İk-dr-2002-0002 İnsani kalkinma poliTİkalari ve tüRKİye üzerine bir deneme hazirlayan: Mİne yilmazer danişman: prof. Dr. HaliL ÇİVİ aydin 2002

T.C.

ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İK-DR-2002-0002

İNSANİ KALKINMA POLİTİKALARI VE TÜRKİYE ÜZERİNE BİR DENEME
HAZIRLAYAN: MİNE YILMAZER
DANIŞMAN: PROF.DR. HALİL ÇİVİ


AYDIN - 2002

ÖZ

Kalkınma ekonomisinde, 1970’li yıllardan itibaren insan merkezli kuramlar yoğun bir şekilde tartışılmaya başlanmıştır. Tartışmalarda, kalkınmanın nihai amacının insan olduğu ve insani değerlere öncelik veren modellerin oluşturulması gerektiği vurgulanmıştır. Bu çalışmada, insani kalkınmanın somutlaştırılmasına yönelik çabalar çerçevesinde, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)’nin İnsani Kalkınma Endeksi (HDI)’nden daha kapsamlı bir ölçüm yapılmıştır. Bu bağlamda, Ekonomik, Sosyal ve Politik Endeksleri içeren Yaşamın Yetkinliği Endeksi (YYE) ölçümü denenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre YYE, ülkelerin insani kalkınma performansını yansıtma konusunda HDI kadar başarılıdır. Ayrıca, YYE Türkiye için kapsamlı bir değerlendirme yapılmasına olanak sağlayacak ve uygulanacak politikalarda yol gösterici olabilecektir.

ABSTRACT

In the discipline of development economics, human-centric approaches have been discussed intensively since the 1970’s. In these discussions, it was emphasized that the ultimate goal of development should be human-beings and models, which give the priority to human values, should be developed. In this study, which aims at making the concept of human development more concrete, a more extensive measurement than the United Nations development Programme (UNDP)’s Human Development Index (HDI) was made. In this context, the Life Capacity Index (LCI) involving economic, social and political indexes was used. According to the findings, the LCI is as successful as the HDI in measuring human development performance. Additionally, the LCI can provide opportunities for a more extensive evaluations for Turkey, and thus paving the way for developing and implementing better policies.

ANAHTAR KELİMELER

İnsani kalkınma, insani kalkınma endeksi, insani kalkınma politikaları, sürdürülebilir kalkınma

