İnformasiya və komputer texnikası” kafedrası Quliyev R. Y. “ Kommunikasiya vasitələri”

Amplitud modulyasiyada daşıyıcı siqnalın amplitudu məntiqi 1 də bir səviyyədə , məntiqi 0- da isə digər səviyyədə olur .Bu üsul praktikada məneə davamlılığının azlığından çox az istifadə olunur.
Tezlik modulyasiyasında 0 və 1 səviyyələri daşıyıcı siqnalın f₀ və f₁ tezliklərinin fərqi şəklində verilir .Modulyasiyanın bu üsulu adətən mürəkkəb sxemlər tələb etmir və modemlərdə geniş tətbiq olunaraq tezliyin aşağı spektrində istifadə olunur.
Faz modulyasiyasında 0 və 1 səviyyələri eyni tezlik və amplitudla verilməsinə baxmayaraq ,hər məntiqi səviyyəyə uyğun faza fərqi tətbiq olunur.
Bundan başqa yüksək tezlikli modemlərdə adətən kombinə edilmiş üsullardan daha geniş istifadə olunur.
Verilənlərin ötürmə sürətini artırmaq üçün kombinələşdirilmiş üsullardan istifadə olunur.Bunlardan ən geniş yayılmışı amplitud kvadratur modulyasiyadır. Bu tip modulyasiyada faza sürüşməsinin 8 qiymət dəyişməsi, amplitudanın 4 səviyyə dəyişməsi mümkündür.lakin bu 32 müxtəlif kombinasiyanın hamısından istifadə olunmur. Misal üçün Trellis kodlaşdırmasında maksimum 8 kombinasiyadan istifadə olunur və yerdə qalan kombinasiyalar qadağan olunmuş kombinasiyalar adlanır.Bu cür əlavə kombinasiyalardan əsasən səhvlərin təyini və siradan çıxmış tərkiblərin bərpasında istifadə olunur.

MODULLAŞDIRILMIŞ SİQNALIN SPEKTRI

Modullaşdirilmış siqnalın siqnalın spektri modulyasiyanın tipindən və modulyasiya sürətindən asılı olur. Potensial kodlaşdirmadasiqnalın spektrinə baxaq. Fərz edək ki, məntiqi “1” müsbət potensial ilə , məntqi “0” isə eyni qiymətə malik mənfi potensial ilə kodlaşdırılır. Fərz edək ki,rabitə xətti ilə sonsiz “0” və “1” ardıcıllığından ibarət və şəkildə göstərilən formada informasiya ötürülür. Sadəlik üçün fərz edək ki,vahid zamanda bodun və bitin qiymətləri üst üstə düşür.

Potensial kodlaşdırma üçün spektr periodik funksiya üçün furye formulundan alınır.
əgər diskret verilənlər N bit/san sürəti ilə ötürülürsə ,onda siqnalın spektri sıfırıncı tezlik və harmonikanın sonsuz f₀, 3f₀, 5f ₀, 7f_0......tərkiblərindən təşkil olunmuşdur.
Burada f₀= N/2. Bu harmonikaların amplitudaları 1/3,1/5,1/7 əmsalları ilə demək olar ki yavaş-yavaş azalır.Nəticədə informasiyanın keyfiyyətli ötürülməsi üçün potensial kodun spektri daha geniş buraxma zolağı tələb edir. Bütün bunlardan başqa nəzərə almaq lazımdır ki, rabitə xətti ilə ötürülən siqnalın real spektri ötürülən informasiyadan asılı olaraq dəyişir. Məsələn : əgər siqnal sıfırların sonsuz ardicıllığında təşkil olinubsa onda onun spektri aşağı tezliklərə doğru sürüşəcək, əgər təkcə məntiqi “1”-lərdən təşkil olunubsa spektr ancaq sifirinci tezlikdən ibarət olacaq.Məntiqi “1” və “0” –ların növbələşmiş ardıcıllığı olarsa siqnalın tərkibində sabit toplanan olmayacaq. Bu səbəbdən potensial kodlaşdırmada də səviyyələrin qarışıq ötürülməsi zamanı spektr sifirinci tezliyin yaxın ətrafını əhatə edir.
Amplitud modulyasiya zamanı siqnalın spektri daşıyıcı f₀ tezliyi və onun yan (f₀ +f_m) və (f₀+f_m ) əhatə edir.Burada f_m amplitudanın iki müxtılif səviyyəsindən istifadə etdikdə sinusun informasiya parametrinin dəyişməsidir. f_m tezliyi verilmiş kodlaşdırma üsulumda buraxma qabiliyyətini təyin edir. Modullaşdırıcı tezliyin aşağı qiymətlərində siqnalın spektrinin eni də az olur( təxminən 2f₀).Bu səbəbdən də siqnal xətt tərəfindən təhrif olunmur və ya az təhrif olunur.
Faz və tezlik modulyasiya zamanı siqnalın spektri xeyli mürəkkəb olur.lakin buna baxmayaraq yan harmonikalar mürəkkəbliyi ilə bərabır əsas harmonikaya nəzərən simmetrik olur və amplitudası ara məsafəsi artdıqda kəskin azalır.Bu səbəbdən də bu modulyasiya üsulları tonal tezliklərin ötürülməsondə müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.

