Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik pedogogikalıq Institutı Tábiyiy pánler fakulteti

2.1 Kem ushıraytuǵın qustıń jasaw sharayatı hám ekologiyalıq gruppaları:
Ózbekstan Qızıl kitabına kiritilgen qus jasaw sharayatına qarap tómendegi ekologiyalıq gruppalarǵa bólinedi:
Terekzarda jasawshı qus ómiriniń kóp waqtını tereklerde hám putalarda ótkizedi. Bul gruppaǵa kóbinese mayda quslar kiredi. Bulardıń gewdeleri sozıńqı, qaptal tárepinen azmaz qısılǵan, ayaǵı kelte, tırnaqları ótkir, barmaqları tórtew boladı, úshewi aldınǵı, birewi arqa yamasa ekewi keyin basıp qaratılǵan bolıp, arqa barmaǵı mudami jaqsı rawajlanǵan boladı.
Ashıq jerde jasawshı qus ádette kóp waqtın jerde ótkeredi hám qadam basıp júrip háreket etedi. Bulardıń gewdesi úlken, pısıq hám keń boladı. Kópshiliginiń qanatı kelte boladı. Ayaǵı kúshli arqa barmaǵı kóbinshe joq, moynı uzın. Bulduruklardıń ayaǵı, moynı kelte, biraq qanatı uzın hám ótkir boladı. Bul gruppaǵa kiriwshi quslardıń pár qabatı siyrek pári derlik joq. Quyrıq ústi bezi joq yamasa kem rawajlanǵan. Ashıq jerde jasawshı quslarǵa buldurukler, tuwalaqlar, túyequslar kiredi. Bulardıń uyaları mudami jerde jaylasadı.
Suwda juziwshi quslardıń ómiri, álbette suw menen baylanıslı. Bular suwda jaqsı júzedi hám shúngiydi. Gewdesi jalpaq, ayaqlari denesiniń birshama ahırǵı bóliminde jaylasqan. Barmaqlarınıń arasında súzgish perde bar. Quyrıq ústi bezi jaqsı rawajlanǵan. Párleri tıǵız bolıp, peri júdá kem boladı. Quyrıǵı birshama kelte. Bul gruppaǵa úyrekler, ǵazlar, aqquslar, kayralar, pingvinlar, balıqshılar hám basqalar kiredi.
Awqatlanıwı. Qustıń geografiyalıq tarqalıwı, jasaw orınlarına bólistiriliwi, áwele, olardıń awqatlanıwına baylanıslı boladı. Qustıń awqat jewine qarap shártli túrde tómendegi gruppalarǵa bóliw múmkin: jırtqıshlar, ólimtikxorlar, balıqxorlar, jánlikxorlar, dánxorlar hám miywexorlar.
Jırtqıshlarǵa kúndizgi jırtqısh qus menen japalaqquslardıń júdá kóp túrleri kiredi. Bulardıń tumsıǵınıń ushı qayrılıp, ilmek payda qılǵan hám shengelli tırnaqları kúshli bolıp, basqa qustı sút emiziwshilerdi hám súyretilip júriwshilerdi tiriley tutıp jeydi.
Ólimtikxor qusqa amerika tasqaraları, eski dúnya tasqaraları hám jorshılar kiredi. Bazi qara qus búrkitler, buronqushlarning arnawlı úskeneleri bolmasa da shártli túrde sol gruppaǵa kiritiledi. Bul gruppaǵa kiriwshi quslar tábiyat sanitarlari dep ataladı.
Balıqxor quslarǵa pingvinler, qońırlar, sakoquslar, qarabaylar, balıqshılar, jırtqıshlardan skopa hám suw qara qus búrkitleri kiredi. Quslar suwdan balıq tutıwǵa júdá túrlishe iykemlesedi.
Jánlikxor quslar gruppasına júdá kóp túrler kiredi. Mısalı, tentekquslar, jarǵaldaqlar hám qarlıǵashlar kiredi. Bulardıń tumsıqları jińishke, geyde uzın, geyde bolsa kelte boladı.
