İslam inanç Sİsteminde akilcilik ve kadi abdulcebbar

İSLAM İNANÇ SİSTEMİNDE AKILCILIK VE KADL ABDULCEBBAR 4

ÖNSÖZ 4

A. METOT VE KAYNAKLAR ÜZERİNE 4

1. İzlenen Metot 4

2. Kullanılan Kaynaklar 5

B. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 6

1. Akıl 6

a. Tanımı ve Mahiyeti 6

b. Akılcılık 8

c. İslâmî Akılcılık 10

2. Mantık 12

a. İki Değerli Aristo Mantığı 13

b. Çok Değerli (Fuzzy) Mantık 13

I. BÖLÜM 14

A. BİLGİ TEORİSİ VARLIK VE AKIL 14

1. Bilgi Teorisi İle Varlık Felsefesi Arasındaki İlişki 14

2. Bilgi Teorisi ve Akıl 16

3. Alan ve Metot Yönünden Bilim, Felsefe ve Din 17

B. Dinî Düşüncede Aklîleşme Süreci 18

1. Aristo Mantığının İslâm Düşüncesine Girişi Öncesi 19

a. Kur'an ve Aklîleşme Süreci 19

b. Sahabe Dönemi ve Aklîleşme Süreci 23

c. Tabiîn ve Sonrasında Aklîleşme Süreci 25

2. Aristo mantığının İslâm Düşüncesine Girişi ve Sonrası 27

a. Aristo Mantığının İslâm Düşüncesine Girişi ve Etkileri 27

b. Aristo Mantığına Yöneltilen Eleştiriler 32

II. BÖLÜM 34

İSLAM DÜŞÜNCESİNİN ANLAM ALANINI OLUŞTURAN ESASLAR ve GELİŞMESİNE ETKİ EDEN UNSURLAR 34

A. İslam Öncesinin Kültürel Mirası Ve Kur'an'ın Ona Karşı Tavrı 34

B. Kur'an'ın Öngördüğü Dindarlığın Boyutları 35

1. Âlem: Varlığı Mümkün Olan Nesnelerin Oluşturduğu Bütün 36

2. Tevhîd: Aşkın Varlıkta Birlik 36

3. İnsan: Ruh-Beden Sentezinden Oluşan Bir Varlık 37

a. Taklit ve Taassubu Reddedip Aklı Kullanma 37

b. Duyular Ötesinde Vahye Dayanma 38

c. Hayata Bakış ve Pratik Yaşama Destek 39

d. Yeni Durumlarda Yeni Yorumlara Gitme 40

e. Daima Pozitif Enerji Yayma 41

f. Güçlük Yerine Kolaylığı Tercih Etme 41

g. Dinî Otoritenin Kaynağı Olarak Özgür İrade ve Bireysel Sorumluluk 42

h. Dengeli Olma 44

k. Sosyal Adalet Ve Dayanışma 44

1. Dünyevî Otoritenin Kaynağı 45

4. Ölüm ve Ahiret Hayatı 45

C. Sosyopolitik Süreç: Akidenin Kelâmlaşması Ve Yeni Ekollerin Ortaya Çıkışı 45

D. Özgür İrade Ve Akılcılığın Yükselişi: Mu'tezile 47

1. Mu'tezilî Düşüncenin Referans Çerçevesi 48

a. İç Referanslar 48

b. Dış Referanslar 51

2. Mu'tezile'nin Ortaya Koyduğu İnanç Sistemi 53

a- Tevhîd 54

b. Adalet 54

c. Va'd ve vaîd 54

d. el-Menzile beyne'l-menzileteyn 55

e. Emir bi'1-marûf ve nehiy ani'l-münker 55

3. Mu'tezile'nin İslâm Düşüncesindeki Yeri 55

4. Sünnî Kaynaklara Göre Mu'tezile 59

5. Modern Dönem ve Yeni Mu'tezilî Eğilimler 63

III. BÖLÜM 67

KADL ABDÜLCEBBAR ve İNANÇ SİSTEMİ 67

A. Biyografik Tespit ve Değerlendirmeler 67

1. Hayatı Ve İçinde Yaşadığı Sosyopolitik Çevre 67

2. Akademik İlgi Alanı ve Bilimsel Çalışmaları 68

a. Kelâm 68

b. Fıkıh 70

c. Tefsir 70

d. Hadis 71

3. Mu'tezile İçindeki Yeri ve Etkileri 71

B. İnanç Sistemi 73

