Institusional iqtisodiyot

1-BOB. “INSTITUSIONAL IQTISODIYOT” FANINIGN PREDMETI, MAZMUNI VA TAMOYILLARI


1.1. Institutsional nazariyalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi
1.2. Institutsionalizmning metodologik asoslari va institutsional tahlilda boshlang‘ich nuqta masalasi
1.3. Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo‘nalishlari
1.4. Institutsional iqtisodiyotning rivojlanish xususiyatlari


1.1. Institutsional nazariyalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi
Ilmiy iqtisodiy nazariyalar shakllanishi XVII asrda YEvropada dastlab V.Petti, Buagilber, keyinroq esa, A.Smit va D.Rikardolarning klassik iqtisodiy ta’limotlari bilan tavsiflanadi. X1X asrning yetmishinchi yillariga kelib, klassik nazariyaning K.Menger, M.Jevons, L.Valras va boshqa tadqiqotchilarning faoliyati zamiridagi marjinal yondashuv bilan kengayishi neoklassik nazariya sifatida A.Marshallning “Iqtisodiyot prinsiplari” asarida o‘z ifodasini topdi. A.Marshallning qarashlari J.B.Klark izlanishlarida takomillashdi.
Neoklassik nazariyaning asosiy tamoyillari ikki qismdan iborat. Asosiy tamoyillarning birinchi qismini klassikaning “eski” tamoyillari, ikkinchi qismni esa, neoklassikaning “yangi” tamoyillari tashkil etadi. “Eski” tamoyillar “qat’iy negiz” bo‘lsa, “yangi” tamoyillar neoklassikaning «himoya qobig‘i»ni tashkil etadi.
“Eski” tamoyillarga quyidagilar kiradi:

• 
  bozorda hamma vaqt muvozanat mavjud, u yagona Pareto (Valras-Errou-Dobre) optimumi talablariga mos keladi;
  
• 
  bozorda individlar tomonidan oqilona tanlov amalga oshiriladi;
  
• 
  individlarga tashqi omillar ta’sir ko‘rsatmaydi, ularning biror holatni afzal bilishi barqaror va ekzogen xususiyatga ega;
  
• 
  xarajatlarning yagona turi – ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadi. Ayni chog‘da ayirboshlash xarajatlari e’tiborga olinmaydi.
  

“Yangi” tamoyillarga ko‘ra:

• 
  bozorda ayirboshlashni amalga oshirish uchun resurslarning xususiy mulkligi asosiy zamin hisoblanadi;
  
• 
  individlarda bitim to‘g‘risidagi barcha axborot mavjud;
  
• 
  ayirboshlash chegaralari kamayib boruvchi foydalilik tamoyili asosida hamda resurslarning dastlabki taqsimlanishidan kelib chiqib, belgilanadi.
  

