Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik pedogogikalıq Institutı Tábiyiy pánler fakulteti

Ózbekstan Respublikası Joqarı Bilimlendiriw,
ilim hám Innovaciyalar Ministrligi
Ájiniyaz atındaǵı
Nókis Mámleketlik pedogogikalıq Institutı

Tábiyiy pánler fakulteti
“Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası” kafedrası
“Zoologiya” páninen
Kurs jumısı

Tema: Ózbekstanda tarqalǵan kem ushırasatuǵın hám sanı azayıp baratırǵan quslar, olardı qorǵaw.
Orınlaǵan: Biologiya baǵdarı 2A kurs
(keshki) talabası Edilbaeva E

Qabıllawshı: Eshmuratov A

Nókis 2023
Ózbekstanda tarqalǵan kem ushırasatuǵın hám sanı azayıp baratırǵan quslar, olardı qorǵaw.

Mazmunı:
Kirisiw ...............................................................................3
I BAP. QUSLAR HAQQINDA MAǴLIWMAT

1. 
   Quslar sistematikası, ekologiyası hám hár túrliligi..........................................................................5
   
2. 
   Kem ushırasatuǵın quslardıń jasaw sharayatı hám ekologik gruppaları.....................................................7
   

II BAP. KEM USHIRASATUǴIN QUSLARDIŃ TÚRLERI HÁM OLARDI QORǴAW

1. 
   Xalıqaralıq hám Ózbekstan Qızıl kitabına kiritilgen quslardıń túrleri...........................................................10
   
2. 
   Quslardıń áhemiyeti hám olardı qorǵaw ilajları..........................................................................24
   

Juwmaqlaw.......................................................................28
Paydalanılǵan ádebiyatlar.................................................30


Kirisiw.
Quslar dúnyanıń eń keń tarqalǵan haywanlarınan biri bolıp tabıladı. Olar, hawada, jerde hám suwda jasaytuǵınlıq hár qıylı haywanlar bolıp esaplanadı. Qus, óz-ara baylanısları, azıq-awqatları, jasaw orınları hám tárbiyası boyınsha hár qıylı túrlilikke tiykarlanǵan. Quslar, óz-ara baylanısları menen ajralıp turadı. Olardıń azıq- awqatları, ádette, haywanlar, miyweler, toqımashılıq ónimleri hám suw sıyaqlı hár qıylı zatlardan ibarat.Quslar hár qıylı jasaw orınlarında jasaydı. Olardıń hár qıylı jasaw orınları, ádette, orman, tawlar, teńizler, kópirler, awıllar hám qalalar bolıp esaplanadı. Quslar dúnyanıń ekologiyalıq sistemasında zárúrli orın tutadı. Olardıń qáwipsizligi, olardıń jasaw ortalıǵın saqlaw, olardıń óz-ara baylanısların úyreniw hám olardıń óz-ara baylanıslarınıń ekologiyalıq aqıbetleri menen baylanıslı bolǵan ózgerislerdi analiz qılıw arqalı ámelge asıriladı.
Ózbekstan hám Oraylıq Aziya biologiyalıq jaqtan hár túrliligin kórsetip beriwshi kem ushıraytuǵın hám joǵalıp ketiw qáwipi astındaǵı túrlerdi saqlaw hám kóbeytiw, olardı tábiyiy sharayatlarǵa introduktsiya qılıw, ilimiy izertlewler ushın olardı saqlaw jolları hám keleshekte olardan turaqlı paydalanıw sıyaqlı maqsetlerdi óz ishine aladı. Ózbekstanda Mádeniyat hám Sport ministrligi ıqtıyarındaǵı eki haywanat baǵı(Tashkentte hám Termizde) bar. Tashkent haywanat baǵınıń (1924-jıldan berli iskerlik júrgizedi) tiykarǵı jónelisi kem ushraytuǵın hám joǵalıp ketip atırǵan haywan túrleriniń tiri kollektsiyaların jaratıw, olardı jasalma jol arqalı kóbeytiw, respublika haywanat álemin qorǵawdı úgit-násiyatlaw. Házirgi waqıtta Tashkent haywanat baǵınıń kolleksiyası 124 haywan túrinen ibarat.
Tashkent hám Termiz haywanat baǵlarında, Tashkent botanika baǵında hám “Jayran” Ekoorayında ekskursiya xızmetlerin kórsetiw jolı menen jámiyetshilik arasında bilimlendiriw hám talimdi rawajlandırıw boyınsha arnawlı jumıs programması islep shıǵılǵan.
Ózbekstanda 1991 jıldan berli Tábiyattı qorǵaw mámleket basqarması Biobaqlaw bóliminde kem ushraytuǵın túrlerdi kóbeytiw boyınsha arnawlı pitomnik “TIN” bazasında 100 artıq Iytelgi kóbeytirilgen. Tek 1997-1998 jıllarda 50ge jaqın jas Iytelgiler alınǵan. Ámeldegi kolleksiyaların, joǵalıp ketiw qáwipi astındaǵı ósimlik hám haywan túrlerin saqlaw, olardıń mártebesin jańalaw tómendegi tiykarǵı hújjetlerde óz kórinisin tapqan : «Tábiyaattı qorǵaw tuwrısında» OzR Nızamı (9. 12. 1992 j., N 754-XII) (ózgertiwler menen), Ózbekstan Respublikası nızamshılıq juwapkershilik tuwrısında (22. 09. 1994 j., N 2015- XII Oliy Majlis Sheshimi menen tastıyıqlanǵan ), «Haywanat álemin qorǵaw hám odan paydalanıw tuwrısında» (ózgertiwler menen). (ÓzR Ministrler Mákemesi Sheshimi 15. 04. 1999 j,. N 770-I) «Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabı tuwrısında ». (OzR ministrler Mákemesi Sheshimi, 28. 10. 2004 y.,. N 508), «Jabayı haywanlar hám ósimlikler qáwipsizligin kúsheytiw hám olardan paydalanıwdı tártipke salıw ilajları tuwrısında », «Mámleket kadastrları tuwrısında ». Ekonomikalıq hám huqıqıy sistemalar ilajları da global wazıypalardı jergilikli dárejede orınlanıwın támiynlemekte.
Quslar jasaw sharayatı hár túrli hám jer sharında eń keń tarqalǵan haywanlar esaplanadı. 81-81* Arqa keńlikte hám Antraktidaning ishki bóleklerinde de quslar ushıraydı. Aziya deltasınıń teńiz betinen 4700 metr biyikliginde balıqshılar hám shıǵırshılar, 7000 metr biyiklikte tasqaralar jasaydı. Pingvinler bolsa 20 metr shuqırlıqqa shekem súngiydi. Ushıw qábiletine iye bolıwı hám gewde temperaturasınıń joqarı hámde turaqlı bolǵanlıǵı sebepli quslar hár qıylı ortalıq sharayatlarına maslasqan. Usınıń menen birge sırtqı ortalıq faktorlarına azıraq baylanıslı bolıp tabıladı.

1.