Tarım, il topraklarının yaklaşık % 34,5’ini oluşturan 349.229 hektarlık alanda yapılmaktadır.
Kars’ta 349.229,6 hektar (% 34,5) tarım arazisi, 396.031 hektar (% 39,2) çayır ve mera arazisi, 37.700 hektar (% 3,7) ormanlık ve fundalık arazi ve 227.010 hektar (% 22,4) tarım dışı arazi niteliğindedir.
Çayır ve mera alanlarının yüksek boyutta bulunması özellikle hayvancılığa yönelik projelerin hayata geçirilmesi anlamında son derece önem arz etmektedir.
İlde tarım iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı % 68,14 olup, bu oran % 66,41 olan Doğu Anadolu Bölgesi ve % 48,38 olan Türkiye ortalamalarının üstündedir.
Toplam 349.229 hektar olan tarım arazisinde hububat 228.286 hektar (% 65,37), endüstriyel bitkiler 4.438 hektar (% 1,27), bağ-bahçe bitkileri 1.482,2 hektar (% 0,42), yem bitkileri 23.498,4 hektar (% 6,73) ve bakliyat ise 25 hektarlık (% 0,01) alanlarda ekilmektedir.
Toplam arazi içinde nadas arazisi 91.500 hektardır. (% 26,20)
Toplam 228.286 hektar olan hububat arazisinde buğday 106.100 hektar (% 46,47), arpa 121.195 hektar (% 53,09), çavdar 182 hektar (% 0,08) ve yulaf 809 hektarlık (% 0,04) alanlarda ekilmektedir.
Kars’ta uygun olmayan iklim koşulları nedeniyle bitkisel üretim miktar ve verim açısından oldukça düşüktür.
Toplam 23.498,4 hektar olan yem bitkileri arazisinde yonca 1.505,2 hektar (% 6,4), korunga 11.588,2 hektar (% 49,3), fiğ 10.338 hektar (% 44,0) ve silajlık mısır 76 hektarlık (% 0,3) alanlarda ekilmektedir.
Toplam 4.438 hektar olan endüstri bitkileri arazisinde şeker pancarı 1.860 hektar (% 41,9), patates (% 58,1) ve ayçiçeği 3 hektarlık alanlarda ekilmektedir.
Toplam 25 hektarlık bakliyat arazisinde fasulye 20 hektar (% 80) ve yeşil mercimek 5 (% 20) hektarlık alanlarda ekilmektedir.
Toplam 349.229 hektar olan tarım arazisinin % 43,14’ü (150.640 hektar) sulanabilir nitelikteki tarım arazisidir.
Sulanabilir tarım arazisinin ancak, % 28,72’si (43.268 hektar) sulanmaktadır.
Sulanan tarım arazisinin 20.594 hektarı devlet sulaması kalan 22.674 hektarı ise halk sulamasıdır.
Kars’ta 17.852 hektar tarım arazisinin sulamaya açılması çalışmaları ise devam etmektedir.
Kars’ta bitkisel ürünler üretimi miktar olarak toplam 388.246 ton olup, Türkiye bitkisel ürünler üretimi içindeki payı ‰ 4,2’dir.
Kars’ta tarla ürünleri üretimi 382.475 ton (% 92,55), sebzeler 1.610 ton (% 0,95) ve meyveler ise 4.161 ton (% 6,50) olarak gerçekleşmiştir.
Bitkisel ürünler üretimi 2003 yılında değer olarak toplam 111.209.934 YTL olup, Türkiye bitkisel ürünler üretim değeri içindeki payı ‰ 2,73’tür.
Üretimi gerçekleştirilen bitkisel ürünlerden tarla ürünlerinin değeri 104.139.082 YTL (% 93,69), sebzelerin değeri 879.461 YTL (% 0,91) ve meyvelerin değeri ise 6.191.391 YTL’dir. (% 5,40)
Sebze üretiminde miktar ve değer olarak yaprağı yenen sebzeler miktar olarak 1.057 ton ve değer olarak da 404.610 YTL ile ilk sırada yer almaktadır. Soğansı, yumru ve kök sebzeler miktar olarak 244 ton ve değer olarak da 147.999 YTL ile ikici sırada yer almaktadır.