Klassik nazariyaning rivojlanishida kuzatiladigan istalgan qoida tuzatishlar va aniqlashtirishlar jarayonida «Eski tamoyillar»ni tashkil qiluvchi fikrlar o‘zgarishsiz qolishi lozim. Ular tadqiqot paradigmasini, nazariyani izchil qabul qiluvchi har qanday tadqiqotchining tanqidi qanchalik keskin bo‘lmasin, “eski” tamoyillardan voz kechilmaydi. Aksincha, nazariyaning rivojlanishiga qarab uning tadqiqot predmetiga «yangi tamoyil»ni tashkil qiluvchi qarashlarga doimiy tuzatishlar, yangi unsurlar kiritiladi.
«Eski» institutsionalizm nazariyasining mohiyatini yanada to‘liqroq ko‘rib chiqish uchun ushbu ilmiy yo‘nalishning ko‘zga ko‘ringan vakillari hisoblangan T.Veblen, K.Polani va J.K.Gelbreyt qarashlariga murojaat etish mumkin. Mashinali ishlab chiqarishning paydo bo‘lishini tahlil qilishda kapitalist bilan yollanma ishchi o‘rtasidagi munosabatlar tizimi mehnat taqsimoti qabul qiladigan quyidagi tashkiliy shakllar orqali ularning o‘zaro ta’siriga e’tibor qaratildi: tabiiy mehnat taqsimoti → kooperatsiya → manufaktura va mutlaq qo‘shimcha qiymatni shakllantirish → xususiy ishchining paydo bo‘lishi → mashinalarning paydo bo‘lishi → fabrika → nisbiy qo‘shimcha qiymatni shakllantirish.
Karl Polanining ta’kidlashicha, aynan milliy resurslar va mehnat bozorining shakllanishi asosida davlatning aralashuvi yotadi. G‘arbiy YEvropaning barcha ichki bozorlari mahalliy bozorlar tabiiy evolyutsiyasining natijasi emas, balki davlatning aralashuvi orqali barpo etilgan.
T.Veblen «Bekorchi sinf nazariyasi» (1899) [32] asaridagi odatlar to‘g‘risidagi tahlilda xolizm metodologiyasini qo‘llaydi. Odatlar individlarning bozordagi, siyosiy sohadagi, oiladagi xatti-harakatlari doiralarini belgilab beruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Insonlar xatti-harakati Veblen tomonidan ikkita juda qadimiy odatdan keltirib chiqariladi. Bu odatlarni u raqiblik hissiyoti (boshqalardan birinchi bo‘lish, umumiylikdan ajralib turish istagi) va mahorat hissiyoti (halol va samarali mehnat qilishga moslashish) deb nomlaydi. Ushbu muallifning fikriga ko‘ra, raqiblik hissiyoti mulkchilik va bozordagi raqobatning asosida yotadi. Ushbu hissiyotning o‘zi individ o‘z tanlovini amalga oshirishda o‘z foydaliligini ko‘paytirishni emas, balki boshqalarning ko‘z o‘ngida o‘z nufuzini oshirishni ko‘zlovchi «oshkora iste’mol»ni izohlaydi. Masalan, sotib olmoqchi bo‘lgan avtomobilni tanlashda iste’molchi uning narxiga va texnik xususiyatlariga emas, balki muayyan rusumdagi mashinaga egalik qilish orqali ta’minlanadigan nufuzga e’tiborni qaratadi.
Va nihoyat, “eski” institutsionalizm namoyondasi J.K.Gelbreyt tahlilini axborot va axborot almashuvining ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanishi masalalaridan boshlaydi. Uning asosiy fikri – hozirgi bozorda hech kim to‘liq axborotga ega emas. Har bir shaxsning bilimlari ixtisoslashgan bo‘lib, xususiy ahamiyatga ega, axborot to‘liqligiga faqat ushbu to‘liq bo‘lmagan bilimlarni birlashtiruvchi tashkilot doirasida erishish mumkin, deb ta’kidlaydi. Bunda hokimiyat alohida shaxsdan guruhga birlashgan, individuallikka ega bo‘lgan tashkilotlar qo‘liga o‘tadi. So‘ngra bu tashkilot individlarning xatti-harakatiga ko‘rsatadigan ta’sirni tahlil qilib, individlar tavsiflarini institutsional muhit funksiyasi sifatida ko‘rib chiqadi. Masalan, uning ta’kidlashicha, iste’mol talabining o‘sishi iste’molchilarning o‘z ichki tuyg‘ulari yuqori bo‘lishidan emas, balki ularni ishontirish uchun reklamadan faol foydalanuvchi korporatsiyalar manfaatlarining o‘sishidan kelib chiqadi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi barobarida iqtisodiy tadqiqotlar ko‘lami yanada kengaydi va chuqurlashdi. Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining yirik yo‘nalishlari shakllanishi ro‘y berdi.
Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarini o‘rganishning keng tarqalgan yondashuvlariga ko‘ra, ular uchta yo‘nalish: neoklassika, institutsionalizm va keynschilikdan iborat. Biroq, mamlakatimizda mazkur yo‘nalishlar – ayniqsa, institutsionalizm yo‘nalishi sohasidagi ilmiy –nazariy, o‘quv-uslubiy jabhalar yaxlit bayon etilgan adabiyotlarni yetarli deb bo‘lmaydi.
