2. YATIRIM ORTAMI Bir ildeki yatırım ortamını coğrafi yapı, doğal kaynaklar, bitkisel tarım ve hayvan potansiyeli, teknik ve sosyal alt yapı, sanayi ve ticaret, ilin sahip olduğu maddi kaynaklar ile beşeri potansiyeli oluşturmaktadır.
İlin ekonomik olarak gelişimi beşeri ve maddi kaynaklarının yeterliliği yanında, gelişimi etkileyen iç ve dış faktörlere de bağlıdır. Gelişme bir süreç olduğu için önceki gelişmişlik seviyesi de gelişme sürecini olumlu veya olumsuz etkileyebilmektedir.
Gelişmeyi olumsuz yönden etkileyen faktörlere ait etkilerin giderilmesi ve olumlu faktörlerden ise en fazla fayda sağlanılacak şekilde yararlanılması il yöneticilerinin, hizmet sunucularının, üreticilerin ve meslek kuruluşlarının bilgi ve bilinç seviyelerinin yüksekliğine, mevcut sosyo-ekonomik durumu ve devletin sağladığı desteklerin yeterliliğine bağlıdır. Bu açıdan yatırım ortamının iyi tahlil edilmesi, artı ve eksilerinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir.
Kars’ta yatırım yapmayı plânlayan yatırımcıları bekleyen yatırım ortamının özellikleri, avantaj ve dezavantajları başlıklar halinde bu bölümde ele alınmıştır.
Yatırım ortamı irdelenirken, coğrafi ve demografik yapıdan tarım ve sanayiye, alt yapıdan gelir seviyesine kadar yatırımları doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen mevcut durumla ilgili bütün faktörler ortaya konulmuştur.
2.1. Coğrafi Durum
Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Kars’ın doğusunda Ermenistan, güneyinde Iğdır ve Ağrı, kuzeyinde Ardahan ve batısında Erzurum bulunmaktadır.
Kars merkez ve bütün ilçeleri ikinci derecede deprem kuşağındadır.
10.127 km2 yüz ölçüme sahip olan Kars, ülke topraklarının % 1,3’ünü kaplamaktadır.
Kars’ta merkez ilçe dahil 8 ilçe, 6 bucak ve 385 köy bulunmaktadır.
Kars, Doğu Anadolu Bölgesinin dağlarla çevrili yüksek platolar ve yaylaların bulunduğu coğrafi kesiminde yer almaktadır. Kars’ın deniz seviyesinden yüksekliği ortalama 1.768 metredir.
İlde, doğu – batı istikametinde uzunluğu 40 – 45 km, güney – kuzey istikametinde genişliği 10 – 15 km’yi bulan Kars ovası bulunmaktadır. Bu alan Doğu Anadolu Bölgesinin en geniş ovasıdır.
Dağlar, doğudan batıya silsileler halinde uzanmaktadır. Çoğu Allahuekber dağları silsilesi üzerinde yer alan ve yükseltileri 2.000 metrenin üzerinde olan bu dağlardan, Sarıkamış’ın güneyinde Süphan dağı (2.909 m), Allahuekber dağları üzerindeki Allahuekber tepesi (3.120 m) ve Aladağ (3.134 m) önemli yükseltilerdir.
İl topraklarının % 51’i platolardan, % 19’u ovalardan, % 30’u ise dağlık ve tepelik alanlardan oluşmaktadır.
Platolar, Sarıkamış’ın hemen güneyinden başlayarak doğuda Arpaçay vadisine, kuzeyde Başgedikler düzlüğüne kadar uzanır. Kars platosunun Sarıkamış’ın güney ve doğusuna düşen kesimleri ormanlarla kaplıdır.
Akarsu vadilerinde yer alan plato düzlükleri geniş otlaklarla kaplıdır. Bu bölge “Erzurum-Kars Yaylası” adı ile anılır. Bu yayla, yüksek ve hafif dalgalı alanların bir araya gelmesi ile oluşmuştur.
Toprakların organik madde oranı ve taban suyu yüksek, kirlenmemiş niteliktedir.
Türkiye’nin akarsuyu bol olan illerinden birisi de Kars ilidir. Aras ırmağı, Kars çayı ve Arpaçay önemli akarsularını oluşturmaktadır.