RƏQƏMLİ KODLAŞDIRMA

Diskret informasiyanın rəqəmli kodlaşdırmasında potensial və impuls kodlarından istifadə olunur. Potensial kodlaşdırmada məntiqi ”1” və məntiqi “0”-ların təsvirində siqnalın potensialının qiymətindən istifadə olunur. lakin onun cəbhələri,impulsun uzunluğu və s . parametrlərdən istifadə olunmur. Impuls kodlaşdırmada isə ikilik verilənləri müəyyən polyarlı impulslar şəklində və müəyyən istiqamətli potensial düşküləri şəklində təsvir olunur

ƏQƏMLİ KODLAŞDIRMAYA QOYULAN TƏLƏBLƏR

Diskret informasiyanın ötürülməsində düzbucaqlı impulslardan istifadə edildikdə elə kodlaşdırma üsulu seçmək lazımdır ki,aşağıdakı şərtləri ödəsin:

1. 
   Təyin olunmuş bit sürətində nəticə siqnalının spektrinin eni ən kiçik olsun.
   
2. 
   Verici vəqəbukedici ilə sinxronlaşma təmin edilsin.
   
3. 
   Qəbuledici cihazlar səhvləri təyin etmək qabiliyyətinə malik olsun.
   
4. 
   Üsulun reallaşdırması dəyəri aşağı olsun.
   

Verici və qəbuledici arasında potensialın zamandan asılı dəyişməyən sabit toplananı mövcud olduqda onu ləğv etmək lazım gəlir.başqa sözlə desək qlvanik rabitəni aradan götürmək lazım gəlir.Bunun üçün ayırıcı transformatorlardan istifadə edilir.
Vericinin və qəbuledicinin sinxronlaşdırılması ona görə lazımdır ki, rabitə xəttindən informasiyanın oxunma anı ( vaxtı) dəqiq təyin olunsun.Qlobal şəbəkələrdə və geniş kommunikasiyalı sistemlərdə bir –birinə nəzərən yaxın yerləşən rabitə xətti ilə əlaqələndirilmiş qurğulara nəzərən bu məsələ informasiya mübadiləsi zamanı çox çətin reallaşdırılır.
Çox da boyük olmayan məsafələrdə ayrıca taktlaşdırıcı xəttdən istifadə etməklə informasiyanın oxunma anını dəqiqi təyin etmək olar.Bu prosesi səkildəki kimi göstərmək olar.

Böyük əbəkə xəttlərində və açıq kommunikasiyalarda bu üsuldan istifadə edəndə kabellərin qeyri bircinsliyi və birləşmə xəttlərinin çoxluğu xeyli çətinliklər yaradır.

Belə ki, xəttlərdə müəyyən səbəblərdən takt impulsu ilə ikilik informasiya siqnalı biri-birinə nəzərən fazaca sürüşmüş olur və nəticədə oxunma halında bəzi informasiya hissələrinin oxunması baş vermir. Həmçinin uzaq məsafələrdə taktlaşdırıcı xəttlərdən imtina material və digər maliyyə vasitələrinə müəyyən miqdarda qənaətə səbəb olur. Bu səbəbdən də kommunikasiya və şəbəkə sistemlərində özü-özünü sinxronlaşdıran kodlardan istifadə edilir.Bu kod qəbuledici və vericidə növbəti bitin oxunma anını təyin etməyə imkan yaradır.İmpulslarda potensialın kəskin dəyişməsi (impuls cəbhələri) ötürücü və qəbuledici arasında yaxşı sinxronlaşdırıcı ola bilər.
Sinusoidal siqnaldan istifadə zamanı nəticə kodu özlüyündə özü-özünü sinxronlaşdırma qabiliyyətinə malikdir. Belə ki, sinusoidal siqnalın amplitudunun dəyişməsi giriş kodunun daxil olma anını göstərir. Təhrif olunmuş və korlanmış verilənlərin bərpası və oxunması fiziki səviyyə üsulları ilə reallaşdırmaq mümkün olmur.Bu məqsədlə protokollaşdırma adlamnan üsullardan istifadə olunur.Protokollar aşağıdkı növlərə bölünür:

1. 
   kanal protokolları.
   
2. 
   şəbəkə protokolları.
   
3. 
   tətbiqi protokollar.
   

Digər tərəfdən səhvlərin fiziki səviyyədə , vaxta qənaət etməklə yanaşı , kadrın tam şəkildə buferə yerləşdirməyə imkan vermir.Səhv kod təyin edildiyi anda kadr braklaşdırılaraq məhv edilir.

SIFRA QAYITMAYAN POTENSİAL KOD

Sıfra qayıtmayan potensial kod aşağıdakı şəkildə göstərilir:

Bu kodlaşdırmada takt impulsunun davam etdiyi müddətdə potensial səviyyə sıfra düşmür. Bu kodlaşdırmanın beynəlxalq adlandırılması NRZ ( No Return to Zero)-dir. NRZ üsulunun reallaşdırılması çox rahatdır və səhvlərin təyini zamanı geniş istifadə olunur.Lakin bunun la belə məntiqi “0” və məntiqi “1” –lərin uzun ardıcıllığnda qəbuledici potensial səviyyə dəyişmədiyindən tam kodu təyin etməkdə aciz qalır.Başqa sözlə desək növbəti sözün hansı anda başlandığını qəbuledici təyin etməyə aciz qalır.Bu səbəbdən də özü-özünü sinxronlaşdırma bu üsula tətbiq edilə bilmir. Hətta çox dəqiq takt generatorlarından istifadə etdikdə belə səhvlərin baş verməsi qaçılmaz olur.Belə ki, 2 generatorun impulsları identik ola bilmir.
NRZ metodunun 2-ci çatışmayan cəhəti məntiqi “1” və məntiqi “0” –ların uzun ardıcıllığında sıfra yaxınlaşan aşağı tezlikli tərkiblərin olmasıdır.Bu səbəbdən də qalvanik rabitəli verici və qəbuledicilər bu kodlaşdırmanı reallaşdıra bilmirlər.Nəticə etibarı ilə NRZ kodlaşdırması tək halda kommunikasiyada istifadə olunmur.