Institutsionalizmning nazariy yo‘nalish sifatida shakllanishi bevosita klassik va neoklassik nazariyalar bilan bog‘liq. Binobarin, neoklassika tamoyillaridagi yuqorida ko‘rsatilgan cheklovlarni hisobga olgan holda bozor modelini tuzishga yo‘naltirilgan nazariya – institutsionalizm hisoblanadi. Ushbu nazariyaning tadqiqot markazida institutlar – insonlar tomonidan barpo etiladigan va o‘zaro hamkorlikni tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy me’yorlar va qoidalar turadi. Institutsional nazariya qoidalari neoklassik yondashuvga nisbatan yangi nazariya bo‘lib, bozor munosabatlari tahlilining yangi sohasidir.
Institutsionalizm bugungi kunda iqtisodiyot fanining eng tez rivojlanib borayotgan yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu ko‘proq neoinstitutsional iqtisodiy nazariyaga yoki yanada kengroq aytadigan bo‘lsak, neoinstitutsional nazariyaga yoki neoinstitutsionalizmga taalluqli.
Ilmiy manbalar [30, 32, 34, 40, 41, 47] guvohlik berishicha, neoinstitutsionalizm chuqur tarixiy ildizga ega. XIX asr oxiri – XX asr boshida yuzaga kelgan “eski” institutsionalizmning dastlabki asoschilari bo‘lib T.Veblen, J.R.Kommons va U.Mitchellar hisoblanishadi. Hozirgi zamon iqtisodchilari ularning ishlaridan bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan va iqtisodiyot fanining an’anaviy usullari yordamida izohlanishi qiyin bo‘lgan jarayonlarni tahlil qilish imkonini beruvchi g‘oyalarni topmoqda.
Biroq o‘tgan asrning 60-70 yillarigacha institutsional yo‘nalish ancha sust rivojlangan. Keyinchalik eski g‘oyalar ikkinchi bosqich institutsionalistlari – J.K.Gelbreyt, R.Xaylbroner, F.Perru, J.Furaste, G.Myurdal va boshqalarning ishlarida o‘z aksini topgan.
“Eski” (zamonaviy) institutsionalizmning uchinchi bosqichi asosan J.Xodjson boshchiligidagi [55] “kembridj maktabi” olimlarining faoliyati bilan bog‘liq hisoblanadi.
Shu bilan birga turli iqtisodiy maktablarga mansub bir qator iqtisodchilar [30, 31] institutsional tizimlarni tahlil qilish bilan shug‘ullanib, o‘z tadqiqotlarida institutsional yondashuvdan bevosita yoki bilavosita foydalanishgan.
Institutsional nazariyaning ko‘p sonli masalalarini yorituvchi adabiyotlarda institutsionalizm turli yo‘nalishlarining metodologik xususiyatlari to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarga katta ahamiyat berilgan [31, 39, 40, 50, 56].
“Eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizmda ko‘plab umumiylik mavjud – bu institutlarni tadqiq etish, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni o‘rganishga nisbatan evolyutsion yondashuvning ayrim jihatlarini tahlil qilishdir. Umuman olganda ushbu ikkita yondashuv kesishuv nuqtalariga ega emas.
Rossiyalik olim R.Nureyevning fikriga ko‘ra, “eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizm o‘rtasida, kamida, uchta asosiy farq mavjud¹.
1) Agar “eski” institutsionalistlar zamonaviy iqtisodiy nazariya muammolarini jamiyatdagi boshqa fanlar usullari bilan o‘rganishga intilgan holda huquq va siyosatdan iqtisodiyot tomon borishsa, neoinstitutsionalistlar bunga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarama-qarshi yo‘ldan borishadi, ya’ni o‘z tahlilida neoklassik iqtisodiy nazariya vositalariga tayanadi, zamonaviy mikroiqtisodiy usullarni qo‘llagan holda siyosiy va huquqiy muammolarni o‘rganishadi.
2) “Eski” institutsionalizm asosan induktiv usulga asoslanib, alohida holatlardan umumlashtirishga tomon intildi, buning natijasida, qator iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, umumiy institutsional nazariya yuzaga kelmadi; neoinstitutsionalizm deduktiv yo‘ldan borib, neoklassik iqtisodiy nazariyaning umumiy tamoyillaridan ijtimoiy hayotning muayyan hodisalarini izohlashga intilmoqda.