Kars’ta önemli olarak değerlendirilebilecek göller Çıldır gölü, Aygır gölü, Kuyucuk gölü ve Turna gölüdür. İlde bulunan bu doğal göllerin dışında tek yapay göl Arpaçay baraj gölüdür.
Kars’ta tipik karasal iklim görülür. Yani yazlar kurak ve sıcak, kışlar soğuk ve kar yağışlıdır.
Kars’ta yağışlar daha çok kış ve ilkbahar aylarında yağmaktadır.
Yaz ayları ortalama yağış miktarı 15-16 kg/m2 arasında değişmektedir. Kış aylarında ortalama yağış miktarı ise 25-35 kg/m2 arasındadır.
Yağışların şehir yükseltileri ve topoğrafik şartları ile yakından ilgili olduğu görülmektedir. İl genelinde 489,5 mm olan ortalama yağış miktarı, Arpaçay ilçesinde 474,3 mm, Sarıkamış ilçesinde ise 610,6 mm olarak tespit edilmiştir.
Kars’ta en düşük sıcaklık -37°C, en yüksek sıcaklık 35,4°C olarak ölçülmüştür.
İlin 30 yıllık iklim değerlendirmeleri incelendiğinde; yıllık ortalama sıcaklığın 12,3°C, yaz ayları sıcaklık ortalamaları 25°C, kış ayları sıcaklık ortalaması 2°C ve ortalama nispi nemin ise % 69 olduğu görülmektedir.
Bitki örtüsü genel olarak çayır ve meralardan oluşmaktadır.
2.2. Nüfus ve Demografik Yapı
İlde kilometrekareye düşen kişi sayısı 1927 yılında yaklaşık 14 kişi iken, 2000 yılında bu oran 32 kişiye yükselmiştir.
2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Kars’ın nüfusu 325.016 kişidir.
Son 73 yılda Türkiye’nin nüfusu yaklaşık 5 kat, aynı dönem içinde (1927-1990) Kars’ın nüfusu ise 3,2 kat artış göstermiştir.
Daha önce Kars iline bağlı bulunan Ardahan ve Iğdır ilçeleri 1992 yılında 27.05.1992 tarih ve 3806 sayılı Kanunla il olmuştur.
Nüfus 1927 yılından 1975 yılına kadar sürekli olarak artış göstermiştir. Bu yıldan itibaren nüfus, dönemlere göre artış ve azalışlar şeklinde grafik çizmiştir.
İlde en yüksek yıllık nüfus artış hızı ‰ 49,8 ile 1927-1935 döneminde, en düşük yıllık nüfus artış hızı ise ‰ -17,4 ile 1985-1990 döneminde gerçekleşmiştir.
1927 yılında Kars ili ülke nüfusu içinde % 1,5’lik bir paya sahip iken, 1990 yılında % 1,2’lik bir paya sahip olmuştur.
Ardahan ve Iğdır ilçelerinin Kars’tan ayrılmasından sonra, 2000 yılında Kars ilinin ülke nüfusu içindeki payı yaklaşık % 0,5 olmuştur.
Özellikle 1960’lı yıllardan sonra Kars ilinin nüfus artış hızı ülke ortalamasından daha düşük olarak gerçekleşmiştir.
İl nüfusunun yaklaşık % 43,7’si (142.145 kişi) şehirlerde, % 56,3’ü (182.871 kişi) köylerde yaşamaktadır.
Şehirde yaşayan nüfusun payı 1927 yılında % 13 iken, 2000 yılında bu oran % 43,7 olarak gerçekleşmiştir.
Şehirde yaşayan nüfusun oranı, ülke ortalamasına göre daha yavaş artmıştır. 1927-2000 döneminde ise köy nüfusu şehir nüfusundan daha fazla gerçekleşmiştir.
1935-1945 döneminde Kars ilindeki nüfusun yaklaşık % 86’sı bu ilde doğmuştur.
1950-1975 yılları arasında ortalama % 93 olan Kars ilinde doğanların oranı, 1980 yılından sonra sürekli ve yavaş bir azalma göstermiştir.
2000 yılında Kars nüfusunun % 86,1’i bu ilde doğan kişilerden oluşmaktadır.
1927-2000 döneminde erkek nüfusun büyüklüğü kadın nüfustan daha fazla olmuştur.
2000 yılında Kars’ta her 100 kadın için 108 erkek bulunmaktadır.
