İSLÂm düŞÜncesinde insan hüRRİyeti

D- Mâturîdiyye

Ehl-i Sünnet'in Mâturîdiyye mektebinin imamı Ebû Mansûr el-Mâturîdî (v.333/944)'dir. Kurduğu fikir sistemi kendi adına nisbetle "Mâturîdiyye" diye anılmaktadır ³⁵¹.

Ehl-i Sünnet'in Mâturîdiyye mektebi mensuplarına göre yaratma Allah'a mahsustur ³⁵². Her şeyin halikı Allah'tır. Sonradan var olan (hadis ) bütün eşyayı O yaratmıştır. Cevher ve arazı O ya­rattığı gibi, ister zarurî (ihtiyar dışı), isterse ihtiyarî olsun, insa­nın bütün fiillerini ve fiillerin taalluk ettiği kudreti de Allah yara­tır ³⁵³. İnsanın hiçbir suretle yaratmasından bahsedilemez ³⁵⁴.

İnsanların fiillerinin Allah tarafından yaratıldığına Kur'an de­lalet ettiği gibi ³⁵⁵, insan aklı da bunu böyle kabul etmektedir.

Yaratma kudretinin Allah'tan başkasında da olabileceğini ka­bul etmek, Allah'ın yaratma kudretine bir sınırlama getirme de­mek olur ki, bu ulûhiyyete ve "Tevhîd" inancına uygun düşmez. Onun içindir ki, Mu'tezile, insana yaratma kudreti tanımakla "Tevhîd"e aykırı hareket etmiştir ³⁵⁶.

Fiilin bizzat kendisi de insanın yaratma kudretinin olmadığına delalet eder. Eğer, insanın yaratma kudreti olsaydı o, fiillerim, vasıf olarak, tam kendi istediği biçimde meydana getirirdi. Hal­buki görüyoruz ki, insan istemediği şeyleri de yapmaktadır. De­vamlı yürümek veya sürekli ayakta durmakla acı duyan insan, is­temediği bu sonuçlar meydana gelsin diye yürümez. Bu durum, insanın fiillerini kendisinin yaratmadığını gösterir ³⁵⁷.

Maturîdîler özellikle insan iradesi konusunda, Eş'arîlerden farklı düşünmektedirler. Şimdi onların bu konudaki görüşlerini ele alıp inceleyeceğiz.

1- İlâhî İrade

Allah'ın yaratması her şeye şamil olduğu gibi, O'nun iradesi de mutlaktır ve her şeye şamildir ³⁵⁸. Hayır- şer, iyi- kötü her şey Allah'ın iradesiyle olmaktadır ³⁵⁹. İman fiili, Allah'ın iradesiyle olduğu gibi, küfür ve benzeri serlerde, O'nun iradesiyle olur. Eğer, Allah şerrin olmasını irade etmeseydi, şer meydana gel­mezdi. ³⁶⁰ Kur'an ilâhî iradenin umumi olduğunu, yani hem hay­ra, hem de şerre şamil bulunduğunu ifade etmektedir ³⁶¹. Ancak, iyilikler, Allah'ın iradesi, emri ve rızasıyla olmakla birlikte, Al­lah'ın kötülüklerde rızası ve emri yoktur, onlara sadece O'nun ira­desi taalluk etmektedir ³⁶².

Allah'ın iradesinin mutlak ve herşeye şamil olması yanında, insanın fiillerinin de O'nun tarafından yaratılmış olması, insanın fiillerinde mecbur olduğu ve onun hiçbir irade gücü bulunmadığı anlamına gelir mi? Bir başka ifadeyle Eş'ariyye'de olduğu gibi, Allah'ın mutlak ve her şeye şamil iradesi yanında insan iradesi yok mu olmaktadır? İrade açısından düşünüldüğünde, Allah-insan ilişkisi içerisinde insanın yeri nedir? Bu sorulara cevap ol­mak üzere şimdi Mâturîdiyye'de insan iradesinin nasıl anlaşıldı­ğını araştırmaya çalışalım.

2- İlâhî İrade Yanında Dengede Tutulan İnsan İradesi

Allah'ın iradesinin mutlak ve her şeye şamil olması yanında, insan fiillerinin de O'nun tarafından yaratılmış olması, insanın fi­illerinde mecbur olmasını gerektirmez. Çünkü insan fiil sahibi bir varlıktır. Buna hem nakil hem de akıl delalet etmektedir.

İnsan, iş yaparken, kendisinin ihtiyar sahibi (muhtar) bir var­lık olduğunu ve fiillerini kendisinin kesbettiğini bilmektedir ³⁶³.

İmam Mâturîdî (v.333/944) insanın iradesinin Allah'ın mut­lak iradesi karşısında yok olmadığını, aksine insanın fail ve muhtar bir varlık olduğunu, meşhur eseri " Kitâbu't-Tevhîd " de açıkça belirtmektedir. O'na göre, insanın mükellef ve sorumlu bir varlık olarak, Allah'ın emir ve nehiylerine muhatab olması, bu­nun sonucunda vaad ve va'id, yani sevab ve ceza ile karşılık gör­mesi, onun fiillerinde hür olduğunu gösterir ³⁶⁴. Kur'an'da yer alan,

"Dilediğinizi yapın.” ³⁶⁵.

"Hayır işleyin.” ³⁶⁶.

