Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish uchun ikkita belgi mavjud bo‘lishi lozim

Jinoiy javobgarlikning faktik asosi shaxs tomonidan sodir etilgan qilmishdir. Qilmishning jinoyat deb tan olinishi uchun unda qonunda ko‘zda tutilgan jinoyat tarkibining barcha belgilari mavjud bo‘lishi kerak.

Jinoiiy javobgarlikning normativ asosi Jinoyat kodeksida ko‘zda tutilgan jinoyat tarkibidir. Faktik va normativ asoslar jinoiy javobgarlikning umumiy asosini tashkil qiladi. Sodir etilgan qilmish bilan qonunda ko‘rsatilgan belgilar o‘rtasida to‘la muvofiqlik mavjud bo‘lsa, qilmishga baho berish davlatning vakolatli idoralariga aybdorni jinoiy javobgarlikka tortish bo‘yicha o‘z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish imkonini beradi. Yuqoridagilardan quyidagicha xulosa qilish mumkin:

1. 
   1.     Jinoiy javobgarlikning yagona va yetarli asos sodir etilgan qilmishda jinoyat tarkibining barcha belgilarining mavjud bo‘lishidir.
   

Jinoyat kodeksida jinoyat tarkibi tushunchasi berilmagan bo‘lsa-da, jinoyat huquqi nazariyasida jinoyat tarkibiga ta’rif berilgan. Jinoyat tarkibi deganda, Jinoyat kodeksida javobgarlik belgilangan muayyan ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat sifatida tavsiflaydigan obyektiv va subyektiv elementlarning yig‘indisi tushuniladi. Jinoyat kodeksi Maxsus qism normalarining dispozitsiyasida qaysi qilmish jinoyat ekanligi ko‘rsatilgan va ularga ta’rif berilgan. Jinoyatning obyektiv belgilari yordamida Jinoyat kodeksi bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlar (jinoyatning obyekti), qilmishning o‘zi hamda oqibatlari va ular o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish (jinoyatning obyektiv tomoni); jinoyatning subyektiv belgilari orqali ayb, jinoyatning motivi va maqsadi(subyektiv tomon) va jinoyat sodir etgan shaxsga qo‘yiladigan talablar anglanadi.

2. 
   2.     Faqat sodir etilgan qilmishdagina jinoyat tarkibi bo‘lishi mumkin. Bu orqali Jinoyat kodeksida shaxsni jinoyat sodir etish haqidagi fikr, o‘y, xayol uchun jinoiy javobgarlikka tortilmasligi kafolatlanadi.
   
3. 
   3.     Jinoyat tarkibi mavjud bo‘lgan qilmish ijtimoiy xavfli, ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qilgan yoki ular shunday zararni yetkazishning real xavfini keltirib chiqargan bo‘lishi lozim. Jinoiy javobgarlik asoslari belgilangan Jinoyat kodeksinig 16-moddasida qilmishning ijtimoiy xavfli bo‘lishi ko‘rsatilmagan. Lekin Jinoyat kodeksining boshqa moddalari mazmunidan bunday xulosaga kelish mumkin, ularda shaxs, davlat yoki jamiyat uchun xavfli bo‘lgan qimishlar jinoyat deb hisoblanishi belgilangan.
   

Qilmishning ijtimoiy xavfliligi obyektiv mezon hisoblanadi. Qonun chiqaruvchining vazifasi qilmishni ijtimoiy xavfli deb baholab, unga qarshi kurashishidan iboratdir. Agar qilmishda jinoyat tarkibining barcha belgilari bo‘lib, lekin u ijtimoiy xavfli bo‘lmasa, u jinoyat deb topiilmaydi.

4. 
   4.     Jinoiy javobgarlikka tortish asosini aniqlash uchun sodir etilgan qilmishni Jinoyat kodeksi Maxsus qism normasi bilan tahlil qilish lozim. Agar sodir etilgan qilmishning tarkibiy elementlari Maxsus qism moddasi dispozitsiyasida ko‘rsatilgan jinoyat tarkibiga muvofiq bo‘lsa, sodir etilgan qilmishda jinoyat tarkibi mavjud bo‘lib, shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos bo‘ladi. Agar sodir etilgan qilmishda jinoyatning biror belgisi bo‘lmasa yoki u ijtimoiy xavfli bo‘lmasa, jinoyat deb baholanmaydi. Masalan, o‘zini-o‘zi o‘ldirish yoki o‘zini-o‘zi o‘ldirishga suiqasd qilish. Bu qilmish ijtimoiy xavfli bo‘lsa-da, shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Bunda jinoyat qonunini analogiya bo‘yicha qo‘llashga yo‘l qo‘yilmaydi.
   

Jinoyat huquqiga taalluqli bo‘lgan jinoyat tarkibi elementlaridan adabiyotlarda jinoiy javobgarlikka tortish uchun sodir etilgan qilmishning mavjud bo‘lishi yagona asos bo‘ladi.^5[62]

Jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos shaxs tomonidan jinoyat tarkibi mavjud bo‘lgan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilgan vaqtdan boshlab vujudga keladi. Biroq uni aniq bir shaxsga nisbatan tadbiq etish uchun yuridik hujjat – sudning qonuniy kuchga kirgan ayblov hukmi mavjud bo‘lishi lozim. Sudning hukmi jinoiy javobgarlikni qo‘llashning asosi hisoblanadi.

Jinoyat kodeksi 5-moddasida fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra: “Jinoyat sodir etgan shaxslar jinsi, irqi, millati, tili, dini ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, bir xil huquq va majburiyatlarga ega bo‘lib, qonun oldida tengligi belgilangan”. Bu asos hech qanday shaxs holatni yaxshilovchi yoki yengillashtiruvchi holat bo‘lib hisoblanmaydi degan xulosa kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

Jinoyat kodeksining 8-moddasida:“Hech kim aynan bitta jinoyat uchun ikki marta javobgarlikka tortilishi mumkin emas”,-deyilgan.

Bitta qilmish uchun ikki marta jinoiy javobgarlikka tortmaslik faqat jinoiy javobgarlikka xos xususiyatdir. Ammo bitta jinoyat uchun jinoiy javobgarlik bilan bir qatorda boshqa javobgarlik choralari ham qo‘llanishi mumkin. Masalan, jinoyat tufayli yetkazilgan moddiy zararni qoplash(fuqaroviy javobgarlik), ishdan bo‘shatish (intizomiy javobgarlik).

 

1^[58] И.Я.Козначенко. Санкции за преступления против жизни и здоровья. Томск, 1987 г. С.-45 Также : Уголовное право Росси . Общая часть . Москва. 1997 г С.-72.

2^[59] Б.В.Здровомыслов, Ю.А.Красиков, А.И.Ророг. Уголовное право. 1992 й.

3^[60] А.А. Пионковский. Курс советского Уголовного права.: В 6 т. Москва. 1970. Т 3. С.-8-9.

4^[61] Я.М.Брайнин. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве // М:.1963, Т3, С.-12.

5^[62] Уголовное право. Общая часть. М.., 1966, С.-41