Nüfus yoğunluğu il genelinde 32 kişi/km2 ve il merkezinde 63 kişi/km2 iken, ilçelere göre 20 kişi/km2 ile 36 kişi/km2 arasında değişmektedir.
Yüz ölçümü büyüklüğüne göre ilk sırada yer alan Sarıkamış ilçesinde nüfus yoğunluğu 29 kişi/km2, yüzölçümü en küçük olan Akyaka ilçesinde ise nüfus yoğunluğu 36 kişi/km2’dir.
Sarıkamış ilçesi 57.026 olan nüfusu ile en fazla nüfusa, Akyaka ilçesi ise 14.526 olan nüfusu ile en düşük nüfusa sahip ilçelerdir.
Kars’ta 1990-2000 dönemindeki yıllık nüfus artış hızı ‰ -9,1’dir. İlin yıllık nüfus artış hızı en yüksek olan ilçesi ‰ -0,5 ile Kağızman, yıllık nüfus artış hızı en düşük olan ilçesi ise ‰ -25,6 ile Arpaçay’dır.
Merkez ilçenin nüfus artış hızı ‰ 0,02’dir.
İlçelerin şehir nüfusları incelendiğinde, şehir nüfusu en fazla olan ilçe Sarıkamış, şehir nüfusu en az olan ilçe Digor’dur.
İlde bulunan toplam 385 köyden 252’sinin nüfusu 500 kişinin altında olup, köylerin büyük bir çoğunluğu oldukça düşük bir nüfusa sahiptir.
Kars ilinin ortalama hane büyüklüğü sayısı azalmaktadır. 1955 yılında bu ilin ortalama hane halkı büyüklüğü 7,5 iken, 2000 yılında 6 kişiye düşmüştür.
İlin ortalama hane halkı büyüklüğü 6 kişi iken, Arpaçay 6,5’lik ortalama hane halkı büyüklüğü ile en yüksek, Susuz ilçe merkezi 4,7’lik ortalama hane halkı büyüklüğü ile en düşük değere sahiptir.
Kars ilinin yıllık nüfus artış hızı ‰ -9,06’dir. Bu oran Doğu Anadolu Bölgesinde ‰ 13,75 ve Türkiye’de ‰ 18,28’dir. Kars nüfus artış hızı ülkenin yıllık nüfus artış hızı ortalamasının çok altındadır.
İl nüfusunun son yıllarda hızlı bir şekilde azalmasının nedeni ildeki ekonomik gerilemedir. Bu nedenle halk büyük ve sanayinin yoğun olduğu kentlere göç etmek zorunda kalmışlardır.
İldeki 1990 - 2000 dönemindeki şehirleşme oranı % 43,73’tür. Bu oran aynı dönem için Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye şehirleşme oranları ortalamalarının altındadır.
Kars ilinde okuma ve yazma bilen nüfusun oranı ülke genelinde olduğu gibi her iki cinsiyet içinde sürekli artış göstermektedir.
1935 yılında erkeklerin % 21,3’ü, kadınların % 3,8’i okuma ve yazma bilirken, bu oran 2000 yılında erkeklerde % 92,4’e ve kadınlarda ise % 72,7’ye yükselmiştir.
Kadın nüfusun okuryazarlık oranı erkek nüfusunkinden daha hızlı artmakla birlikte cinsiyetler arası farklılık devam etmektedir.
Merkez ilçede okuma yazma bilenlerin oranı % 89’dur.
Arpaçay % 92 ile en fazla okuma ve yazma oranına sahip ilçedir.
Kars ilinde çalışma çağındaki nüfus olarak kabul edilen 12 ve daha yukarı yaştaki nüfusun toplam nüfus içindeki oranı sayım yılları itibariyle sürekli artış göstermektedir.
1980 yılında 12 ve daha yukarı yaştaki nüfusun toplam nüfus içindeki oranı % 62 iken, 2000 yılında bu oran % 71,3’e yükselmiştir.
1980-2000 döneminde tarım sektöründe istihdam edilenlerin toplam istihdam içindeki oranı azalmıştır.
Aynı dönemde hizmet ve inşaat sektörlerinde istihdam edilenlerin toplam istihdam içindeki oranı artarken, sanayi sektöründe istihdam edilenlerin oranı azalmıştır.
2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre işsizlik oranı % 6,1’dir.
İşgücüne dahil olmayan nüfusun, çalışabilir yaştaki nüfus içindeki oranı 1980-1990 döneminde ortalama % 24, 2000 yılında ise % 35’tir.