3) “Eski” institutsionalizm radikal iqtisodiy tafakkur oqimi sifatida asosiy e’tiborni insonlar manfaatlarini himoyalovchi jamoalar (asosan, kasaba uyushmalari va hukumat) xatti-harakatiga qaratdi; neoinstitutsionalizm qaysi jamoa a’zosi bo‘lish uning uchun foydali ekanligini o‘z manfaatlariga amal qilgan holda hal etuvchi mustaqil individga e’tibor qaratadi.
4) “Eski” institutsionalizm metodologik xolizmdan foydalanadi, uni umumiy tarzda quyidagicha ta’riflash mumkin: “institutlar birlamchi, individlar ikkilamchi”. Ushbu holat neoinstitutsional nazariyaga asos qilib olindi.
Shu nuqtai nazardan “eski” va “yangi” institutsional maktablarni bir biridan farqlash lozim. Ingliz iqtisodchisi J.Xodjson [55] u yoki bu yo‘nalishga mansub olimlarni quyidagicha tarzda tasniflashni taklif qiladi:
“Eski” institutsional maktab: T.Veblen, J.R.Kommons, U.Mitchellar, Y.Shumpeter, J.K.Gelbreyt, F.Nayt, K.Polani, K.Ayres, G.Myurdal.
“Yangi” institutsional maktab: R.Kouz, D.Nort, O.Uilyamson, R.Pozner, M.Olson, F.Xayek.
J.Xodjsonning fikriga ko‘ra [55], agar “eski” maktab darvinizmga asoslanib, raqobatlashuvchi institutlar to‘g‘risidagi asoslardan foydalangan holda institutlarning uzoq vaqt mobaynida rivojlanishini ko‘rib chiqqan bo‘lsa, “yangi” maktab ijtimoiy darvinizmdan yiroqlashib, o‘z tadqiqotlarini metodologik individualizm nuqtai nazaridan olib bormoqda. Shunday qilib, J.Xodjson “yangi” maktabni ko‘p jihatdan tanqid qiladi. Uning ta’kidlashicha, “yangi” maktabning nochorligi shunda namoyon bo‘ladiki, tadqiqotlarga jamiyat o‘zining “tabiiy holatida” asos qilib olingan bo‘lib, unda qandaydir insoniy munosabatlar mavjud, lekin institutlarsiz; institutlar urf-odatlar va qoidalar bilan birgalikda paydo bo‘lishi, so‘ngra esa insonlar tomonidan qonuniyat sifatida ochilishi hisobga olinmaydi. Masalan, K.Magner pulning paydo bo‘lishi muammosini tadqiq etishni jamiyatning unda pul mavjud bo‘lmagan institutlardan holi bo‘lgan holatini tahlil qilishdan boshlab, so‘ngra esa ularning paydo bo‘lishiga individual agentlarning oqilona qarorlari natijasi sifatida qaraydi. O.Uilyamson ham asos sifatida institutlardan holi makon – institutlarsiz bozorni ko‘rib chiqadi, so‘ngra esa transaksiya xarajatlarini qisqartiruvchi tuzilmalar sifatida firmalarning paydo bo‘lishini tadqiq etgan. J.Xodjsonning fikricha [55], neoinstitutsional olamning bunday taxmini noto‘g‘ri, chunki jamiyat azaldan institutsionallashgan. Ushbu xulosa, uning ta’kidlashicha, ko‘plab iqtisodchilarning “eski” maktab institutsionalistlarining g‘oyalariga qaytishiga sabab bo‘ldi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, “yangi” institutsional maktab, neoinstitutsional nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot – bularning barchasi bitta narsa emas. “Yangi” maktab, R.Nureyevning fikricha, o‘z asoslariga ko‘ra bir-biridan farq qiluvchi ikkita so‘nggi yo‘nalish: neoinstitutsionalizm uchun neoklassik nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot uchun “eski” institutsionalizm yo‘nalishlariga asos bo‘lib xizmat qildi.
Yangi institutsional iqtisodiyot vakillari tomonidan nafaqat ushbu yo‘nalish doirasida, balki boshqa yo‘nalishlar doirasida ham tan olinib, keng qo‘llanilgan bir necha nazariya ishlab chiqildi. Bular o‘yinlar nazariyasi (J. Fon Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh) va to‘liqsiz oqilonalik nazariyasi (G.Saymon) hisoblanadi [30]. Yangi institutsional iqtisodiyotning hozirgi zamon ishlanmalarini fransuz maktabi iqtisodchilari – L.Teveno, O.Favro, A.Orlean, R.Buaye va boshqalar ishlarida uchratish mumkin [30, 31].
Biroq, institutsionalistlarning bahs-munozaralari bir yo‘nalishning boshqasi ustidan ustunligini isbotlashga yo‘naltirilgan. Bir qator iqtisodchilar, xususan T.Eggertsonning ta’kidlashicha², “faqat vaqt munozaralarda hakam sifatida ishtirok etishi mumkin. Aynan metodologik ziddiyatlar tufayli J.R.Kommons boshchiligidagi eski amerika institutsionalistlarining urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki, 1984 yilda R.Kouz yozganidek, “hech qanday nazariyaga ega bo‘lmagan ular (amerika institutsionalistlari) hali anglab yetishni talab etuvchi quruq izohli materialdan boshqa hech narsani taklif eta olishmadi”.