Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik pedogogikalıq Institutı Tábiyiy pánler fakulteti

2.3 Quslardıń áhemiyeti hám olardı qorǵaw ilajları:
Dıyqanshılıq, palızshılıq, baǵmanshılıq hám ormanshılıq hojalıqlarında kópshilik qus zıyanlı jánlikler hám kemiriwshilerdi qırıp, awıl hám orman hojalıǵına úlken payda keltiredi. Bularǵa kórgilekler, zarǵaldaq, átshók, kókǵarǵa, mıqqıy, sor, kuykinek, balıqshi hám kóplegen basqa quslar mısal bola aladı. Sosh yamasa ala shuǵırshıqlardan bir koloniyası, R. N. Melenbursevdiń maǵlıwmatlarǵa kóre, Orta Aziyada bir ay dawamında kóbeyiw waqtında 100 mıń dana shegirtkeler kiredi. Usınıń menen birge, ala shegirtke balaları ashıp shıqqannan keyin shiye, alxorı hám júzim baǵılarına hújim qılıp, birshama zıyan jetkizedi. M. D. Zverevtiń esabına kóre, Novosibirsk qalası átirapında shegirtkelerdiń bir shańaraǵı bir uya dáwirinde 7800 dana may qońızı hám olardıń lichinkaları menen awqatlanǵan, yamasa mikkiy xar kúni uyasına 10 kemiriwshilerdi keltiredi, yamasa bir ay dawamında yaǵniy balaların baǵıw dáwirinde bir jup mikkiy 270 dana kemiruvshini kiredi. Sol keltirilgen mısallardıń ózi qustı qorǵaw hám olardıń sanın asırıw qanshelli zárúr ekenligin kórsetedi. Aynıqsa kóbeyiw waqtında qustı baǵ, park, palız, dán maysalarına tartıw oǵada zárúr. Sebebi bul dáwirde olardıń paydalıq iskerligi keskin asadı. Bunıń ushın jasalma uyalar jasap erte baharde kerekli jaylarǵa asıp qoyıladı. Mayda quslar ushun jasalǵan uyalar 5-8 m biyiklikke asıp qoyıladı. Jasalma uyalardıń ólshemin qustıń ólshemine qarap soǵıw usınıs etiledi. Mısalı, shittak, kúlreń shıbınxur: búrmemoyın ushun jasalǵan uyaning ishki diywalları arasındaǵı aralıq 10 -12 sm. ishki biyikligi 17 sm, kirip atırǵan tesikten uyani tóbedegi aralıq 3, 5-4 sm bolsa, shugurshuk, sassikpopishek, bayulı ushın joqarıdaǵılarǵa baylanıslı 13-15, 22-4: 4, 8-6 : 2-2, 5 sm bolıwı kerek. Zaǵsha, kókqarǵa, mikkiy sıyaqlı qus ushın sáykes túrde 16 -18, 22, 5, 7-9, 2-2, 5 sm bolıwı usınıs etiledi.
Qus awıl hám orman xojalıǵında kútá úlken payda keltiriwi menen birge, dán xojalıqlarına sezilerli dárejede ziyan da keltiredi. Mısalı, atız ispan shegirtkeleri Qazaqstanda úlken koloniyalar payda qılıp, uya quradı hám diyqanshılıqqa zıyan jetkizedi.
Qus hám aviasiya. aerodromda awqatlanıp atırǵan jáne onıń átirapında uya qılıp atırǵan qus bazı hallarda qonıp atırǵan hám jerden ushıp atırǵan samolyotlar menen toqnasadı. Samolyotlar ushın balıqshılar, kepterler, ushıp ótip baratırǵan úyrekler, kúndizgi jırtqıshlar, shegirtke hám maynalardıń úlken gruppaları oǵada qáwipli esaplanadı. Bunday qolaysız waqıyalardıń aldın alıw ushın ádette aerodromlardıń ornitologiyalıq halatı úyreniledi. Jırtqısh qustıń silueti ornatıladı, Optikalıq shıysheli sharlar asıp qoyılad. Kundiz kúnleri hám faraları jaǵılǵan halatda qonıwı jerden kóteriliwi jaqsı nátiyje beredi.