2000 yılında işgücüne dahil olmayan nüfusun yaklaşık % 62’sini kadın nüfus oluşturmaktadır.
2.3. Teknik ve Sosyal Alt Yapıda Durum
Kars’ta kara yolu, demir yolu ve hava yolu ile ulaşım yapılmaktadır.
Bölgenin coğrafi konumu nedeniyle kara yolu ulaşımında zorluklar bulunmakta ve özellikle kış aylarında kara yolu ulaşımı zorlaşmaktadır.
Batı ve kuzey batı bölümünde sosyo-ekonomik gelişmeyi kısıtlayıcı doğal mânialar bulunmakta ve bu durum kara yolu ulaşımına yansımaktadır.
Kars’ta 523 km’si devlet yolu, 232 km’si il yolu olmak üzere toplam 755 km kara yolu bulunmaktadır. Ayrıca Kars’ta 2.458 km’de köy yolu bulunmaktadır.
İldeki toplam 523 km devlet kara yolunun 498 km’si asfalt kaplama, 25 km’si stabilize kaplama yoldur.
İlde toplam 232 km il yolu bulunmaktadır. İl yollarının 142 km asfalt kaplama, 9 km stabilize, 41 km tesviye, 40 km toprak yoldur.
İlde bulunan toplam 2.458 km köy yolunun 241 km’si asfalt yol, 1.780 km’si stabilize yol ve 437 km’si tesviye yoldur.
Ticari öneme haiz olan Hopa limanından İran’a transit giden kara yolu il topraklarından geçmektedir.
Kars Erzurum’a 203 km, Ardahan’a 92 km, Ağrı’ya 216 km, Iğdır’a 138 km, Ermenistan sınır kapısı olan Doğukapı sınır kapısına 70 km mesafededir.
Kars ilçeleri olan Akyaka’ya 63 km, Arpaçay’a 41 km, Digor’a 43 km, Kağızman’a 73 km, Sarıkamış’a 55 km, Selim’e 31 km ve Susuz’a ise 26 km mesafededir.
Kars, Türkiye’nin büyük ve gelişmiş illerine uzak mesafede bulunmaktadır. İlin İstanbul’a olan uzaklığı 1.424 km, Ankara’ya 1.076 km, İzmir’e olan uzaklığı ise 1.655 km’dir.
Türkiye’nin Ermenistan ile olan bağlantısı Kars’ın Akyaka ilçesindeki Doğukapı sınır kapısıdır. Doğukapı sınır kapısının kara yolu ve demir yolu bağlantıları bulunmaktadır.
Kars il sınırları içerisinde toplam 167 km’lik yük ve yolcu taşıma kapasiteli demir yolu ağı bulunmaktadır.
Kars’tan her gün düzenli olarak demir yolu ile şehirler arası yük ve yolcu taşımacılığı yapılmaktadır. Ayrıca, Kars-Akyaka arasında da demir yolu ile yük ve yolcu taşımacılığı yapılmaktadır.
2004 yılında demir yolu ile 99.815 yolcu ve 146.819 ton yük taşınmıştır.
Kars’ta her türlü kargo ve yolcu uçağının inip kalkabileceği 3.500 metre boyunda ve 45 metre eninde hava alanı bulunmaktadır.
Kars’ın tüm yerleşim birimlerine yönelik telefonla iletişim alt yapısı bulunmaktadır.
İlde bulunan 97 adet telefon santralinin toplam abone kapasitesi 50.253 adettir.
Kars elektrik enerjisi ihtiyacını ulusal enerji sisteminden sağlamaktadır.
Elektrik enerjisinin iletilemediği yerleşim birimi bulunmamaktadır.
İlin elektrik enerjisi temini ile ilgili herhangi bir problem bulunmamaktadır.
2004 yılı itibariyle kişi başına tüketilen elektrik miktarı 632 Kwh/kişi olup, bu değer Doğu Anadolu Bölgesinde 523 Kwh/kişi ve Türkiye’de ise 1.581 Kwh/kişi’dir. İlde tüketilen kişi başına elektrik miktarı Türkiye ortalamasının çok altındadır.
Kayıp-kaçak oranı 2005 yılı itibariyle % 30’dur.
Kişi başına olan elektrik tüketimi değerlendirildiğinde ilin gelişmediği söylenebilir.