İÇİNDEKİLER

ÖZ i

ABSTRACT i

ANAHTAR KELİMELER i

İÇİNDEKİLER ii

ÇİZELGELER LİSTESİ ix

ŞEKİLLER LİSTESİ xiv

KISALTMALAR VE SİMGELER xvi

GİRİŞ 1

1. Çalışmanın Konusu ve Önemi 1

2. Çalışmanın Kapsamı 5

3. Çalışmanın Hipotezi 7

4. Çalışmanın Araçları, Yöntemi ve Tekniği 7

BİRİNCİ BÖLÜM: EKONOMİK VE İNSANİ KALKINMAYA YÖNELİK KURAMLAR 10

1. Ekonomik Kalkınma Kavramları 10

1.1. Ekonomik Büyüme ve Ekonomik Kalkınma 11

1.1.1. Gelişmekte Olan Ülkelerin Özellikleri 18

1.2. Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma 21

1.2.1. Ekonomik Büyümeden İnsani Kalkınmaya 22

1.2.2. İnsani Kalkınmadan Ekonomik Büyümeye 27

2. Geleneksel Ekonomik Kalkınma Kuramları 29

2.1. W.W. Rostow’un Tarihsel Kalkınma Aşamaları Kuramı 32

2.2. Dengeli Kalkınmaya Yönelik Kuramlar 37

2.2.1. Rosenstein-Rodan’ın Büyük İtiş Modeli 38

2.2.2. R.Nurkse’nin Kısır Döngü Kuramı 39

2.2.3. H.B.Chenery’nin Dengeli Kalkınma Kuramı 42

2.2.4. J.H.Boeke-W.A.Lewis’in İkili Yapı Modelleri 43

2.3. Dengesiz Kalkınmaya Yönelik Kuramlar 47

2.3.1. A.O. Hirschman ve Dengesiz Kalkınma 47

2.3.2. Paul Streeten ve Dengesiz Kalkınma 49

3. Kalkınma Anlayışlarında Değişim 50

3.1. Temel Gereksinimler Yaklaşımı 55

3.2. Büyümeyle Birlikte Yeniden Dağılım (Bölüşüm) Yaklaşımı 60

3.3. Kalkınma Etiği 62

3.4. Kapasitelerin Genişletilmesi Olarak Kalkınma 65

3.5. İnsanın İyi Yaşamı Kavramı 69

3.6. İnsani Özgürlükler Yaklaşımı 72

3.7. Kendine Güvene Dayalı Kalkınma 74

3.8. Sürdürülebilir Kalkınma Yaklaşımı 75

3.9. Sürdürülebilir İnsani Kalkınma Kavramı 79

4. İnsani Kalkınmaya Genel Bir Bakış 82

4.1. İnsani Kalkınma Kavramı 82

4.2. İnsani Kalkınma Göstergeleri 88

4.2.1. İnsani Kalkınma Endeksi 91

4.2.1.1. Yaşam Beklentisi Endeksi 92

4.2.1.2. Eğitim Endeksi 92

4.2.1.3. Gelir Endeksi 93

4.2.2. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi 94

4.2.2.1. Yaşam Beklentisi Endeksi 94

4.2.2.2. Eğitim Endeksi 94

4.2.2.3. Gelir Endeksi 95

4.2.3. Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi 95

4.2.3.1. Politik Temsil Gücü Endeksi 95

4.2.3.2. Ekonomik Katılımcılık Endeksi 96

4.2.3.3. Gelir Endeksi 96

4.2.4. İnsani Yoksulluk Endeksi 96

4.2.4.1. Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi 97

4.2.4.2. Seçilmiş OECD Ülkeleri İçin İnsani Yoksulluk Endeksi 97

5. Küreselleşmenin İnsani Kalkınma Politikalarına Bakışı 98

5.1. Küreselleşme 98

5.2. Küresel Politika ve Uluslararası Eşitsizlikler 103

İKİNCİ BÖLÜM: İNSANİ KALKINMA POLİTİKALARI VE TÜRKİYE’DE İNSANİ KALKINMA 106

1. İnsani Kalkınma İçin İnsan Hakları 106

1.1. İnsan Hakları ve Demokratikleşme Kavramları 106

1.2. Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmeleri 109

1.2.1. Birleşmiş Milletler Sözleşmeleri 110

1.2.2. Avrupa Konseyi Sözleşmeleri 113

1.2.3. Avrupa Birliği Sözleşmeleri 116

1.3. Türkiye’de İnsan Hakları 119

2. Kalkınma Politikasında Cinsiyet Önyargısı 126

2.1. Cinsiyet Önyargısının Neden Olduğu Kadın Hakları Savunmasının Gerekliliği 126

2.2. Uluslararası Alanda Kadın-Erkek Eşitsizliği ve İnsani Kalkınmaya Etkileri 132

2.3. Türkiye’de Kadının Sosyal Konumu 137

3. Eğitim Sistemi ve İnsani Kalkınma Performansına Etkileri 146

3.1. İnsan Sermayesi ve Eğitimin İnsani Kalkınmaya Katkıları 147

3.2. Eğitim Sorunları Üzerine Uluslararası Tartışmalar 153

3.3. Türkiye’de Eğitim Sisteminin İşleyişi 158

4. Sağlık Hizmetleri ve İnsani Kalkınma Performansına Etkileri 166

4.1. Demografik Yapı ve Sağlık Sorunları 167

4.2. Sağlık Sorunları Üzerine Uluslararası Tartışmalar 170

4.3. Türkiye’de Sağlık Sisteminin İşleyişi 183

5. Gelir Dağılımı ve Yoksulluk Sorunu 190

5.1. Adil Olmayan Gelir Dağılımının ve Yoksulluğun İnsani Kalkınmaya Etkileri 190

5.2. Uluslararası Yoksulluk Sorunları 203

5.3. Türkiye’de Gelir Dağılımı ve Yoksulluk 208

6. İstihdam ve Sosyal Güvenlik Sistemi 214

6.1. İstihdam ve İşsizliğin Dünya Çapındaki Boyutları ve İnsani Kalkınma Yaklaşımındaki Önemi 214

6.2. Sosyal Güvenlik Sisteminin İşleyişi ve İşsizliğin Önlenmesi Konusunda Uluslararası Çalışmalar 218

6.3. Türkiye’de İstihdam ve Sosyal Güvenlik Sistemi 223

7. Çevrenin Korunması ve İnsani Kalkınma 231

7.1. Sürdürülebilir İnsani Kalkınma Kavramı ve Çevrenin Korunması 231

7.2. Çevre Güvenliği Konusunda Uluslararası Anlaşmalar 238

7.3. Türkiye’de Uygulanan Çevre Politikaları ve Sürdürülebilir İnsani Kalkınma Üzerine Etkileri 246

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: GELİŞMİŞLİK DÜZEYİNİN FARKLI ÖLÇÜMLERİ VE YAŞAMIN YETKİNLİĞİ ENDEKSİ 251