ǴMD qus tutıw boyınsha dúnyada birinshi urındı iyeleydi. Mámleketimiz boyınsha 150 tur qus awlanadı. Usılardan eń kóbi ǵazsımanlar (48 túri) hám tawıqsımanlar (20 tur) esaplanadı. Házirgi waqıtta har jılı 40 -50 mln dana qus tutıladı, ǵazsımanlar tiykarınan Batıs Sibir hám Arqa Qazaqstanda tutıladı. Tutılıp atırǵan qustıń eń kóbin (70%) aq kuropatka, ryabchik (6%), kur (5%) qurasa, qalǵanın kók kuropatka, keklik hám qırǵawıllar quraydı.
Bulardan tısqarı, qus ilimiy hám estetik ahemiyetke iye esaplanadı. Sebebi olar gózzal tábiyatımızdıń ajıralmaytuǵın bólegi. Olar óziniń gózzallıǵı, háreketsheńligi hám jaǵımlı dawısı menen insan ushın paydalı bolıp tabıladı.
Joqarıda aytılǵanlardan sol zat anıq, kópshilik qus insan ómiri ushın oǵada paydalı bolıp tabıladı, usınıń sebepinen olardı hár tárepleme qorǵaw kerek, YUNESKOnıń baslaması menen 1948 jıl 5 oktyabrde tábiyattı hám tábiyat baylıqların qorǵaw Xalqara awqamı dúzildi. Házir bul awqamǵa 49 mámleket kiredi. Sol awqamnıń shártnamalarına kóre mámleketler ortasında sanı azayıp baratırǵan, ómiri qáwip astında qalǵan qus hám olardıń qıslaw hámde uya qurıw jayları qorıqlanadı. Awqamnıń baslaması menen 1966 jılda «Halqara qızıl kitap» shiǵarıladı keyinshelli 1978 jılda «SSSR Qızıl kitabı»na jurtımızda jasap atırǵan qustan sakkoqustıń eki túri, Turkistan aq laylegi, qara láylek, qızıl qanat, shipun aqqusı, kishi qara qus búrkit, aq quyrıqlı qara qus búrkit, sol qara qus búrkiti, qıranqara qara qus búrkit, balaatar, qumay, jılanxor, qara qus búrkit, shaxin, jorǵaa tawıq aqbawır, kreshetki, Aziya veretinigi hám sol shumshugi kiritilgen. Hámmesi bolıp 31 tur.
Úy qusı xojalıq maqsetleri (góshi, máyegi, páti hám peri), baylanısıw (kepter arqalı hawa pochtası) yamasa estetik talaplardı qandırıw (dekorativ qus, ıshqıpazlıq ushun asralatuǵın zatlar ) ushın qolǵa úyretip kóbeytiriletuǵın qus bolıp tabıladı. Qustı mádeniylestiriw adamlar tárepinen málim maqsetler ushın burınǵı zamanlardan baslanǵan. Hámme mádeniy tawıq zatlarınıń ájdadı bolıp Hindistan, Birma hám Malay atawları ormanlarında tarqalǵan bankiv tawıǵı esaplanadı. Bul tawıqtı mádeniylestiriw eramızdan bir neshe mıń jıl ilgeri aldın Hindistanda, keyinshelli Evropada baslanǵan. Adam baǵıw hám tańlaw nátiyjesinde júdá kóp mádeniy tawıq zatların jarattı, ǴMDda jetistirilgen tawıq zatlarınan Ukraina ushankası, Yurlov, Moskva tawıqları, Orıs aq tawıǵı-legorn, langshan, kiandot, nyu gempshir hám basqaların alıwımız múmkin. Túyetawıqlar hám eramızdan biraz aldın Meksikalıq hindlar tárepinen Arqa Amerikada tarkalǵan jabayı túyetawıqtan mádeniylestirgen. Bir neshe júz jıl aldın Yaponiyada bódeneniń jergilikli forması mádeniylestirildi. Házirgi waqıtta bul bódeneniń hár birinen Evropa hám Amerika jılına 300 dana máyek alınbaqta. Bul bódeneniń góshi hám máyegi awqat retinde isletiledi. Úy úyregi zatları jabayı úyreklerden jetistirilgen. Ǵazlardı mádeniylestiriw eki túbirden baslanadı. Batıs Evropa zatları Evropa hám Aziyanıń arqa hámde orta aymaqlarında tarqalǵan jabayı kók ǵazdan jetistirilgen. Ayaqları, tumsıǵı, kóre hám tumsıǵınıń astında bórtpesi bolǵan Qıtay ǵazları Shıǵıs Sibir, ishki Aziya hám Uzaq shıǵısta tarqalǵan jabayı Qıtay ǵazdan kelip shıqqan. Mádeniy kepterlerdiń júdá kópshilik zatları jabayı kók kepterlerden kelip shıqqan. Kepter zatları dekorativ, pochta hám /gósh beriwshi zatlar gruppasına bólinedi.
