İstanbul Küçükmustafapaşa'da XV yüzyıl sonunda kiliseden çevrilen cami

GÜLFEM HATUN CAMİİ

İstanbul Üsküdar'da XVI. yüzyıla ait cami.

Üsküdar'da çarşı içinde Doğancılar Yo-kuşu'nun alt tarafında meydanın sağ yanında yer alır. Kanunî Sultan Süley­man zamanında yapılmıştır. Mimar Si­nan'ın eserlerini tanıtan tezkirelerde ay­nı adı taşıyan medreseye rastlanırsa da camiye dair bilgi yoktur. İbrahim Hakkı Konyalı'nın tesbit ettiği 949 Cemâziyelâ-hir¹⁰⁶ tarihli vakfiyesine göre (BA, Müteferrika, Defter, nr. 250) camiyi Abdurrahman kızı Gülfem Hatun vakfet­miştir. Baba adı Gülfem'in yabancı asıllı bir müslüman olduğunu gösterir. Şey­hülislâm Ebüssuüd Efendi'nin tasdik et­tiği bu vakfiyeye göre Eski Saray ağala­rı vakfın nâzın İdi. Hadîkatü'l-cevâmi'-de ise Sultan Süleyman'ın cariyelerinden olan kurucusunun caminin yanında bir sıbyan mektebiyle onun "şehide" olduğunu bildiren 969 (1561 -62) tarihli tür­besinden söz edilmektedir.

Kapının üstündeki, şair Senîhî tara­fından düzenlenmiş ve talik hatla yazıl­mış altı beyitlik kitabeden, bir yangında harap olan caminin [Gülistana şebîh oldu yapıldı câmi-i Gülfem], tarih mısraının gösterdiği 1285'te (1868-69) mahalle halkı tarafından toplanan para ile tamir ettirildiği anlaşılmaktadır. Mehmed Râif Bey'in bu ihya ile ilgili olarak verdiği bil­giler hatalı ve yanıltıcıdır. Çarşının iskele­ye yakın kısmındaki Kara Dâvud Paşa Ca­mii avlu kapısının üstünde yine şair Senî-hî'nin 1284 (1867-68) tarihli manzum ta­mir kitabesi tesbit edildiğine göre. Üskü­dar'ın bu bölgesinde bir yangın felâke­tinden sonra zarara uğrayan çeşitli vakıf binalar ihya edilmiş olmalıdır. Halbuki Râif Bey yangının 1117'de (1705) olduğu­nu, tamir kitabesinde de 1128 (1716) ta­rihinin okunduğunu bildirir. Üsküdar Meydanı açılıp 1930'larda ana cadde ge-nişletilirken türbe ve mektep yıkılmış, mezar taşı da caminin yanına taşınmıştır. Halen mevcut mezar taşında ise 1069 (1658-59) yılı görülür ki bu tarih bütün bilinenleri daha karışık bir duruma sokar.

Kanûnf Sultan Süleyman'ın haremin-deki cariyeleri arasında, daha sonra göz­delerinden olan bir Gülfem Hatun'un var­lığı bilinmektedir. Ahmed Refik Altınay'ın kaynak göstermeden yazdığına göre, Gülfem Hatun Üsküdar'daki bu camiini yaptırırken parası yetmediğinden padi­şahla bir arada bulunma nöbetini baş­ka bir hasekiye satmış, bunu öğrenen hünkâr da öfkelenerek Gülfem Hatun'u idam ettirmiştir. Böyle bir iddiayı doğ­rulayacak tarihî kayıt ve belge olmamak­la beraber Gülfem Hatun'un mezar ta-şındaki "şehide" ibaresi onun bilinme­yen bir sebepten dolayı idam yoluyla öl­dürüldüğünü belli eder.

