaktadır.

4. Sened. Dârü'1-kü-tübi'I-Mısriyye'de bir nüshası vardır. ²²⁷

5. çö­ze. İbn Akile'nin Şeyh İsmail el-Aclûnî ve Ömer b. Muhammed el-Antâbî'ye verdi­ği icazetlerin Dârü'l-kütübi'I-Mısriyye ile ²²⁸ Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de ²²⁹ nüshala­rı mevcuttur. ²³⁰

6. Muhtasar fi'l-hadîs. Yedi varaklık bir ri­sale olup Tire İlçe Halk Kütüphanesi'nde bir nüshası bulunmaktadır.²³¹

C) Tarih ve Siyer.

1. Nüshatü'l-vücûd fi'î-ahbâri hn hâîi'l-mevcûd. Peygam­berler, halifeler, krallar ve padişahlarla meşhur âlimlerden ve kıyamet alâmetle­rinden bahseden eserin Mektebetü Mek­keti'l-Mükerreme ²³² ve Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de ²³³ birer nüshası kayıtlıdır. Bazı kaynaklarda Lisânü'z-zamân fî ahbâri Seyyidi'l-'urbân ve ahbâri ümmetihîmine'l-ins ve '1-cân adıyla İbn Akile'ye nisbet edilen eserin Nüshatü'l-vücûd ile aynı kitap ol­duğu anlaşılmaktadır.

2. 'Unvânü's-sa'â-de fîmâ hâssa (huşşa) bihİ'n-nebiyyü mine'l-kerâmât ve'1-fezâ^il kable'I-vi-lâde. Eserde Hz. Peygamber'in nübüv­vet Öncesi hayatı anlatılmaktadır. ²³⁴

3. Risale fîmevlidi'n-ne-bî (Meulid). Süleymaniye ²³⁵ ve Princeton Üniversitesi ²³⁶ kütüphanelerinde birer nüsha­sı vardır.

D) Tasavvuf ve Ahlâk.

1. İkdü'l-cevâ-hir fî seîâsili'l-ekâbİT. On sekiz tarikat­la bunların kollarının tanıtıldığı, silsilele­rinin ortaya konulduğu eserin İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda ²³⁷ Tire İlçe Halk ²³⁸ Brill ²³⁹ ve Princeton Üniversitesi ²⁴⁰ kütüphanelerinde, Dârü'l-kütübi'l-Mısriy-ye'de ²⁴¹ Bibüoteca Vaticana'-da ²⁴² ayrıca Abdülhay el-Kettâ-nî'nin özel kütüphanesinde ²⁴³ nüshaları bulunmaktadır. 'İkdü'l-cevâhir sonraki müellifler tara­fından tarikat silsilelerinde kaynak olarak kullanılmıştır. ²⁴⁴

2. Hediyyetü'l-hallâk ile'Ş'SÛfiyyeti fî sâ'iri'1-âfâk. Aitı bölüm halinde tasavvu­fun ana İlkelerinin ele alındığı risalenin bir nüshası Princeton Üniversitesi Kütüpha-nesi'ndedir. ²⁴⁵

3. el-Esrâ-TÜ'1-matviyye fi'l-esmâ i's-Sührever-diyye.²⁴⁶

4. Keşîbü'l-envârfî zikriUâhi'l-'azîzi'l-cebbâr. 1136 (1724) yılında telif edilen bir dua kitabı olup Nuruosmaniye ²⁴⁷ ve Topkapı Sarayı Müzesi ²⁴⁸ kütüphanele­rinde birer nüshası mevcuttur.

5. Fıkhü'l-kulûb ve mfrâcü'l-ğuyûb. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi'nde bir nüshası vardır. ²⁴⁹

6. Kurretü'1-hyn fî beyâ­nı virdi'l-hamîsi ve'1-işneyn. ²⁵⁰

7. Risale fî ed'iyeti'1-hac. ²⁵¹

8. Nefehâtü'z-zekiyye fi'ş-şaîâti 'alâ hayri'l-beriyye.²⁵²

E) Kelâm ve Akaid.

1. el-Mantlku'l-fehvânî ve'1-meşhedü'r-rûhönî fi'l-mecâdi'l-insânî. Hayat, ölüm, ruh, âle­min son bulması, cennet, cehennem ve nefhanın keyfiyeti gibi konuların ele alın­dığı eser Cemâleddin el-Kâsımî tarafın­dan yirmi iki risale ile birlikte yayımlan­mıştır (Kahire 1328).

2. Hakikatü'1-be-yân fî cevâbi's-sâ'il ani'd-delîH ve'd-dâî. Bir nüshası Bağdat'taki Dârü'1-evkâ-fi'l-âmme'dedir. ²⁵³

3. Keşfü'l-işkâl fî mes'eleti'l-ef'öl. Eserde Mu'tezile'nin insan fiillerinin yaratılması konusundaki görüşlerine cevap verilmiştir. ²⁵⁴

4. Feyzü'l-mennân fî mcfnâ leyse fi'1-imkân eb-decu mimmâ kân. Allah'ın yarattıkların­dan daha güzelini yaratmasının mümkün olmadığına dair bir risaledir. Muhammed Habîb el-Hîle, İbn Akîle'nin Mektebetü Mekketi'l-Mükerreme'de ²⁵⁵ kader hakkında bir risalesi olduğunu söy­lüyorsa da ²⁵⁶ bununla son iki eserden birini mi yoksa başka bir eseri mi kastet­tiği anlaşılmamaktadır.