Dánxor qusqa, áwele, jaǵımsızdıń tumsıqları konus tárizles bolıp, dándi usaqlawǵa maslasqan. Dánxor qus balaların jánlikler menen baǵadı. Hám eń sońǵısı bolıp miywexor qusqa tropik ormanlarda jasaytuǵınlıq tutılar, tukanlar, bazı kepterler kiredi. Bulardıń da tumsıqları kúshli boladı.
Jıldıń máwsimlerine hám geografiyalıq tarqalıwına qarap qustıń awqat obiekti ózgerip turadı. Mısalı, pútkıl jaz dawamında jánliktxor bolǵan bazı qus qıs máwsiminde dán menen awqatlanıwǵa ótedi. Qızılqum tawlarda jasaytuǵın keklik jazda jánlikler menen awqatlanadı.
Quslardıń migrasiyası.
Qus territoriyaǵa yamasa kelip ketiwine qarap úsh gruppaǵa bólinedi: 1) otırıqshı quslarǵa jıl dawamında belgili bir territoriyada jasaydı, yaǵnıy uya territoriyasın tastap ketalmaydı. Bunday qusqa qırǵawıl, keklik, mayna, qızılshtan hám bashqalardı kirgiziw múmkin.
2) Kóshpeli qus kóbeyiw máwsiminen keyin anıq emes jónelislerge qarap bir neshe km. aralıqqa kóship baradı, lekin óziniń kóbeygen zonasın taslap ketpeydi. Bul gruppaǵa snegirler, diyxan shumshuqlar hám basqalar mısal bola aladı.
3) Kelip ketiwshi quslar qıslaw ushın kóbeygen orınların taslap 1000 km. den uzaqqa, yaǵniy jańa tábiyiy geografiyalıq zonalarǵa ushıp ketedi.
Bizde jasap atırǵan quslardıń kópshiligi kelip ketiwshi qus esaplanadı. Kelip ketiwshi qus yamasa migrasiya qılıwshı qustıń sanı arqaǵa barǵanı tárepke asıp baradı. Bul qus bir jılda eki ret: kúzde qıslaw ornına qarap báhárde bolsa uya qoyǵan yamasa tuwılǵan ornı tárepke migrasiya etedi. Gúzgı migrasiya waqtında qus ortasha tezlikte ushadı, waqtı-waqtı menen dem aladı. Qarlıǵashlar migrasiya waqtında bir táwlikte 50-100 km. tezlikte ushadı. Samolyotda da radar járdeminde baqlaw sonı kórsetedi, kópshilik qustıń migrasiyasi 450-750 m. biyiklikte ushadı. Biyik tawlarda qus hátteki teńiz betinen 6 -9 km. biyiklikte ushıp ótkeni baqlanǵan. Migrasiya qılıwshı qus migrasiyadan aldın júdá intensiv awqatlanadı hám birshama may zapasini toplaydı. May bólsheklengende kóp muǵdarda energiya ajratadı. Migrasiyadan aldın may zapası bazı qusda dene awırlıǵınıń 30 -35% ın quraydı. Bul prosess organizmniń jıllıq fiziologiyalıq ritmikasi, jasaw sharayatınıń máwsimiy ózgerisi, kúnniń jaqtılıq saatı ózgeriwi, awqat bazasınıń hám temperaturanıń ózgeriwine baylanıslı. Bul ózgerisler jıynalıp, qustıń migraciyon halatın anıqlaydı.Migraciya qılıwshı hám kóshpendi qustıń kópshiliginde tuwılǵan ornına yamasa uyasına qaytıp keliw-uya konservatizminiń ózgesheligi boladı.