İlde meyve üretiminde miktar olarak 2.195 ton üretim ile yumuşak çekirdekli meyveler ilk sırayı almaktadır. İkinci sırada ise 934 ton üretim ile sert kabuklu meyveler bulunmaktadır.
Meyve üretimi içinde 2.601.857 YTL ile sert kabuklu meyveler ilk sırada yer alırken ikinci sırada 1.506.132 YTL ile yumuşak çekirdekli meyveler gelmektedir.
Tarla ürünleri üretimi miktar olarak toplam 382.475 ton olup, Türkiye tarla ürünleri üretimi içindeki payı ‰ 6,8’dir.
Tarla ürünleri içerisinde tahıllar 270.249 ton (% 70,68), baklagiller 3.277 ton (% 0,86), endüstri bitkileri 71.142 ton (% 18,78), yağlı tohumlar 8 ton ve yumru bitkiler 37.799 ton (% 9,68) olarak üretilmiştir.
Kars, Türkiye tahıl üretiminin yaklaşık olarak ‰ 8,8’ini karşılamaktadır.
Türkiye genelinde tahıllar toplam ekilen alan içerisinde % 76,4'lük bir pay alırken, Kars’ta % 65,37’lik pay almaktadır.
Tarla ürünleri üretimi 2003 yılında değer olarak toplam 104.139.082 YTL olup, Türkiye tarla ürünleri üretim değeri içindeki payı ‰ 5,8’dir.
Tarla ürünleri üretim değerleri içerisinde tahıllar 80.928.172 YTL (% 77,71), baklagiller 1.575.172 YTL (% 1,51), endüstri bitkileri 6.114.015 YTL (% 5,87), yağlı tohumlar 9.694 YTL ve yumru bitkiler 15.512.029 YTL’lik (% 14,89) yer işgal etmektedir.
İlde traktör 5.875 adet, tarım arabası (römork) 6.070 adet, krema makinesi 16.945 adet, yayık makinesi 6.722 adet, traktörle çekilen çayır biçme makinesi 1.313 adet, sap döver harman makinesi (patoz) 2.306 adet, karasaban 1.820 adet, hayvan pulluğu 1.565 adet, döven 2.268 adet, traktör pulluğu 4.930 adet ve biçer döver 85 adet bulunmaktadır.
İlde bulunan tarım alet ve makinelerin sayıları incelendiğinde, Kars’ta halen geleneksel tarım alet ve makinelerinin bulunduğu görülmektedir. Kars’ta yeni teknik ve usullerle tarımın yapıldığı söylenemez.
İlde hayvan varlığının toplam değeri olan 186.093.071 YTL ile Türkiye hayvan varlığının değer olarak % 1,29’u karşılanmaktadır.
Hayvan varlığı içinde sığır 142.445.167 YTL (% 76,88), koyun 30.780.675 YTL (% 16,66), kıl keçisi 2.325.679 YTL (% 1,07), at 4.965.450 YTL (% 2,68), tavuk 1.076.623 YTL (% 0,54) ve kaz 2.500.484 YTL (% 1,43) değerindedir.
İlde 306.579 adet koyun, 27.541 adet kıl keçisi, 258.299 adet sığır, 14.187 adet at, 173.268 adet tavuk, 41.148 adet hindi, 158.891 ördek, 158.891 adet kaz ve 46.278 adet de arı kovanı bulunmaktadır.
İl ekonomisinde büyük baş hayvan ve küçük baş hayvan yetiştiriciliği önemli bir yere sahiptir.
Hayvansal ürünlerin toplam üretim değeri 114.736.414 YTL’dir.
Kars,Türkiye hayvansal ürünler üretiminin yaklaşık olarak ‰ 8,5’ini karşılamaktadır.