Çağatay Uluçay'ın 968 (1560-61) ta­rihli Vakıf Muhasebe De/teri'nden tes­bit ettiğine göre Üsküdar'daki bu cami­ye İstanbul'da Süleymaniye civarında ve Bitpazarı'nda odalar, başka yerlerde dük­kânlar, evler, fırın, Üsküdar ve Galata'-da evler, dükkân ve bahçeler vakfedil-miştir. Vakfiye kaydı, Hadîkatü'i-cevâ-mi'de belirtilen ölüm tarihiyle uyum gös­terir. Ancak İ. Hakkı Konyalı'nın tesbit ettiği vakfiye ile arasında yirmi yıla ya­kın bir fark bulunmaktadır. Bu uyuşmaz­lık, vakfiyelerin asıllarının incelenmesi suretiyle aydınlığa çıkarılabilir. Ayrıca bu dönemlerde sarayda ikinci bir Gül­fem Hatun'un olup olmadığı da araştırılmalıdır. Nitekim Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde Gülfem Hatun'la ilgili hay­li belge vardır¹⁰⁷. Yenişehir Karahi-san'nda 928'de (1521-22) ve Manisa'da 930'da (1523-24) çeşmeler yaptıran Gül­fem Hatun'un tarihî kimliği de ayrıca in­celenmelidir.

Caminin yanındaki mermer su tekne­lerinden biri, 1285 (1868-69) yılında Du-hancı Hacı Ahmed Aga tarafından karı­sı Fatma Hanım'ın ruhu için vakfedilmiştir. Diğer bir mermer su haznesi ise se­vabı bütün müminler ve şehidlerin ru­huna vakfedilerek 1290'da (1873) ko­nulmuştur.

Gülfem Hatun Camii esas mimari gö­rünüşünü XIX. yüzyılın ikinci yarısında­ki ihyası sırasında kaybetmiştir. Bugün dikdörtgen planlı, üstü kiremit kaplı ah­şap çatı ile örtülü, gösterişi olmayan bir yapı halindedir. Ancak duvarlardaki sı­valar raspa edilecek olursa belki ilk ya­pısından izler bulmak mümkün olabilir. Şimdiki görünümüyle bir sanat değeri taşımayan minaresi de geç dönemde değişikliğe uğradığından külahı küçük bir kubbe biçimindedir.

Mimar Sinan'ın yaptığı eserlere dair tezkirelerde adına rastlanan ve caminin yanında veya yakınında olduğu tahmin edilen Gülfem Hatun Medresesi aynı yan­gında harap olmuş ve ihya edilmediğin­den ortadan kalkmış olmalıdır.

Bibliyografya:

BA. Müteferrika, Defter, nr. 250; Sâî. Tezkî-retü'l-ebniye, s. 35, 99, nr. 55; Ayvansarâyî, Ha-dtkalui-ceuâmı, II, 205; Mehmed Râif, Mir'ât-t İstanbul, İstanbul 1314, s. 70-71; Ahmed Refik [Altinay], Kadınlar Saltanatı, İstanbul 1332, I, 89-90; Topkapı Sarayı Müzesi Arşioi Kılavu­zu, İstanbul 1940, 11, 175; Konyalı, Üsküdar Ta­rihi, I, 154-157; Uluçay. Padişahların Kadınla­rı, s. 37-38; Aptullah Kuran, Mimar Sinan, İs­tanbul 1986, s. 337; Tarkan Okçuoğlu, "Gülfem Hatun Camii", DBİstA, III, 438; "Gülfem Hatun Medresesi", a.e., Vlll, 170.

GÜLHANE HATT-I HÜMAYUNU

1839'da Mustafa Reşid Paşa tarafından Gülhane'de okunan ve Tanzimat devrini başlattığı için Tanzimat Fermanı da denilen Sultan Abdülmecid'in fermanı.¹⁰⁸

GÜLHANE KASRI

Topkapı Sarayı kompleksine dahil günümüze intikal etmemiş kasır.

Topkapı Sarayı'nın Marmara yönün­deki dış bahçeleri arasında bulunan ve Gülhane Meydanı adıyla anılan düzlüğe hâkim bir set üzerinde yükseldiği bilin­mektedir. Sarayda görevli ağalar tara­fından cirit, tomak, atıcılık gibi çeşitli spor gösterilerinin düzenlendiği ve bu sebeple Cirit Meydanı veya Cündî Mey­danı olarak da adlandırılan bu alanın ya­kınında Bizans döneminde de Büyük Sa­ray kompleksine bağlı, bir tür çevgân oynanan Tsikanisterion adında bir spor meydanının bulunması dikkat çekicidir. 11. Mahmud'un bu meydandaki spor gös­terilerini seyretmesi İçin inşa edilen kas­rın yerinde, Lâle Devri'nde de adından aynı amaçla kullanıldığı anlaşılan To­mak Kasn'nın yer almış olabileceği akla gelmektedir.