1. Bilgi Teorisi 73

2. Tevhîd Esası 78

a. Allah'ın Varlığını İspat 78

b. Allah'ın Sıfatları 79

aa. Zâti Sıfatlar 82

i. Zâtta Bulunması Gerekli Olan (Sübûtî) Sıfatlar 82

1. Allah Teâlâ'nın Kadir Oluşu 82

2. Allah Teâlâ'nın Âlim Oluşu 82

3. Allah Teâlâ'nın Hay Oluşu 82

4. Allah Teâlâ'nın Mevcut Oluşu 83

3. Allah Teâlâ'nın Semî, Basîr ve Müdrik Oluşu 83

Zâtta Bulunması Muhal Olan (Selbî) Sıfatlar 83

1. Muhtaç Olma (Ganî olmama) 83

2. Cisim Olma 84

3. Araz Olma 84

4. Birden Fazla Olma 84

5. Gözle Görülme 84

ab. Fiili Sıfatlar 86

1. Mürîd (İrade edici) Oluşu 86

2. Kârih Oluşu (istememesi, hoşlanmaması) 86

3. Mütekellim Oluşu 87

4. Fail Oluşu 89

3. Adalet Esası 89

a. Kader 90

b. Hayır ve Şer 92

c. Hüsün ve Kubuh 93

d. Fiil Kavramı ve İnsan Fiillerinin Yaratılması Meselesi 94

e. Fiilin İşlenmesi için Gerekli Güç: İstitaat 96

f. Tevlîd ve Tevellüd 97

g. İrade ve Kesb 97

h. Yaratma 99

1. Allah'ın Fiilleri ve Vâcib alellah Kavramı 100

i. Salâh-Aslah 101

j. Lütüf 102

k. Teklif 104

1. Elem 104

m. İvaz 106

n. Nübüvvet 108

aa. Resul ile Nebî Arasındaki Fark 109

ab. Mucize 109

ac. Peygamberin Özellikleri 110

ad. Hz. Muhammed'in Mucizeleri 110

ae. Nesih Meselesi 111

o. İmamet 112

4. Va'd ve Vaîd 112

a. İhbât ve Tekfîr 113

b. Kebîre ve Sağîre 114

c. Sevap ve Cezanın Düşürülmesi 115

d. Fasıkın Cezayı Hak Etmesi 115

e. Kabir Azabı 116

f. Âhiret Ahvâli 116

aa. Hisâb 117

ab. Sırat 117

ac. Şefaat 117

5. el-Menzile beyne'l-menzileteyn 119

6. Emir bi'1-maruf ve nehiy ani'l-münker 121

Sonuç 122

BİBLİYOGRAFYA 125

İSLAM İNANÇ SİSTEMİNDE AKILCILIK VE KADL ABDULCEBBAR

ÖNSÖZ

Din, ilk insanla başlayan ve insanlıkla beraber var olagelen bir olgudur. Bu olgu, bütün semavî dinlerde özde aynı olmakla beraber, insanlığın gelişimine ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçlara paralel olarak gelişmiş ve Hz. Muhammed'le kemal noktasına ulaşmıştır. Peygamberimizin vefatı ile ise vahiy dönemi son bulmakla beraber, din devam etmektedir. Bundan sonra ortaya çıkacak problemlere ancak akılla çözüm bulmak mümkündür Vahiy ise akla ışık tutabilir, yol gösterebilir.

İlâhî dinlerin koordinatlarını vahiy çizer. İman esasları, ibadet şekilleri, ahlâk kuralları, haramlar, helâller hep vahiy tarafından belirlenmiştir. Vahyi anlayan, yorumlayan ve boş bıraktığı konularda kurallar koyan ise akıldır. Bu nedenle dinî hayatı oluşturan vahiy ve aklın birbirleri ile ilişkisini, yetki ve alanlarını ayarlama önemli bir problemdir. Çoğu zaman bunlar arasındaki denge gözetilememiş; bazen birincisi, bazen de ikincisi öne geçmiştir. Bu itibarla akıl ile nakil arasındaki dengeyi korumak belli bir yetkinliği gerektirmektedir.