İlde 190.120 ton süt, 2.931 ton et, 27.639 adet deri, 460 ton yapağı, 15 ton kıl, 533 ton yumurta (16.000 adet yumurta=1 ton), 1.111 ton bal ve 25 ton bal mumu olmak üzere hayvansal ürünler üretimi gerçekleştirilmiştir.
Hayvansal ürünler üretiminin değeri; süt 83.435.804 YTL (% 72,71), et 21.630.266 YTL (% 18,83), deri 504.314 YTL (% 0,44), yapağı 733.802 YTL (% 0,61), kıl 15.450 YTL (% 0,02), yumurta 1.079.619 YTL (% 0,88), bal 7.146.604 YTL (% 6,14) ve bal mumu ise 190.554 YTL’dir. (% 0,37)
İldeki süt üretiminin önemli bir bölümü kaşar peyniri yapımında kullanılmakta ve yöre halkı için önemli bir gelir kaynağını oluşturmaktadır.
Kars kaşar peyniri lezzet ve dayanıklılık olarak kendine has özellikler taşımaktadır. Ancak, standardizasyon ve hijyen konularında önemli eksiklikler bulunmaktadır.
Hayvancılık sektöründe süt hayvancılığı ön planda bulunmaktadır.
İlde üretilen hayvansal ürünler üretiminin değeri açısından süt üretimi 83.435.804 YTL değer ile ildeki toplam hayvansal ürünler üretim değerinin % 72,71’ini oluşturmaktadır.
Kars zengin flora yapısı ve geniş çayır-mera alanları ile arıcılık konusunda önemli bir potansiyele sahiptir. Yapılan araştırmalarda arıların bal özü alabileceği 600’ün üzerinde bitki çeşidi olduğu belirlenmiştir.
İlin arıcılık açısından potansiyeli incelendiğinde mevcut arı sayısının ve bal üretiminin artırılabileceği görülmektedir. Bölgenin 100.000 arı kolonisi barındırabilecek kalite ve kapasitede olduğu anlaşılmaktadır.
Kars’ta su ürünleri üretimi bakımından önemli bir potansiyel bulunmaktadır.
Üç adet doğal gölün yanı sıra Aras nehri ve ilde bulunan diğer akar sular ve bu akar sular üzerindeki baraj ve göletlerde balıklandırma çalışmaları tatlı su balıkçılığının gelişmesine olumlu katkı sağlamaktadır.
Bir çok göl ve akar su kültür balıkçılığı için oldukça elverişli olmasına rağmen ilde kültür balıkçılığı gelişmemiştir.
Su ürünleri üretiminin il ekonomisine katkısı yok denebilecek kadar azdır.
2.5. Doğal Kaynaklarda Durum
Kars orman potansiyeli bakımından Doğu Anadolu Bölgesinin fakir ili konumunda bulunmaktadır.
İl yüzölçümünün % 3,7’si (37.860 hektar) ormanlık alanlardır.
Mevcut ormanların 29.519 hektarı normal koru ormanı, 8.128 hektarı bozuk koru ormanı olmak üzere toplam 37.647 hektar koru ormanı ve 213 hektar da bozuk baltalık ormanlardır.
İlde bulunan normal koru ormanları Sarıkamış ilçesi sınırları içindedir. Kağızman ve Susuz ilçelerinde ise soğuk kış iklimine uyum sağlamış meşelikler bulunmaktadır.
Kars’ta altın, kireç taşı, manyezit, perlit ve linyit kömürü rezervleri bulunmaktadır.
Sarıkamış-Mescitli-Kızılkale-Şehit Emin Köyü Sahalarında orta tenörlü ve 2.091.346.000 ton jeolojik rezervli perlit bulunmaktadır.
Kağızman sahasında % 45 MgO tenörlü ve 465.000 ton mümkün rezervli manyezit bulunmaktadır.
Kağızman-Darphane sahasında 0,1 gr/m3 tenörlü ve 9.000.000 m3 mümkün rezervli altın bulunmaktadır. Altın ocağı geçmiş yıllarda işletilmiştir.
Kars şeker fabrikasına ait olan % 94,30 CaCO3, % 1,80 SiO2, % 1,5 P2O3 tenörlü ve 3.890.533 ton muhtemel rezervli kireç taşı bulunmaktadır.