İlde tüketilen toplam 185.696 Mwh elektriğin % 26,7’si meskenlerde, % 11,7’si resmi dairelerde, % 5,9’u ticarethanelerde, % 13,9’u aydınlatmada, % 10,5’i diğer abonelerde ve % 31,3’ü de sanayi tesislerinde kullanılmıştır.
İlin toplam elektrik tüketimi Türkiye elektrik tüketiminin % 0,2’sini oluşturmaktadır.
İlin elektrik abone sayısının sektörel dağılımı incelendiğinde toplam 77.760 adet abone sayısının % 61,9’unu (48.142 adet) meskenler, % 9,2’sini (7.142 adet) ticarethaneler, % 0,9’unu (724 adet) resmi daireler, % 1,2’sini (926 adet) sanayi tesisleri, % 0,1’ini (48 adet) tarımsal sulama ve % 26,7’sini de (20.773 adet) diğer abone grupları oluşturmaktadır.
İlde bulunan toplam 77.760 adet elektrik abonesinden 926 adedi sanayi tesisi abonesi olup, sanayi tesisi elektrik abone sayısı toplam abone sayısının % 1,2’si gibi küçük bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu gösterge, ilde sanayi sektörünün gelişmediğinin bir göstergesidir.
Kars’ın elektrik abone sayısı, Türkiye elektrik abone sayısının % 0, 3’ü gibi küçük bir bölümünü oluşturmaktadır.
2003 yılında DPT tarafından gerçekleştirilen "İllerin ve İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması" araştırması sonuçlarına göre Kars eğitim sektöründe 81 il içinde -0,42220 endeks puan ile 59. sırada bulunmaktadır.
Kars’ta okullaşma oranları ilköğretimde % 104,28, ortaöğretimde % 29,76, mesleki ve teknik ortaöğretimde % 10,68’dir. Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye’de bu oranlar sırasıyla % 86,41, % 26,33, % 9,29 ve % 98,01, % 36,92, % 20,49’dur.
Okullaşma oranları ilköğretimde hem Doğu Anadolu Bölgesi ve hem de Türkiye ortalamalarının üstündedir.
Orta öğretimde okullaşma oranı Doğu Anadolu Bölgesi okullaşma oranının üstünde, % 36,92 olan Türkiye ortalamasının ise altındadır.
Mesleki ve teknik ortaöğrenimde okullaşma oranı Doğu Anadolu Bölgesi ortalama okullaşma oranın üstünde, Türkiye’nin ise altındadır.
Okur-yazar nüfusun oranı % 82,94’tür. Bu oran Doğu Anadolu Bölgesinde % 77,71, Türkiye’de ise % 87,30’dur.
2004-2005 eğitim ve öğretim yılında 1.446 okuma-yazma kursu, 1.279 sosyal-kültürel kurslar ve 6.120 meslek kursları olmak üzere toplam 8.845 kişiye halk eğitim kursu düzenlenmiştir.
İlde 136’sı ilköğretim kurumları bünyesinde Anasınıfı, 1’i Kız Meslek Lisesi bünyesinde uygulama sınıfı, 5 bağımsız Anaokulu olmak üzere toplam 142 eğitim öğretim kurumunda 2.083 öğrenciye okul öncesi eğitimi verilmektedir.
Okul öncesi öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Kars’ta 38 öğrenci, Doğu Anadolu Bölgesinde 31 öğrenci ve Türkiye’de ise 20 öğrencidir.
2004-2005 öğretim yılında; 303 birleştirilmiş sınıflı ilköğretim okulu, 99 müstakil ilköğretim okulu, 3 Yatılı İlköğretim Bölge Okulu, 9 Pansiyonlu İlköğretim Okulu, 1 Özel Eğitim Okulu, 1 Özel İlköğretim Okulu olmak üzere toplam 416 İlköğretim Okulunda 58.115 öğrenci öğrenim görmektedir.
İlköğretimde derslik başına ortalama 30 öğrenci düşmektedir.
2004-2005 öğretim yılında ilde, 10 Genel Lise, 1 Fen Lisesi, 2 Anadolu Lisesi, 1 Güzel Sanatlar Lisesi, 1 Sağlık Meslek Lisesi, 1 Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi, 1 Anadolu Öğretmen Lisesi, 2 METEM, 1 Endüstri Meslek Lisesi, 1 Ticaret Meslek Lisesi, 1 Kız Meslek Lisesi, 2 İmam Hatip Lisesi olmak üzere toplam 24 Ortaöğretim kurumunda 10.177 öğrenci öğrenim görmektedir.
