Жавид фялсяфяси

Atəşsiz, inan, nur olamaz sabitü qaim,

Atəş, günəş, atəş, bəşəriyyət, bütün atəş.

Hər bir hərəkət, məbdəi-xilqət bütün atəş...

Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhası

Həp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası.¹
Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər.

Cübranın İblisi də özündən razıdır. O da bu fikirdədir ki, İblissiz dünyada İblisin düşmənlərinə də, ədalət carçıla­rı­na, çörəyi İblisə qarşı mübarizədən çı­xan­la­ra da ehtiyac yoxdur: “Məgər sənə, müdrik din xadiminə, məlum deyilmi ki, məhz iblisin varlığı keşişlərin peyda olmasına səbəb ol­muş­dur və bu köhnəlmiş əda­vət səbəbinədir ki, qızıl və gü­müşlər dindarların cibindən siz vaizlərin və ru­hani ustad­la­rın cibinə axmaqda davam edir? Məgər sənin kimi bir ülə­ma bilmirmi ki, səbəbin aradan qalxması ilə nəticə də yoxa çıxacaq?”² Cübranın İblisi özünü Allah kimi əzəli-əbədi göstərmək üçün onunla bağlı olduğunu iddia edir. İblis in­san təsəvvüründə necə dərin kök saldığını izah etmək üçün belə bir hekayət danışır: «İnsan ilk dəfə günəşi görəndə əl­lə­rini uzadaraq söylədi: “Bu göy qübbəsinin arxasında bö­yük Allah vardır, xeyrin yaradıcısı!” Sonra isə kürəyini işı­ğa çevirdi və yerdəki kölgəsini görüb dedi: “Torpağın də­rin­liyində qorxulu iblis yaşayır, şər tö­rədicisi”». İşıq varsa, deməli, kölgə də olmalıdır. Lakin İblisin həm kölgə, həm də atəş ola bilməsi onun ikili təbiətini, riyakarlığını da ifadə edir.

Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Cübran daha çox İblisin “kölgə” xislətinə, Cavid isə “atəş” xislətinə istinad edir.

Caviddə də, Cüb­randa da İblis çevik, dinamik hərə­kət­verici qüvvə kimi təq­dim olu­nur. O insanı daim fəaliy­yətə səsləyir. “Mənim ürəyimin dayanması ilə bə­şər­də hər hansı hərəkət də dayanacaq”. Lakin Cübranın İblisi daha sə­mimidir. O öz məq­sə­dini gizlətmir: “Mən ölümsüz və əbə­di İblisəm. Mən yalanın, riyanın, mək­rin və al­çaq­lığın ilhamvericisiyəm və əgər bu xüsusiyyətlər dünyanı tərk edə­si ol­sa, bəşə­riy­yət baxımsız bağa bənzəyəcək ki, orda yalnız xeyir kollarının tikanları bi­təcək”. La­kin Cavidin İblisi daha iblisanədir. O öz fəna işlərini fəzilət kimi, yı­xıcılığı qu­ruculuq kimi təqdim edir. Daha doğrusu, sanki o bun­ların vəhdətini ifadə edirmiş:

Əvət, İblis, o böyük sənətkar

Həm yapar, həm də yıkar, qüdrəti var.¹
Cübranın İblisi Allahla qarşılaşdırılır, O-na alternativ kimi verilir. Ona görə də İblis daha çox Allaha qulluq edən insanların, yəni keşişlərin, rahiblərin çevrəsindədir – onlarla sıx surətdə bağlıdır. Cavidin İblisi ümumiyyətlə insanla bağ­lıdır. Sanki insan qəlbində əbədi lövbər salmışdır. Ona görə də bütün şər hadisələr insanın öz ayağına yazılmalı imiş!

Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız,

Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız,

Qarşılaşıb birləşəriz daima,

Ayrı deyil, çünki biriz daima.¹
Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində bir çox müəl­lif­lər İblisin ver­si­ya­sına uyaraq Şərin mənbəyini insanın tə­biətində görmək mövqeyini tuturlar. Əs­lində isə insan iblis­ləşdikcə, öz təbiətindən uzaqlaşır. Daha doğrusu, özünü dərk etdikcə, öz təbiətinə, missiyasına uyğun yaşadıqca, İblis üçün əlçatmaz olur.