Digor-Kilittaş sahasında % 36,36 su, % 29,47 kül, AID (kcal/kg) 1.171 özelliklerinde ve 380.000 muhtemel rezerve sahip linyit yatakları bulunmaktadır.
Madencilik faaliyetlerinin yoğun olmadığı Kars’ta sadece şeker fabrikasına ait kireç taşı ocakları işletilmektedir.
İlde bulunan madenlerden kireçtaşı dışındakilerin işletilmemesi nedeniyle madencilik hasılasının il gayri safi yurtiçi hasılasına yaptığı katkı önemsenmeyecek düzeydedir.
2.6. Sanayi Yapısı
İlde orta ve küçük ölçekli sanayi işletmeleri bulunmaktadır.
Sanayi sektörü 2001 yılı itibariyle il GSYİH’sı içinde 16.569.106 YTL ve % 4,8 pay almaktadır.
GSYİH’sı içerisinde sanayi sektörü, tarım, devlet hizmetleri, ticaret, ulaştırma ve haberleşme sektörlerinden sonra yer almaktadır.
Kars sanayisi yeterince gelişmemiş olup, il ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalı sosyo-ekonomik yapıya sahiptir.
2003 yılında DPT tarafından gerçekleştirilen "İllerin ve İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması" araştırması sonuçlarına göre Kars imalat sanayinde 81 il içinde -0,73619 endeks puan ile 70. sırada bulunmaktadır.
İlin sanayisi daha çok tarım ve hayvancılığa dayalı sanayi tesislerinden oluşmuştur.
Kars’ta Merkez ve Sarıkamış Küçük Sanayi Siteleri olmak üzere 2 adet küçük sanayi sitesi bulunmaktadır.
Selim ve Kağızman (Yeşil) Küçük Sanayi Siteleri ise “Yatırım Programında Yer Almayan KSS Projeleri” kapsamında değerlendirilmektedir.
Kağızman ve Selim Küçük Sanayi Siteleri 100 adet işyeri kapasiteli olarak planlanmış olup, yer seçiminden sonra yapımına başlanacaktır.
Merkez Küçük Sanayi Sitesi 320.000 m2 alan üzerine kurulmuş ve 408 adet işyerinden meydana gelmiştir.
Merkez Küçük Sitesinde 171 tamirci, 8 zirai aletler tamircisi, 58 demirci, 35 sobacı, 65 marangoz ve mobilyacı ile 71 keresteci bulunmaktadır.
Sarıkamış Küçük Sanayi Sitesinde 54 adet işyeri tamamlanarak hak sahiplerine teslim edilmiştir.
Kars Organize Sanayi Bölgesi 2002 yılında tamamlanmış ve yatırımcıların hizmetine sunulmuştur.
Kars Organize Sanayi Bölgesi Paşaçayır mevkiinde 200 hektarlık alan üzerinde ve 69 adet parselden meydana gelmiştir.
Bölgede 69 adet sanayi parselinden 53 adedinin tahsisi yapılmıştır. Tahsisi yapılan parsellerde 28 adet tesis üretime geçmiş ve 25 adet tesisin de inşaatı devam etmektedir.
Kars Organize Sanayi Bölgesinde 16 adet boş parsel bulunmaktadır.
Kars Organize Sanayi Bölgesi alt yapı çalışmaları ile ilgili olarak 1.380 metre uzunluğunda dere ıslahı ve yağmur suyu kanalı yanı sıra, 13.000 metre uzunluğundaki OSB iç yollarının stabilize dolgusu, kaldırımların yapımı ve 10.650 metrelik kanalizasyon şebekesi tamamlanmıştır.
OSB’nin su ihtiyacı bölgeye 300 metre mesafedeki Kars çayı yatağından çıkarılmış ve 1.500 m3’lük depodan dağıtımı yapılmaktadır. OSB’nin AG – OG elektrik enerji ihtiyacı için gerekli çalışmalar yapılarak OSB’nin elektrik enerjisi ihtiyacı karşılanmıştır.