İbn Akile'nin kaynaklarda adı geçen di­ğer eserleri de şunlardır: 'Arûsü'l-efrâh îî şerhi ma^nâ hadîşi'l-ervâh, RePü'z-zikr fî fazli'z-zikr; Keşfü'1-hûbe fî me-câni'n-nevbe; ei-Kavlü'n-nefîs fi'l-ce-vâb ''an es'ileti İblis; Risale tetehllaku bi-bey'i'i-'idde ve'1-emâne ve'1-iköle.²⁵⁷ Ayrıca müelli­fin Şam, Anadolu ve İrak'a yaptığı yolcu­lukları anlatan bir seyahatnamesi bulun­duğu kaydedilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Akile, el-Feuâ'idü'l-celîle fi müselselâü Muhammed b. Ahmed 'Akile, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 68, vr. 50h; a.mlf.. et-Me-uâhibü'l-cezile fi merüiyyâti Muhammed b. Ahmed 'Akile, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 65/2, vr. 8a-9', 74° vd.; a.mlf., ez-Ziyâde ve'l-ihsân fi 'ulûmi'I-Kur'ân, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 6, vr. 239b; Tâcü'l-carü$, "eakl" md.; Murâdî, Sitkü'd-dürer, II, 26-30, 52-55, 219, 304; III, 85, 88, 205, 206, 219, 233; IV, 30-31, 50;Cebertl. 'Aca*ibü'l-âşâr{Bu­lak). I, 261-288; II, 35, 94; IV, 260; Ahlwardt. Verzeichnis.U, 271; 111, 221; V], 152; Fihristû'l-kütübİ't-ıArabiyyeti'l-mahfüzabi'l-Kütübhâne-ü't'HidMyye, Kahire 1308/1891, VII, 590-591; Hediyyetü'i-1 arifin, II, 323; kâhu'l-meknün, I, 32; II, 9, 106, 726; G. Levi Della Vida. Elenco dei manoscritti arabi islamici della biblioteca Vat/cana, Rome 1935, nr. 1454/4;Brockelmann, GAL, II, 506; Suppt., II, 522; Fİhrisü't-Hizâne-ti't-Teymûrîyye, Kahire 1367-69/1948-50, II, 307; III, 210; Fİhrisü IKûtübij'l-mevcûde bi'l-Mektebeti'l-Ezheriyye: el-muştalah ve culû-mü'1-hadîş, Kahire 1952, Hadis, nr. 335/6, Mus-talah, nr. 364; Muhammed Es'ad Tales. et-Keş-şâf'an mahtûtâti hazâ'ini kütübi'l-eukâf, Bağ-dad 1372/1953, nr. 3371/4; Muhammed Hasan Bikâî, Kitâbnâme-i Büzürg: Kur'ân-ı Kerim, Tahran 1374 hş./1995, I, 160; Fuâd Seyyid. Dârü'l-kütübi'l-Mışriyye, Fıhrisü'l-mahtûtât I: Muştatahu't-hadîş, Kahire 1375/1956, s. 94, 259, 272, 292, 310-311; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'eltifin, VIII, 264; Abdülhay el-Kettânî, Fİhri-sü'l-fehâris, I, 98, 485, 513; II, 572, 584, 607-608, 662, 737, 738, 863, 865, 921-922, 976, 998, 1009-1010; Ziriklî. e/-A'/âm(Fethullah}. VI, 13; M. Zâhid el-Kevserî, Ftkhu ehtiVlrâk ve ha-dîşühüm (nşr. Abdülfettâh Ebû Guddel. Beyrut 1390/1970, s. 75;EIbânî, Mahtûtât, nr. 3672, 9027; O. Löfgren - R. Trainİ. Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Biblioteca Ambro-siana, Vicenza 1975-81, nr. 135; R. Mach, Cat­alogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection Princeton üniuersity Library, Prin­ceton -New Jersey 1977, nr. 76, 77, 78, 774, 775, 1956, 2867, 4559; Abdurrahmanb. Süley­man el-Ehdel, en-Mefesü'l-Yemânî ue'r-rûhu'r-reyhânifî icâzeti'l-kudâti beni'ş-Şeukânt (nşr. Merkesü'd-Dirâsâtve'l-ebhâsi'l-Yemeniyye). San'a 1979, s. 20-21, 273, ayrıca bk. tür.yer.; Fİhrisü mahtûtâti Câmi'ati'r-Riyad: et-had'tş oe \ıtû-müh, Riyad 1980, nr. 707/1; Nüveyhiz. Mu'ce-mû't-müfessirin, 11, 487; Ali Şevvâh İshak, Muc-cemü muşannefâti'l-Kur'âni'l-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 176; Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr. ei-Muhtaşarmin KitabiNeşri'n-nevr (nşr. M. Saîdel-Âmûdî-Ahmed Ali). Cidde 1406/ 1986, s. 35, 292, 462-464; Abdülhamit Birışık, Muhammed b. Akile ue ez-Zİyâde ue'l-İhsân /î Ulûmi'l-Kur'ân't (yüksek lisans tezi. 1990, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 2-61;Kettânî. er-Risâtetü't-müstetrafe (Özbek), s. 124; M. Habîb el-Hîle, et-Târîh üe'l-mû'errihûn bi-Mekke, Lon-don 1994, s. 393-396; a.mlf., FıTırisü mahtûtâti Mektebeti Mekkete'l-Mükerreme: Târih, Lon-don 1414/1994, s. 69-70; Zeydb.Abdülmuh-sin Âl-i Hüseyin, Delilü'r-resâ'ili'l-câmi'iyye ft'l-memleketi'l-cArabiyyeti's-Su.câdiyye, Riyad 1415/1994, s. 272; Muhammed Hâdî Müezzin-i Câmî. "tbn cAklle", DMBİ, IV, 323.