Şüphesiz akıl, insan hayatının her aşamasında ve her alanında gerekli olan bir olgudur. Başta inanç, ahlâk, ibadet, hukuk, özel ve kamusal alan olmak üzere hayatımızın her alanında akla ihtiyacımız var. Felsefe, kelâm, tasavvuf, hukuk, tefsir, hadis gibi İslâmî ilimlerin tümü belli oranlarda akıldan istifade etmişlerdir ve bu metot bugün için de geçerlidir. Ancak biz, bu çalışmamızda konuya kelâm penceresinden bakmaya çalıştık Bu nedenle de onu inanç alanı ile sınırlandırdık.

“İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbâr” başlığı altında yaptığımız bu çalışma, akıl ile vahiy arasında dengelerin korunamaması sonucu çoğu zaman ikinci plana itilen aklın dindeki önemini, yerini ve rolünü ortaya koymayı hedeflemiştir. Giriş'te takip edilen metot, kullanılan kaynaklar ve araştırma alanıyla ilgili temel kavramlar üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde aklın epistemik bir olgu olarak dindeki yeri belirlenmeye çalışılmış ve Hz. Peygamber'den itibaren başlayan aklîleşme süreci incelenmiştir. Müslümanların Aristo mantığı ile tanışmadan önce kullandıkları usûl ve mantık, Aristo mantığı etrafında yapılan tartışmalar ve bu mantığı kullanmanın sonucu elde edilen yarar ve karşılaşılan sorunlar dile getirilmiştir. İkinci bölümde “İslâm Düşüncesinin Anlam Alanım Oluşturan Eseslar ve Gelişmesine Etki Eden Unsurlar” ele alınarak eski miras, İslâm'ın getirdiği inanç sisteminin koordinatları ve bu düşünceyi etkileyen sosyo-politik gelişmeler üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde ise Kadı Abdülcebbâr'm inanç sistemi, bu sistemde akla ve nakle verilen yer belirlenmeye çalışılmıştır.

Çalışmada dinî düşüncedeki aklîleşmeye ışık tutmak üzere yöntem olarak İslâm dininin vahiyle belirlenen teorik yapısı ile Hz. Peygamber'in ortaya koyduğu pratik esas alınmış, bu çerçevenin müslümanlar tarafından nasıl anlaşıldığı tarihsel kronoloji takip edilerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu amacı gerçekleştirmeye yardımcı olacak temel kaynaklara imkân ölçüsünde ulaşılmaya çalışılmıştır.

Bu vesileyle düşünce ve tavsiyeleri ile bize hedef gösteren, çalışmalarımıza yön veren ve bu çalışmamı okuyarak çok değerli katkılarda bulunan muhterem hocam Prof. Dr. Bekir Topaloğlu'na, yine çalışmamı okuyarak katkı ve eleştirilerde bulunan arkadaşlarım Doç. Dr. Ahmet Yücel'e, Doç. Dr. Adil Bebek'e, teknik katkıları ve olumlu eleştirileri dolayısıyla Dr. Mustafa Sinanoğlu'na, Dr. İsa Kayaalp'e, Abdülkadir Şenel'e ve Coşkun Yıldırımtürk'e teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca bize bilimsel çalışmalarımızı rahat ve verimli bir şekilde yapma imkanları sunan İSAM yönetici ve çalışanlarına ve bu eserin okuyucu ile buluşmasına vesile olan Rağbet Yayınevi'ne teşekkür ederim. Bu arada bilimsel çalışma yapma ve araştırmacılığın sıkıcı şartlarını benimle paylaşan ve bu sıkıntılara ailece katlanan eşim Asiye hanımı, oğlum Tahir'i, kızım Kübra'yı ve dualarını benden eksik etmeyen annemi anmak ve onlara teşekkür etmek istiyorum. Şüphesiz teşekkürlerin en büyüğü ise bizi yaratan, yaşatan ve gayretlerimizde muvaffak kılan yüce Allah'adır.

Doç.Dr. İlyas ÇELEBİ İSTANBUL OCAK 2002 ¹