Kars Organize Sanayi Bölgesindeki tesislerin % 50’si gıda sanayi, % 30’u orman ürünleri sanayi, % 10’u demir dışı metaller sanayi ve % 10’u da diğer sanayi alanlarında faaliyet göstermektedir.
Kars Besi Organize Bölgesi Kör Kuyu Tepesi-Turna Taşları-Domalak Tepe mevkileri arasındaki alanda yer tespiti yapılmış ve etüt-proje çalışmaları devam etmektedir.
Yatırımlara uygulanan genel teşvik tedbirleri kapsamında 2003 yılında Kars’ta 5 adet, 2004 yılında 4 adet ve 2005 yılında ise 13 adet sabit yatırım projesi yatırım teşvik belgesi almıştır.
Yatırımlara uygulanan genel teşvik tedbirleri kapsamında 2003 yılında Türkiye’de yatırım teşvik belgesi alan 3.876 adet projenin toplam sabit yatırım tutarı 25.618.569.672 YTL olup, aynı dönemde Kars’ta yatırım teşvik belgesi alan 5 adet yatırımın toplam sabit yatırım tutarı ise 6.194.962 YTL’dir.
Bu dönemde 1 adet orman ürünleri sanayinde, 1 adet lastik-plastik sanayinde ve 3 adet de çimento sanayinde olmak üzere toplam 5 adet yatırıma teşvik belgesi verilmiştir.
Buna göre 2003 yılında Türkiye’deki teşvik belgeli yatırımlar içerisinde Kars % 0,02’lik yer işgal etmiştir.
2004 yılında Türkiye’de yatırım teşvik belgesi alan 4.078 adet projenin toplam sabit yatırım tutarı 21.702.779.688 YTL olup, aynı dönemde Kars’ta yatırım teşvik belgesi alan 4 adet yatırımın toplam sabit yatırım tutarı ise 7.005.669 YTL’dir.
Bu dönemde 1 adet hayvancılık, 2 adet gıda sanayinde ve 1 adet de madeni eşya sanayinde olmak üzere toplam 4 adet yatırıma teşvik belgesi verilmiştir.
Buna göre 2004 yılında Türkiye’deki teşvik belgeli yatırımlar içerisinde Kars’ın yeri bir önceki yıla göre artış göstererek % 0,03 olarak gerçekleşmiştir.
2005 yılında ise Türkiye’de yatırım teşvik belgesi alan 4.303 adet yatırım projesinin toplam sabit yatırım tutarı 24.072.226.643 YTL ve aynı dönemde Kars’ta yatırım teşvik belgesi alan 13 adet projenin de toplam sabit yatırım tutarı 37.281.574 YTL’dir.
Bu dönemde 2 adet madencilik, 3 adet imalat sanayinde, 3 adet turizm sektöründe ve 5 adet de hizmetler sektöründe olmak üzere toplam 13 adet yatırıma teşvik belgesi verilmiştir.
Buna göre son üç yılda Türkiye’deki teşvik belgeli yatırımlar içerisinde Kars’ın yeri % 0,02’lerden % 0,1’lere yükselmiştir.
Yine son üç yıl içinde alınan teşvik belgeli yatırımlarda öngörülen istihdamlar ise sırasıyla 130, 140 ve 2005 yılında da 457 kişidir.
Yine son üç yıllık (2003-2005) KOBİ yatırım teşvik belgeleri incelendiğinde; 2003 yılında Türkiye genelinde 452 adet, buna karşılık Kars iline ise 1 adet KOBİ yatırım teşvik belgesinin verildiği belirlenmiştir.
Türkiye genelinde verilen 452 adet KOBİ yatırım teşvik belgelerinin toplam kredi tutarı 45.358.117 YTL olup, Kars’ta verilen 1 adet belgenin karşılığı ise 25.000 YTL işletme kredisi niteliğindeki toplam kredidir.
