İsmayil əLİyev

Əxlaq tərbiyəsi. Atalar sözlərinin çox böyük hissəsi insanın əxlaqına aid­dir. Xalq tərbiyə­sinin əsas məqsədi gözəl əxlaqa malik kamil insan yetişdirmək olduğundan atalar sözlərinin daha çox əxlaqi tərbiyəyə yönəlməsi də təbiidir.

Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) belə bir duası bu baxımdan böyük məna kəsb edir: «Allahım, vücudumu gözəl yaratdığın kimi, əxlaqımı da gözəl eylə!».

Hədisin incələnməsindən məlum olur ki, buradakı «gözəl» sözü yalnız zahiri gözəllik, görünən gözəllik, vücudun (yəni bioloji baxımdan bədənin) sim-metrik quruluşundan irəli gələn gözəllik (hərçənd ki, bu özü də İlahi qüdrətin hökmü ilədir!) kimi başa düşül­məməlidir. Burada insan vücudunun anatomik, fizioloji və psixoloji baxımdan mükəmməlliyindən bəhs olunur. Həzrəti Peyğəm­bər (s.ə.s.) Uca Allahdan (c.c.) bədənini mükəmməl yaratdığı kimi, əxlaqını da mükəmməl yaratmağı diləyir. Deməli, gözəl əxlaqa yiyələnmək imkanı da insanlara yaradılışdan, fitrətən verilmişdir. Xalqda da belədir:

• 
  Quyuya su tökməklə quyu dolmaz, gərək dibindən gəlsin
  
• 
  Qurd tükünü dəyişər, xasiyyətini yox
  
• 
  Əsli nədirsə, nəsli də odur
  
• 
  Atan soğan, anan sarımsaq, hardan oldun gülməşəkər?!
  
• 
  Qara eşşək başına yüyən vursan qatır olmaz
  
• 
  Ala qarğa suya düşsə də qaz ola bilməz
  
• 
  Aslan balası aslan olar
  
• 
  Qoç igiddən qoç törər.
  

Yəni xalqa görə, əxlaq mənəviyyatın əsasını təşkil edən fitri xüsusiyyətlər­dən­dir. İnsan mənəviyyatının formalaşması, zənginləş­məsi və təkmilləşməsi proses­ləri olduğu kimi, əxlaqın da formalaş­ması, təkmilləşməsi, müxtəlif keyfiyyətlər şəklində təzahürü olur. Mənəviyyat insanın sosial mahiyyəti olduğu kimi, əxlaq da insanın özünə, digər insanlara və cəmiyyətə münasibətində müəyyən olunur.

İnsanın hansı vəziyyətdə, hansı şəraitdə necə hərəkət etməsinin vacibliyinə, həmçinin borc, insaf, vicdan, həya, şərəf, namus, ləyaqət, ədalət qəbilli əxlaqi kateqoriyalara dair etnopedaqoji materiallarda bu gün də örnək olası yüzlərlə nəsihətamiz kəlamlar vardır: məsələn, atalar deyiblər: «Özgəyə quyu qazma, özün dəşərsən», «Özünə rəva görmədiyini başqasına məsləhət görmə», «Özünə bir inək istəyəndə qonşuna ikisin istə», «Xeyri yoxdur çaxırın, içmə, açar paxı-rın», «Məndən sənə öyüd: dənini özün üyüd», «Dildə yox, işdə özünü göstər», «Dilə dəm verincə, ələ dəm ver», «Gördüyünü qoyub, eşitdiyinə inan­ma», «Şələ-ni elə bağla ki, gücün çatsın», «Gücün çatmayan daşa əl vurma, zora düşərsən», «İkiüzlü adamla dost olma», «Mərdlər ilə gəz ki, vəfadar olasan», «İmanlı adam inamlı olar», «Ustadına xor baxan şagirdin gözünə qan damar», «Atasını atan elini də atar, namus – qeyrətini də atar» , «Yedin-dadındır, verdin-adındır, qaldı-yadındır» və s.

Belə ata­lar sözləri ilə ta­nışlıq uşaqda başqalarına, qohum-qonşuya diqqətli və qayğı­keş olmaq; sərxoşluğa qurşanmamaq; çərənçi olmamaq; faydalı işlər görmək; icrası imkanına uyğun gəlməyən işə girişməmək; özü görməli olduğu işi başqa­sına buyurmamaq; ikiüzlü adam­larla yaxınlıq etməmək; ancaq mərdlərə arxalan­maq; onlarla qaynayıb qovuşmaq kimi də əxlaq normalarının aşılanmasına kömək edir.

«Keçmə namərd körpüsündən, qoy aparsın çay səni, yatma tülkü kölgə­sində, qoy yesin aslan səni», «Rüşvət haramdır», «Rüşvətxorun aqibəti yoxdur», «Savab gör, hər zaman yaxşılıq elə», «Səndən ehtiyacı olanı başqasına möhtac etmə», «Gənc yaşlarından namusunu qoru», «Ləyaqət, əsil-nəsəblə deyil, ağıl və ədəblədir»,

Yaxud

• 
  Ağ alma, gözəl alma,
  

Payızda əzəl alma.

Çirkin al, əsil olsun,

Bədəsil gözəl alma!

• 
  Mərd anadan mərd oğul,
  

Yada-ağa, mərdə qul.

Qorxaq töhmət gətirər,

Baş ucaldar mərd oğul və s.
kimi el kəlamları tarix boyu milyonlarla insana mənəvi qüvvvə vermiş, adamları tamhkarlara, namərd­lərə nifrət ruhunda, təmizlik, düzlük, paklıq, halallıq ru­hunda tərbiyələndirmişdir. Belə kəlamlar indi də öz həyati əhəmiyyətini, həqiqət gücünü saxlayır və aksioloji vəzifəsini yerinə yetirir: adamlara xalq əxlaq normalarını aşılayır.

İnsanların elə əxlaqi keyfiyyəti yoxdur ki, atalar sözlərində öz əksini tapmasın. Nümunə kimi bir neçə əxlaqi keyfiyyətə aid atalar sözlərinə nəzər salaq.