"Yaptıklarınıza karşılık olarak verilir." ³⁶⁷

İfadeleri, in­sanın irade sahibi bir varlık olarak, fiillerini istediği şekilde yap­tığını gösterir ³⁶⁸. İnsana yapılan teklif ve onun sorumlu tutulması ancak böyle temellendirilebilir. Aksi halde insan, cebir altında tu­tulmuş olur ki, bu, teklifin sıhhatini ortadan kaldırır ³⁶⁹. Kaldı ki, iş yapamaz durumda olan bir varlığa emir ve nehiyde bulunmak muhaldir. O halde, insanın ilahî teklife muhatab olması, onun, fiillerinde irade sahibi, muhtar bir varlık olduğunu göstermekte­dir ³⁷⁰. İnsan, fiilinde hür olduğuna göre, fiilin Allah tarafından yaratılması, insana bir mecburiyet yüklemez. Aslında, insan hür­riyeti açısından düşünüldüğünde, fiil ikinci derecede kalır. Bun­dan önce seçim unsuru gözönüne alınmalıdır. Çünkü çeşitli seçe­nekler arasından birisi seçilip, ondan sonra eylem sahasına geçil­mektedir ³⁷¹. Şu halde irade ve fiil açısından değerlendirildiğinde tabii olarak. Öncelik iradeye verilecektir. Mâturîdîler, fiillerini in­sana nisbet ettiklerinde, yani insanı iş yapabilen (fail) bir varlık kabul ettiklerine göre, bunun tabii bir sonucu olarak, insanın ira­de sahibi olduğunu da kabul edeceklerdir. Şimdi, bu noktada, da­ha açık bir şekilde, onların insan iradesini nasıl değerlendirdikle­rini görmemiz gerekiyor.

İmam Mâturîdî'nin yukarıda naklettiğimiz görüşlerinden açık­ça anlaşılmaktadır ki O, insanın hür bir iradeye sahip olduğunu ve Allah'ın, insanın bu iradesi doğrultu sunda onun fiillerim yarat­tığını kabul etmektedir ³⁷². el-Mâturîdî'den sonra, bu mektebin ikinci büyük temsilcisi ve el-Mâturîdî'nin yakın takipçisi olan Ebu'1-Muîn en-Nesefî (v.508/1115)' de, insanın fiillerinde muhtar ol­duğunu açıkça söyleyerek ³⁷³ bundan şüphe edilemiyeceğini ifa­de eder ³⁷⁴.

Mâturîdiyye'nin diğer bir temsilcisi Nureddin es-Sâbûnî (v.580/1184) ise, insanın iradeye sahip olduğunu, bunun inkârına mecal bulunmadığını, insanı cebirden kurtaran şeyin işte bu irade olduğunu belirtir ³⁷⁵. Mâturîdî Kelâm Ekolünün yetiştirdiği mühim simalardan olan İbn Hümâm (v.861/1457) bu konuda daha açık bir tutum sergilemektedir. İnsanın sahip olduğu iradeyi "azm" ve " azm-i musammam" olarak da isimlendiren ³⁷⁶ İbn Hümâm, insanın teklife muhatab olmasının yegâne temeli olarak gördüğü ³⁷⁷ insan iradesinin yaratılmamış olduğunu, yani insanın iradesine Allah'ın müdahale etmediğini söyler. ³⁷⁸

Görüldüğü üzere, Maturîdîler insan iradesinin varlığı konu­sunda, İmam Mâturîdî'den itibaren fikir birliği içindedirler. Bura­da akla şöyle bir soru gelmektedir:

Her şeyin yaratıcısı Allah ol­duğuna göre, insanın iradesi de Allah tarafından yaratılmalıdır. İnsanın iradesini yaratan Allah ise, insan bu iradesini kullanmak­ta nasıl hür olabilir?

Mâturîdîlere göre, insanın, biri "küllî", diğeri "cüz'î" olmak üzere iki iradesi vardır ³⁷⁹. Küllî irade, insanda mevcut ve Allah tarafından verilmiş olan potansiyel iradeyi temsil eder. Yani küllî irade, insanın mümkün olan bütün fiillerini tercihe, onların hem terkine, hem de yapılmasına eşit şekilde uygun durumda olan bir sıfattır ve bu irade Allah tarafından yaratılmıştır ³⁸⁰. İnsanın tüm maddî ve manevî vasıfları nasıl yaratılmış ise, küllî iradesi de öy­lece yaratılmıştır ³⁸¹.

Cüzî iradeye gelince, bu, küllî iradenin muayyen bir yönde kullanılmasından ibarettir. Yani, bütün mümkünlere şümulü olan küllî iradeyle, bir şeyi tercih ettiğimiz ve onu yapmaya, ya da terk etmeye karar verdiğimizde, bu, cüzî irade ile olmaktadır. ³⁸² Bir başka ifadeyle, insanda potansiyel halde mevcut olan küllî iradenin, belli bir yöne kanalize edilmesi, cüzî irade olmaktadır.

“Şu halde," kasd ", "azm" ve "ihtiyar" kelimeleriyle de ifa­de edilen ³⁸³ bu cüzî iradeyi Allah yaratmaz ³⁸⁴ yani, ona müda­halede bulunmaz. İnsan, başlangıçta, kendisine Allah'ın verdiği küllî iradesini istediği yöne, istediği şekilde kanalize etmekte hürdür. İşte İbn Hümâm'ın, "cüzî irade yaratılmamıştır ³⁸⁵ ifade­siyle kasdettiği budur.

İşte, insanın fiillerini yaratmada, tam bir kudret sahibi olan Allah, insanın cüzî iradesini, onun tasarrufuna bırakmıştır. ³⁸⁶ Cüzî iradesini istediği şekilde kullanmakta hür olan insan, bu ira­desiyle bir şeyi yapmaya karar verdiği ve tercihini o yönde kullan­dığı zaman, iradesini sahip olduğu kudretle eyleme dönüştürür.