2003 yılında verilen toplam 452 adet KOBİ yatırım teşvik belgelerinin % 24’ü Karadeniz Bölgesi ile en yüksekte iken, ancak % 5’i yani en düşüğü de Doğu Anadolu Bölgesi illerine ait olmuştur.
2004 yılında Türkiye genelinde 436 adet, buna karşılık Kars iline ise 4 adet KOBİ yatırım teşvik belgesinin verildiği belirlenmiştir.
Türkiye genelinde verilen 436 adet KOBİ yatırım teşvik belgelerinin toplam kredi tutarı 63.314.616 YTL olup, Kars’ta verilen 4 adet belgenin karşılığı ise 96.000 YTL’si yatırım kredisi ve 95.500 YTL’si de işletme kredisi olmak üzere toplam 191.500 YTL’dir.
2004 yılında verilen toplam 436 adet KOBİ yatırım teşvik belgelerinin % 31’i Karadeniz Bölgesi ile en yüksekte iken, % 13 alınan pay ile yedi bölge içerisinde 3. olarak Doğu Anadolu Bölgesi illerine ait olmuştur.
2005 yılında ise Türkiye genelinde 218 adet, buna karşılık Kars iline ise 3 adet KOBİ yatırım teşvik belgesinin verildiği belirlenmiştir.
Türkiye genelinde verilen 218 adet KOBİ yatırım teşvik belgelerinin toplam kredi tutarı 37.616.231 YTL olup, Kars’ta verilen 3 adet belgenin karşılığı ise 22.000 YTL’si yatırım kredisi ve 108.000 YTL’si de işletme kredisi olmak üzere toplam 130.000 YTL’dir.
2005 yılında verilen toplam 218 adet KOBİ yatırım teşvik belgelerinin % 30’u Karadeniz Bölgesi ile en yüksekte iken, % 13 alınan pay ile yedi bölge içerisinde 2. olarak Doğu Anadolu Bölgesi illerine ait olmuştur.
2002 yılında DİE (DİE=TÜİK-Türkiye İstatistik Kurumu) tarafından yapılan genel sanayi ve işyeri sayımı sonuçlarına göre Kars’ta toplam 5.096 işyeri olup bunların yarattığı toplam istihdam 9.872 kişidir.
İl imalat sanayisinde faaliyet gösteren iş yeri sayısı ise 413 olup, 1.593 kişi istihdam edilmektedir.
Kars ekonomisinde ticaret, tarımdan sonra ikinci sırada yer almaktadır.
Ticaretin il GSYİH’sı içindeki payı % 14,4 ve GSYİH’ya olan katkısı ise 49.614.705 YTL’dir.
Kars ticaret sektörü hasılasının % 89,57’sini (44.483.503 YTL) toptan ve perakende ticaret ve % 10,43’ünü 5.131.202 YTL) otel ve lokanta hizmetleri oluşturmaktadır.
Ticaret sektörü hasılası, Doğu Anadolu Bölgesi ticaret hasılasının % 5,59’unu ve Türkiye ticaret sektörü hasılasının % 0,13’ü gibi çok küçük bir bölümünü oluşturmaktadır.
Kars’ta ticaret hasılası 2000 yılında 32.792.770 milyon TL iken 2001 yılında bir önceki yıla göre % 51,29 artış göstererek ticari hasıla 49.614.705 YTL olmuştur.
İldeki ticari faaliyetleri genellikle küçük esnaf ve sanatkarlar oluşturmaktadır.
Kars’ta ticaret yeterince organize olamamış ve ferdi ticari işletme bazında kalmıştır.
İlde ticari ve ekonomik hayatı meydana getiren kuruluşlar bulunmaktadır.
Kars’ta 1 adet Ticaret ve Sanayi Odası ve bu odaya bağlı Sarıkamış ve Kağızman ilçelerinde birer Ajans bulunmaktadır. Kars Ticaret ve Sanayi Odasının 11 adet meslek grubunda toplam 2.113 üyesi bulunmaktadır.
Kars’ta 1 adet Ticaret Borsası ve bu borsanın 745 üyesi bulunmaktadır.