Migraciya waqtında qustıń orientaciyası, yaǵnıy adaspastan kerekli ulıwma jónelisti anıqlaytuǵın zat ne degen sorawǵa ele tolıq juwap tabılǵan joq. Kelip ketiwshi qusta migrasiya ushın kerekli ulıwma jónelisin anıqlaytuǵın túyme migracion instinkt boladı. Eksperimental tekseriwler hám atız baqlawlarınan belgili, migraciya qılatuǵın qus astronavigaciyaǵa qábiletli bolıp tabıladı, yaǵniy migrasiya waqtında quyash, ay hám juldızlardıń halatına qarap, kerekli jónelisin tańlaydı. Jawın yaqqanda, hawada bulıt bolǵanda yamasa planetariy tájiriybelerinde aspan juldızlarınıń tábiyiy halatin ózgertirilgende migraciya qılıwshı qustıń orientaciyası keskin jamanlasadı. Qus tárepinen migraciya waqtında saylanǵan ulıwma jónelis-kóriw organı kóz járdeminde atqarıladı. Sebebi migraciya waqtında qus ádetlengen landshaftlar : dárya aǵımı, ormanlar, teńiz qırǵaqları boylap ushadı. Galada qustıń bazıları bul joldı aldın ushıp ótken boladı. Lekin kópshilik qustıń balaları ózleri birinshi bolıp ushıp ketedi.
ǴMDnıń Arqa Evropa bólimindegi qus Afrikanıń batıs tárepinde, oraylıq tárepinde jasaytuǵın qus Afrikada, qubla tárepinde uya qurıwshı quslar bolsa Hindistan hám Qubla – shıǵıs Aziyada qıslaydı.
Qustıń migraciyasın úyreniwde tiykarlanıp xalqa metodınan keń qollanıladı, yaǵniy qustıń uyadaǵı palapanların yamasa uslanǵan qustıń ayaǵına metaldan jasalǵan xalqa taǵıladı. Xalqaǵa nomer hám xalqalanǵan shólkemniń shártli belgisi jazıladı. Xalqalaw boyınsha toplanǵan bárshe maǵlıwmatlar Rossiya FA Xalqalaw orayına jiberiledi. Xár jılı dúnya boylap 1 mln ǵa jaqın qus xalqalanadi, sonday-aq, MDXda 100 mıń qus xalqalanadı. Qustıń ǵalabalıq túrde xalqalash nátiyjesinde kópqana túrlerdiń uya konservatizmi, jónelis hám ushıw tezligi, qıslaw orınları, ómiri, ólimi, jınıslardı juplıǵınıń turaqlılıǵı sıyaqlı máselelerdi anıqlaydı.
Qustıń insan xojalıq iskerligindegi áhemiyeti kútá úlken hám sonday-aq túrlishe bolıp tabıladı. Kópǵana túrleri eski dáwirlerden tap házirgi kúnge shekem adam tárepinen mádeniylestirilgen hám olardan gósh, máyek, túbit sıyaqlı ónimler alınadı. Jabayı túrleri bolsa awıl xojalıǵı, balıqshılıq hám awshılıq xojalıǵına hámde sawlıqtı saqlaw hám aviaciyada úlken rol oynaydı.
Qızıl kitapqa kiritilgen quslardıń ulıwma klassifikaciyası.
Dúnyada 10, 5 mıńnan aslam qus túrleri málim. Berilgen san hár jılı keskin azayıp barmaqta hám quslardıń kópshiligi qashannan berli joq bolıp ketken. Áyyemgi xalıq " qaldıqlar" dep atalǵan, kóplegen ornitologlar jaysha úyreniwge hám tariyplewge waqıtları bolmaǵan.
Estelikler mámleket qorǵawında hám ıqtıyatlılıq menen muǵdarlıq qadaǵalaw astında. Bul qustıń jasaw jaylarınıń qatań lokalizatsiyasi belgilengen.

Áyyemgi quslardıń joyılıwınıń bir neshe sebepleri bar:

1. Tábiyiy. Kóplegen túrler jıllı ıqlım sharayatında aman qalalmaydı.
2. Urbanizaciya. Tábiyiy kelip shıǵıwshı jaylar az; megapolislar ormanlar hám sahralardıń ornın iyeledi.
3. Jaman ekologiya. Atmosfera hám dúnya okeanına shıǵarılǵan shıǵındılar kóplegen qáwipli keselliklerdi keltirip shıǵaradı.
4. Brakonerler. Olar kemnen-kem ushraytuǵın qustı tutıp, úlken pullarǵa satadı.