Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika

—
tok zichligi vektori, 
E 
—
elektr maydon kuchlanganligi 
vektori. 
Elektro‘tkazuvchanlik 
elektr 
maydon 
yoki 
kiritmalar 
konsentratsiyasi gradiyenti ta‘sirida 
erkin zaryad tashuvchilar 
(EZT) 
harakati hisobiga amalga oshadi. 
Yarimo‘tkazgichda bir vaqtning o ‘zida turli massa va ishoraga ega 
bo‘lgan EZTlar mavjud bo‘lib, ular elektr maydon ta‘sirida turli tezlik 

j
 
ka ega bo‘ladilar. Shuning uchun elektr toki zichligi quyidagi ifoda 
bilan aniqlanadi: 
bu yerda: n
j
 
— 
EZTlar konsentratsiyasi, 
q
j
 
— ularning zaryadi. 
Yarimo‘tkazgich materiallar kristal, amorf va suyuq holatda bo‘lishi 
mumkin. 
Yarimo‘tkazgichlar 
texnikasida 
asosan 
kristali 
yarimo‘tkazgichlar 
(asosiy 
moddaning 
10
10
atomiga 
bittadan 
ortiq 
bo‘lmagan 
kiritmalar 
atomi 
to‘g'ri 
keluvchi 
monokristal) 
ishlatiladi. 
Solishtirma 
elektr 
o‘tkazuvchanligi 

j
 
bo‘yicha 
metallar 
bilan 
dielektriklar oralig'ida joylashgan moddalar yarimo‘tkazgichlarga kiradi. 
Xususiy, 
ya‘ni 
kiritmasiz 
yarimo‘tkazgichlar 
elektr 
o‘tkazuvchanligi 

ning 
temperaturaga 
bog'liqligi 
xususiy 
konsentratsiya 
n
j
ning 
temperaturaga bog'liqligi bilan aniqlanadi.
Shunday 
qilib, 

ni 
va 
uning 
kiritmalar 
konsentratsiyasi 
hamda 
temperaturaga 
bog'liqligini 
aniqlash 
uchun 
yarimo‘tkazgichda 
hosil 
bo‘ladigan 
EZT 
lar 
turlari, 
ul

arning 
konsentratsiyasi 
va 
elektr 
maydondagi tezligi kabi masalalarni hal etish talab qilinadi. Bular 
yarimo‘tkazgichning 
fizik 
modeli 
deb 
ataluvchi 
zonalar 
nazariyasi 
asosida tushuntiriladi.
Davriy 
kristall 
tuzilishga 
ega 
bo‘lgan 
boshqa 
moddalar 
(monokristalar) kabi, yarimo‘tkazgichlar xususiyatlari ham, 
qattiq jism
zonalar nazariyasi 
asosida aniqlanadi. 
Qattiq jism ko‘p sonli o‘zaro ta‘sirlashuvchi atomlar majmuidan 
iborat. 
Shuning 
uchun 
bir 
parcha 
qattiq 
jismdagi 
barcha 
atomlar 
m 
ajmui 
yagona 
tizim 
sifatida 
tasavvur 
etiladi. 
Qattiq 
jismda 
atomlarning 
o‘zaro bog'lanishi ularning valent elektronlari juftlashib 

---

39 
umumlashishi 
hisobiga 
amalga 
oshadi. 
Bunday 
bog'lanish 
kovalent
bog'lanish 
deb ataladi. Atomdagi ixtiyoriy elektron energiyasi kabi, valent 
elektron 
energiyasi 
W 
ham diskret yoki kvantlangan bo‘ladi. U 
energetik sath
deb 
ataluvchi 
ma‘lum 
ruxsat 
etilgan 
energiyaga 
ega 
bo‘ladi. 
Qattiq 
jismda 
qo‘shni 
atomlar 
bir-biriga 
juda 
yaqin 
joylashgan 
bo‘lgani uchun energetik sathlar siljishi va parchalanishi yuzaga keladi, 
nat ijada 
ruxsat etilgan zona 
deb ataluvchi energetik zonalar hosil bo‘ladi. 
Ruxsat etilgan zonalar orasida 
taqiqlangan zonalar 
joylashadi
. 
Energetik 
zonada ruxsat etilgan sathlar soni kristaldagi atomlar soniga teng. Ruxsat 
etilgan zonalar kengligi odatda bir necha elektron — voltni tashkil 
etadi. Ruxsat etilgan zonadagi minimal energetik sath ( 
W ) 
—
zona tubi
deb, maksimal sath ( 
Wv ) 
esa — 
zona shipi 
deb ataladi. Yarimo‘tkazgich yoki 
dielektrikning 
ruxsat 
etilgan 
eng 
yuqori 
energetik 
sathlari 
o‘tkazuvchanlik zona 
deb 
ataladi. 
Ushbu 
zona 
energiyalariga ega bo‘lgan elektronlar yarimo‘tkazgich hajmida tashqi 
elektr 
maydon 
ta‘sirida 
harakatlanib 
elektr 
o‘tkazuvchanlikni hosil 
qiladilar. O‘tkazuvchanlik zonasiga tegishli energetik sathda joylashgan 
elektron 
o‘tkazuvchanlik elektroni 
yoki 
erkin zaryad tashuvchi 
deb ataladi. 
Taqiqlangan zona ostida joylashgan ruxsat etilgan zona 
valent zona 
deb 
ataladi. Qattiq jismning zonalar diagrammasi 5.1-rasmda keltirilgan. 
Ko‘pchilik 
yarimo‘tkazgich 
asboblarning 
ishlashi 
valent 
zona 
shipi 
va o‘tkazuvchanlik zona tubi energiyalariga yaqin 
((2÷3)kT 
energetik 
oraliqdagi) energiyaga ega electron harakati bilan belgilanadi. 
25-rasm. Qattiq jismning zonalar diagrammasi. 
Nazorat savollari: 
1. Elektr o‘tkazuvchanlik deb nimaga aytiladi? 
2. Elektro‘tkazuvchanlik nima hisobiga amalga oshadi? 
3. Qattiq jismda atomlarning o‘zaro bog'lanishi nima hisobiga amalga oshadi? 
4. Energetik sath deb nimaga aytiladi? 
5. Taqiqlangan zonalar deb nimaga aytiladi?