Жавид фялсяфяси

«Nerdə gördün onu, nerdə?» sorğusuna cavab olaraq Əbu Talib oğlu deyir:
Hər zaman, iştə hər yerdə.

Əvət, göstərir hər səda,

Hər hərəkət onu daim.

Bir şey görmədim ki, onda

Tanrıyı görmüş olmayım.¹
Bəli, bu «görmək» o «görmək»dən deyil. Bu məqam­da biz mərhum filosofumuz Yaşar Qarayevin də misal gə­tir­diyi məşhur rəvayəti yada salmaq istərdik:

Filosofla (İbn Sina) sufi (Əbu Səid b. əl-Xeyr) gö­rü­şüb ayrıldıqdan sonra bir-birini belə səciyyələndirirlər: fi­losof – «Mənim bildiyimi o görür», – deyir. Sufi – «Mənim gör­­düyümü o bilir», – deyir.²

Şair zirvəni poetik vüsətin qüdrəti ilə fəth edir və təbii ki, özünü məhz sənətlə, musiqi və ya şeirlə ifadə edir (şairin filosofluğu).

Filosof kəşflə qalxdığı məqamı təfəkkürün, məntiqi idrakın dili ilə, terminlərlə ifadə etməyə çalışır – bilik əldə edir – anlayır, dərk edir.

Sufi harada isə şairlə filosofun arasında qərar tutur. Sufi-şair ruh aləminin yolçusudur. Və bu yolda rast gəl­dik­lərini ifadə etmək üçün gah şeirin, sənətin, gah da fəlsəfənin xidmətindən istifadə edir.

İlham, vəcd sənətkara Haqqı bilavasitə görmək, eşit­mək, duymaq imkanı verir. Bu, sözü qanadlandıran və söz dünyasının böyük imkanlarını üzə çıxaran bir imkandır.

Sufi ilham, vəcd, kəşf qanadlarında mərtəbə-mərtəbə yüksəlir, Haqla özü arasındakı pərdələri bir-bir qaldıraraq Haqqa qovuşmağa çalışır.

* * *
Yaşar Qarayev Cavidin “Mənim tanrım gözəllikdir, sev­gidir” bəyanını Füzulinin “Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşi­qanədir” – estetik devizi ilə müqayisə edir¹ və incə bir fər­qi önə çəkir: “Aşiq­liyə, sevgiyə gözəllik sözünü artır­maq­­la şair divan ədəbiyyatının çərçivəsini qat-qat bö­yüt­müş və genişləndirmiş, həm də ona əsl, xalis bir Vaqif nik­binliyindən təzə ruh aşılamışdır...”²

Əlbəttə, Gözəllik tanrıçılığı – hələ Zərdüşt fəlsəfə­sin­dən məlum olan Xeyir tanrıçılığının və ya qədim türk eti­qadı olan Səma (göy) tanrıçılığının bir növ davamı və ya başqa rakursu kimi də dəyərləndirilə bilər. Lakin, digər tə­rəfdən, İslam Şərqində məhz gözəlliyin özünün də ideal kimi, ilahi başlanğıc kimi önə çəkilməsi faktları vardır. Min ildən çoxdur ki, məlum olan hülmaniliyə görə, «cismani gözəlliyə sahib olanlar Allahın yer üzündə təcəlliləri, hər bir məxluqun gözəlliyi Yaradanın təcəssümüdür».¹ Qərbdə isə adətən F.Dostoyevskiyə istinadən xatırlanan gözəlliyin xilaskarlıq missiyası və onun tanrıçılıq siqləti də cavidşü­nas­lığın mümkün ideya mənbələrindən biri kimi qəbul edilə bilər. Lakin gözəlliyi önə çəkən Cavid məhz hansı ideyadan bəhrələnib sualına cavab tapmaq çətindir.Yoxsa bu, sadəcə poetik vüsətin, intuisiyanın, fəhmin, yaradıcı təxəyyülün məh­­suludur? H.Cavid hansı gözəllikdən bəhs edir? Zahiri, yoxsa batini gözəllikdən? Təbiət, yoxsa insan gözəlliyin­dən? Hissin, yoxsa kamalın, xəyal, yoxsa həqiqətin, xeyir, yoxsa fəzilətin gözəlliyindən? Bizcə, bunların hamısından – universal gözəllik idealından. Bircə onu deyə bilərik ki, Gözəllik tanrıçılığı bir çoxlarının düşündüyü kimi, heç də islama zidd bir mövqeyin ifadəsi deyil. «O (Allah), yarat­dı­ğı hər şeyi gözəl yaratdı», – deyən Quran ayəsindən çıxış et­sək, gözəlliyi dünyalaşdırmaq və dünyanı bir gözəllik ki­mi görmək, əslində dünyada hər şeyi ilahi yaradılışın məh­sulu kimi görməkdir. Necə ki, «Allahı sevmək O-nun ya­rat­dıqlarını sevməkdir» (Əbu Turxan), eləcə də Allahın yarat­dıqlarını gözəl görmək gözəlliyin ilahi mənbəyini gör­mək­dir. Lakin bu gözəl, müqəddəs dünya sanki fani dün­yanın qa­ranlığına, çirkabına bürünmüşdür.

Cavid universal gözəlliyi – “bütün gözəllikləri” sanki xi­­las etmək, naqis mühitin çirkabından qorumaq üçün onu bu mühitin xaricinə çıxarır, səmaya yüksəldir.