Kars ticaret borsasında en fazla işlem gören ürünler şeker pancarı, elma, kuru soğan, patates, kaşar peynir, bal, süt, et, tereyağı, beyaz peynir ve yumurta’dır.
Ticaret borsasında 2004 yılında 9.314 adet büyük baş hayvan ve 6.748 adet küçük baş hayvan işlem görmüştür.
Kars merkez ilçe, Sarıkamış ve Kağızman ilçelerinde birer adet olmak üzere 3 adet Ziraat Odası bulunmakta ve bu odalara kayıtlı 3.800 üye bulunmaktadır.
Kars’ta 1 adet Esnaf ve Sanatkar Odası ve bu birliğe bağlı 23 meslek grubunda toplam 16.209 üye bulunmaktadır.
Kars’ta 19 adet Tarım Kredi Kooperatifi, 51 adet Tarımsal Kalkınma Kooperatifi, 7 adet Esnaf ve Sanatkar Kredi ve Kefalet Kooperatifi, 16 adet Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi, 5 adet Tüketim Kooperatifi, 4 adet Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi ve 32 adet Konut Yapı Kooperatifi faaliyet göstermektedir.
İlde toplam 70 adet Anonim Şirket, 400 adet Limitet Şirket ve 18 adet Kollektif Şirket faaliyet göstermektedir. Ayrıca ilde 6 adet de Sigorta Acentesi bulunmaktadır.
İlin ticaretini olumsuz yönde etkileyen önemli faktörler arasında; önemli tüketim merkezlerine uzak olması, işlek karayolu güzergahında bulunmaması, şehirleşmenin yavaş olması ve sınır kenti olması faktörlerini saymak mümkündür.
Kars’ın, ticarete konu olabilecek Ermenistan sınırında bulunan Doğukapı sınır kapısı kapalı bulunmaktadır.
İl sanayinde kullanılan ham maddeler ve diğer tüketim mallarının ithalat ve ihracatı genellikle büyük şehirlerdeki firmalar tarafından yapılmaktadır.
İlden gerçekleştirilen ithalat ve ihracat Sarp sınır kapısı, Nahcivan sınır kapısı ve Gürbulak sınır kapısından yapılmaktadır.
2004 yılında Kars’tan 2.298.551 $ tutarında çimento ve inşaat malzemesi ihraç edilmiştir.
İl ekonomisi ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılığa dayalı olduğundan, ticarete konu olan ürünlerin başında canlı hayvan, hayvansal ürünler ve bitkisel ürünler gelmektedir.
Kars’ta 2003 yılında üretilen hayvansal ürünler üretim değeri olan 114.736.414 YTL’nin yaklaşık olarak % 68,44’ü (78.526.886 YTL) pazarlanmıştır. Aynı yıl Türkiye’de pazarlanan hayvansal ürünler üretim değeri 10.150. 333.218 YTL’dir.
Kars’ta pazarlanan hayvansal ürünler üretim değeri içinde süt % 64,53’lük (50.671.619 YTL ) oran ile ilk sırayı alırken, et % 26,32’lik (20.665.173 YTL) oran ile ikinci sırayı almaktadır.
İlde 2003 yılında üretilen hayvansal ürünlerden üretim değeri 21.630.266 YTL olan etin % 95,54’ü, sütün ise yaklaşık olarak % 63’ü pazarlanmıştır.
Kars’ta 2003 yılı canlı hayvan varlığının değeri 186.093.071 YTL olup, bunun yaklaşık olarak % 41,84’ü (77.863.136 YTL) pazarlanmıştır. Aynı yıl Türkiye’de pazarlanan canlı hayvan varlığının değeri ise 5.452.544.751 YTL’dir.
Kars’ta pazarlanan canlı hayvan varlığı içinde sığır % 80,83’lük (62.935.233 YTL) oran ile ilk sırayı alırken, koyun % 16,20’lik (12.614.376 YTL) oran ile ikinci sırayı almaktadır.
2003 yılı canlı hayvan varlığı içinde değeri 142.445.176 YTL olan sığırın % 42,78’i, koyunun ise % 40,98’i pazarlanmıştır.