Gülhane Kasn'nın ne zaman yapıldığı kesin biçimde tesbit edilememekte, an­cak mimarisine ve süslemesine hâkim olan barok üslûp, II. Mahmud dönemi­nin başlarına tarihlenmesi gerektiğini düşündürmektedir. O yıllarda Osmanlı Devleti bünyesindeki ıslahat ve Batılı­laşma hareketlerinde odak noktasını or­dunun teşkil etmesi ve Gülhane Meyda-nı'ndaki spor faaliyetlerinin yerini aske­rî tâlim ve resmigeçitlerin alması ile kas­rın yaptırılması arasında bir ilişki kur­mak mümkündür. Nitekim inşaatın, Ye­niçeri Ocağının lağvedildiği 1826 yılın­da gerçekleştirildiğine dair bazı kayıtla­ra rastlanmaktadır. Sultan Abdülme-cid. Tanzimat dönemini başlatan Gülha­ne Hatt-ı Hümâyunu'nun 3 Kasım 1839'-da Sadrazam Mustafa Reşid Paşa tara­fından okunması törenini bu kasırdan takip etmiştir.

Sultan Abdülaziz'in 1865 yılında civa­rındaki diğer kasırlarla birlikte yıktırdı­ğı Gülhane Kasrı'nın mimarisi Sedat Hak­kı Eldem tarafından, içini ve dışını gös­teren gravür ve sulu boya türünden gör­sel belgelerle bazı duvar kalıntılarına da­yanılarak restitüe edilmiştir. Osmanlı sivil mimarisinde yaygın olan orta sofalı plan tipine sahip yapıda dört eyvanlı es­ki divanhane şeması uygulanmış ve mer­kezî sofa barok üslûbun etkisi altında beyzî biçimde tasarlanarak¹⁰⁹ eyvanlar da sofanın hattına pa­ralel kavisli duvarlarla sınırlandırılmış­tır. Kasrın girişi batı yönündeki eyvanın ekseninde yer almakta ve mekânların bu eksene göre kusursuz bir simetri için­de yerleştirilmiş olduğu görülmektedir. Yanlan birer helâ-abdestlik birimi tara­fından kuşatılan girişin bulunduğu batı eyvanı ile kuzey ve güney yönlerindeki yan eyvanların derinliği nisbeten az tu­tulmuş, buna karşılık Gülhane Meyda-nı'na doğru cepheden ileri taşan doğu eyvanı çok daha büyük tasarlanmıştır. Eyvanların aralarına, ayrıca kuzey ve gü-neydekilerin arkalarına toplam altı adet oda yerleştirilmiştir. Bu odaların köşe­lerini pahlamak suretiyle yapı kitlesinin yumuşatılmış olduğu dikkati çeker.

Kasrın içini gösteren sulu boya bir re­simde, sofayı Örten ahşap beyzî kubbe­nin eyvanların aralarına rastlayacak şe­kilde dilimli olduğu, eteğinin de eyvan­lara açılan kesimlerde dalgalı tasarlan­dığı ve püsküllü bir kornişle bezendiği farkedilmektedir. Sedat Hakkı Eldem'in restitüsyonuna göre. Osmanlı mimarisi­nin geleneksel düzenine uygun biçimde çift sıralı yerleştirilen pencerelerden alt sıradakiler dikdörtgen söveli. üst sıra-dakiler kemerli olup alttakiler İki bölüm­lü kepenklerle. üsttekiler ise revzen-i menküşlarla donatılmıştır. Sofa kubbe­sini gizleyen kurşun kaplı kırma çatının tepesine iri bir alem oturtulmuştur. Cep­heler içbükey profilli kısa bir saçakla son bulmaktadır; saçak hattı, Gülhane Mey-danı'na bakan doğu cephesinin orta ke­siminde "S" biçimi bir kıvrılma İle yük­seltilmiştir.

Bibliyografya:

Sedad Hakkı Eldem. Köşkler ue Kasırlar, İs­tanbul 1973, II, 399-402; a.mlf. - Feridun Ako-zan, Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma, İs­tanbul 1982, IV, 14; M. Baha Tanman, "Gülha­ne Kasrı", DBİsLA, III, 438-439.