Dúnya boyınsha quslardıń tarqalıwı etiologiyasında kóplegen dereklerdi túrli fotosúwretler hámde internet saytlarında ushıratıwımız múmkin. Jırtqısh quslar awshılıq, estetik, ilimiy hámde ekonomikalıq áhemiyetke iye bolǵanlıǵı sebepli olardı úyreniw isleri ámelge asırılǵan bolsa da, ekologik muxıyttıń ózgeriwi hámde dúnya ornitofaunasına antropogen jaǵdaylar tásiri artıp barıwı nátiyjesinde jırtqısh quslarǵa tán ilimiy izertlew isleri dawam ettirilmekte. Basqa quslardan jırtqısh quslar ajıralıp turadı. Olar kúshli hám qayrılǵan tumsıǵı, úlken kózleri, kúshli ayaq hám tırnaqları menen parıq qıladı. Tábiyattıń ájayıp janıwarlar, bárshe xalıqlarda olar kúsh, batırlıq hám sulıwlıq rámzi bolıp esaplanadı.
Tábiyiy sharayatta jırtqısh qus olja bolǵan haywanlardı pútkilley qırıp taslay almaydı. Buǵan júdá kóp mısallar bar. XX ásirdiń birinshi yarımında jırtqısh qustıń sanı kop bolıwına qaramay Aral teńizinde júdá kop suwda júziwshi qus túrleri jasaǵan, Tyan-Shan hám Pomir-Alay tawlarında sugurlar mińlaǵan taw eteklerinde jasaǵan, taw ǵazlari hám ańǵırtlar kóllerde uyalaǵan. Sonısı anıq, jırtqıshlar az oljalarınıń salamatlıǵı hám populyasınıń rawajlanıwına tásir kórsetedi. Jırtqısh haywan kem háreketsheń haywan yamasa qustnı ańlıydı. Sol sebepli jırtqıshdıń oljasi birinshi bolib jaqsı rawajlanbaǵan, kesel, ózin qorǵay almaytuǵın jaslarǵa, qarib qalǵan janıwarlarǵa shabuwıl qıladı. Salamat, kúshke tolı haywanlar qashıp qutıladı. Tábiyatta jırtqıshlar bolmaǵanda, zamanagóy haywanlar qanday kóriniste bolar edi. Bálkim olar kem háreketsheń, kóriw hám esitiw qábileti tómen bolǵan, túrli kesellerge dús keler edi.
Insannıń ómirindegi áhmiyeti. Jırtqısh qus sanitarlar esaplanadı. Olar kemiriwshilerdi qırıp úlken payda keltiredi. Qus zıyankes, kesellik taratıwshı shıbın-shirkeyler hám kemiriwshilerdi qırıp, tábiyatta olar sanın sheklep turadı. Qustı qorǵaw olardı tınıshsız etpew hám uyasın buzbawdan ibarat. Qustı atızlarǵa qosıw ushın atızlar shetinde terekler egiledi, olar ushın uyalar qurıladı. Jırtqısh qus ushın dem alatuǵın biyik ústinler ornatıladı. Qar kóp jawǵan qıs kúnleri shımshıq, torǵay, torgaytárizles mayda qus ushın putalar hám terek shaqları arasına dánsalǵıshlar ornatılıp, dánler sewip qoyıladı.