Ortaöğretimde derslik başına ortalama 29 öğrenci düşmektedir.
Türkiye’de toplam 53 adet devlet üniversitelerinde 468 fakülte, 171 enstitü, 167 yüksek okul, 443 meslek yüksek okulu bulunmaktadır. Ayrıca 24 adet vakıf üniversitesinde 105 fakülte, 44 enstitü, 8 yüksek okul 26 meslek yüksek okulu olmak üzere toplam 1.432 adet fakülte, enstitü, yüksek okul ve meslek yüksek okulu bulunmaktadır.
Kars Kafkas üniversitesinde ise 6 adet fakülte, 3 adet enstitü, 3 adet yüksek okul ve 5 adet meslek yüksek okulunda toplam 7.618 öğrenci öğretim görmektedir.
Bu öğrencilerin 3.388’i ön lisans, 4.022’si lisans, 182’si yüksek lisans ve 26’sı doktora eğitimi görmektedir.
Kafkas üniversitesinde 103 öğretim üyesi ve 269 öğretim elemanı olmak üzere toplam 372 öğretim üyesi ve öğretim görevlisi görev yapmaktadır.
Kars’ta yüksek öğrenim kredi ve yurtlar kurumuna bağlı bir adet 1.640 öğrenci kapasiteli yurt bulunmaktadır. Ayrıca ilde 549 öğrenci kapasiteli 6 adet özel öğrenci yurdu bulunmaktadır.
Sosyal alt yapının önemli bir unsurunu meydana getiren sağlık hizmetleri sektöründe Kars, Türkiye ve Doğu Anadolu Bölgesi sağlık hizmetleri sektörü standartlarının altındaki standartlara sahiptir.
2003 yılında DPT tarafından gerçekleştirilen "İllerin ve İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması" araştırması sonuçlarına göre Kars sağlık sektöründe 81 il içinde -0,06279 endeks puan ile 70. sırada bulunmaktadır.
İlde üç adet devlet hastanesi, 1 adet doğum ve çocuk bakım evi, 1 adet SSK hastanesi bulunmaktadır.
Ayrıca, Kars Kafkas Üniversitesi tıp fakültesi araştırma hastanesi ile 50 yataklı Kağızman devlet hastanesinin inşaatları ise devam etmektedir.
Kars’ta 40 adet sağlık ocağı, 138 adet sağlık evi, 3 adet sağlık merkezi, 2 adet verem savaş dispanseri, 1 adet ana çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi bulunmaktadır.
Sağlık merkezlerinde 106 doktor, 15 diş hekimi, 208 hemşire, 244 ebe ve 71 sağlık memuru, olmak üzere toplam 644 sağlık personeli ve 484 diğer personel olmak üzere toplam 1.128 personel görev yapmaktadır.
İlde 10.000 kişiye düşen hastane yatağı sayısı 11,54, aynı dönemde Doğu Anadolu Bölgesinde 17,87 ve Türkiye genelinde ise 23,04’tür.
Kars 10.000 kişiye düşen hastane yatağı sayısı açısından değerlendirildiğinde gerek Doğu Anadolu Bölgesi, gerekse Türkiye ortalamasının altında bulunmaktadır.
10.000 kişiye düşen hekim sayısı Kars’ta 5,08, Doğu Anadolu Bölgesinde 7,54, Türkiye’de 12,70’dir. 10.00 kişiye düşen hekimi sayısı açısından Kars, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye ortalamalarının altındadır.
10.000 kişiye düşen diş hekimi sayısı Kars’ta 0,68, Doğu Anadolu Bölgesinde 0,61, Türkiye’de 2,22’dir.
10.000 kişiye düşen diş hekimi sayısı açısından Kars, Doğu Anadolu Bölgesi ile hemen hemen aynı düzeyde, ancak Türkiye ortalamasının ise altında bulunmaktadır.
10.000 kişiye düşen eczane sayısı Kars’ta 2,15, Doğu Anadolu Bölgesinde 1,21, Türkiye’de 2,94’tür.
10.000 kişiye düşen eczane sayısı açısından Kars, Doğu Anadolu Bölgesi ortalamasının üstünde ve Türkiye ortalamasının ise altındadır.