1. İnsani Kalkınma Düzeyinin Ölçümünde Farklı Yaklaşımlar 251

1.1. Sosyo-Ekonomik Kalkınma Ölçümü 252

1.2. Sosyal, Politik ve Ekonomik Kalkınma Ölçümü 253

1.3. Yaşamın Fiziksel Niteliği Endeksi 254

1.4. İnsani Özgürlükler Endeksi 255

1.5. Politik ve Kişisel Özgürlükler Ölçümü 259

1.6. Ekonomik Özgürlükler Endeksi 261

1.7. Yaşamın Kalitesi Ölçümü 263

1.8. UNDP’nin İnsani Kalkınma Endekslerinin Hesabı 265

1.8.1. İnsani Kalkınma Endeksi 265

1.8.2. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi 269

1.8.3. Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi 272

1.8.4. Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi 273

1.8.5. Seçilmiş OECD Ülkeleri İçin İnsani Yoksulluk Endeksi 274

2. Yeni Bir Üçlü Endeks (Yaşamın Yetkinliği Endeksi) Hesabı 276

2.1. Yaşamın Yetkinliği Endeksinin Tanımı 277

2.2. Endekslerin Varsayımları 278

2.3. Endekslerin Bileşenleri 284

2.4. Bileşenlerin Anlamları 288

2.4.1. Ekonomik Endeks Göstergeleri 290

2.4.2. Sosyal Endeks Göstergeleri 294

2.4.3. Politik Endeks Göstergeleri 296

2.5. Seçilemeyen Göstergeler 298

2.5.1. Ölüm Oranı 298

2.5.2. Doğurganlık Oranı 299

2.5.3. Gelir Dağılımı 299

2.5.4. Milletvekili Seçimlerine Katılım Oranı 299

2.5.5.Ekonomik Bağımlılık Oranı 300

2.6. Endekslerin Hesaplanma Yöntemi 300

2.6.1. Ekonomik Endeksin Hesaplanması 301

2.6.2. Sosyal Endeksin Hesaplanması 304

2.6.3. Politik Endeksin Hesaplanması 306

2.6.4. Yaşamın Yetkinliği Endeksinin Hesaplanması 308

2.6.5. Ekonomik-Sosyal Endeksin Hesaplanması 309

2.7. Endekslerin Hesaplanması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 310

2.7.1. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Endeks Hesapları ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 310

2.7.1.1. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin İnsani Kalkınma Endeksinin Hesaplanması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 310

2.7.1.2. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Ekonomik Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 314

2.7.1.3. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Sosyal Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 321

2.7.1.4. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Politik Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 327

2.7.1.5. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Yaşamın Yetkinliği Endeksi Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 329

2.7.1.6. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Ekonomik-Sosyal Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 332

2.7.2. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Endeks Hesapları ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 334

2.7.2.1. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin İnsani Kalkınma Endeksi Sonuçlarının Değerlendirilmesi 336

2.7.2.2. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Ekonomik Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 338

2.7.2.3. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Sosyal Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 343

2.7.2.4. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Politik Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 346

2.7.2.5. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Yaşamın Yetkinliği Endeksinin Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 351

2.7.2.6. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Ekonomik-Sosyal Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi 356

2.8. Endeks Göstergelerinin Korelasyonu 359

2.8.1. Türkiye İçin Endeks Göstergelerinin Korelasyonu 359

2.8.1.1. İnsani Kalkınma Endeksi ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Arasındaki Bağlantı 360

2.8.1.2. İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik-Sosyal Endeks Arasındaki Bağlantı 362

2.8.1.3. Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı 363

2.8.1.4. Ekonomik-Sosyal Endeks ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı 365

2.8.1.5. Ekonomik, Sosyal, Politik Endeks ve Göstergeleri Arasındaki Bağlantı 367

2.8.2. Seçilmiş Ülkeler İçin Endeks Göstergelerinin Korelasyonu 370

2.8.2.1. İnsani Kalkınma Endeksi ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Arasındaki Bağlantı 370

2.8.2.2. İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik-Sosyal Endeks Arasındaki Bağlantı 372

2.8.2.3. İnsani Kalkınma Endeksi ile Diğer Endekslerin Sıralamaları Arasındaki Bağlantı 373

2.8.2.4. Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı 374

2.8.2.5. Ekonomik-Sosyal Endeks ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı 376

2.8.2.6. Ekonomik, Sosyal, Politik Endeks ve Göstergeleri Arasındaki Bağlantı 377

SONUÇ VE ÖNERİLER 380

ÖZET 392

SUMMARY 394

TEŞEKKÜR 396

KAYNAKLAR 397

MAKALE VE KİTAPLAR 397

INTERNET KAYNAKLARI 421

Ek-1 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Ekonomik Göstergeleri xviii

Ek-2 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Sağlık Göstergeleri xviii

Ek-3 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Eğitim Göstergeleri xix

Ek-4 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Politik Göstergeleri xx

Ek-5 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Ekonomik Göstergeleri xxi

Ek-6 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Sağlık Göstergeleri xxii

Ek-7 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Eğitim Göstergeleri xxiii

Ek-8 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Politik Göstergeleri xxiv

Ek-9 Türkiye İçin 1985-1999 Yılları İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Analizinde Kullanılan Değişkenlerin Betimleyici İstatistikleri xxv

Ek-10 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Analizinde Kullanılan Değişkenlerin Betimleyici İstatistikleri xxvi

ÖZGEÇMİŞ xxvii