2003 yılı tarla ürünleri üretim değeri olan 104.139.082 YTL’nin yaklaşık olarak % 67,46’sı (70.253.591 YTL) ticarete konu olmaktadır. Aynı yıl Türkiye’de pazarlanan tarla ürünleri üretim değeri ise 13.972.830.706 YTL’dir.
Kars’ta pazarlanan tarla ürünleri üretimi içinde tahıllar % 73,18’lik (51.410.942 YTL) oran ile ilk sırayı alırken, yumru bitkiler % 17,66’lık (12.409.623 YTL) oran ile ikinci sırayı almaktadır.
İlde üretilen endüstri bitkilerinin % 97,99’u ve yumru bitkilerin % 98,81’i ticarete konu olmaktadır.
2000 yılında yapılan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Kars’ta ticaret, otelcilik ve lokantacılık sektöründe 5.177 kişi çalışmakta olup, bunun toplam istihdama oranı % 3,65’dir. Bu oran Doğu Anadolu Bölgesinde % 4,44 ve Türkiye’de % 9,67’dir.
Kars’ta 3’ü kamusal sermayeli, 4’ü özel sermayeli ve 1’i de yabancı sermayeli olmak üzere 8 ayrı bankanın toplam 18 şubesi bulunmaktadır. Bu şubelerden 11’i kamu sermayeli bankalara, 6’sı özel sermayeli bankalara ve 1’i yabancı sermayeli bankalara aittir.
Kars’ta faaliyet gösteren banka ve banka şubesi sayılarında yıllar itibariyle gerileme söz konusudur. 1995 yılında ilde 21 banka şubesi bulunurken 2003 yılında şube sayısı 18’e düşmüştür.
Aynı dönemde Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye genelinde faaliyet gösteren banka şube sayısında da benzer bir gelişme olmuştur. 1995 yılında Doğu Anadolu Bölgesinde 291 olan banka şube sayısı 2003 yılında 242’ye, ülke genelinde bulunan banka şube sayısı 6.221’den 5.921’e gerilemiştir.
Kars’ta 2004 yılı sonu itibarıyla 143.272 milyar TL banka mevduatı gerçekleşmiş olup, bu değer 1.163.556 milyar TL olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi mevduatının % 12,31’ini ve 187.293.849 milyar TL olan Türkiye banka mevduatının da ‰ 0,76’sını oluşturmaktadır.
Banka mevduatlarının yıllar itibarıyla gelişimi incelendiğinde; 2001 yılında 91.321 milyar TL olan banka mevduatları 2002 yılında bir önceki yıla göre % 7,87 artış göstererek 98.505 milyar TL, 2003 yılında bir önceki yıla göre % 28,35 artarak 126.466 milyar TL ve 2004 yılında da bir önceki yıla göre % 13,32 artarak 143.272 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.
Kars banka mevduatlarının yıllar itibariyle Türkiye ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi banka mevduatları içindeki payı incelendiğinde 2001 yılında 732.445 milyar TL olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi banka mevduatları içindeki payı % 12,47 ve 109.443.578 milyar TL olan Türkiye banka mevduatları içindeki payı ise ‰ 0,83’tür.
Aynı şekilde 2002 yılında bölge 802.074 milyar TL, oran % 12,28, Türkiye 135.461.293 milyar TL ve oran ‰ 0,72’dir.
2003 yılında ise bölge 949.731 milyar TL, oran % 13,3, Türkiye 153.227.340 milyar TL, oran ‰ 0,82’dir.
Kars’ta 2004 yılı banka mevduatlarının türlerine göre dağılımı incelendiğinde tasarruf mevduatı % 51,7 (74.079 milyar TL) ile ilk sırayı almakta ve bu oran % 36,1 olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi ve % 31,7 olan Türkiye ortalamalarının üstünde bulunmaktadır.
İlde banka mevduatlarının türlerine göre dağılımında ikinci sırada % 19,6 (28.113 milyar TL) ile döviz tevdiatı gelmektedir.
Diğer mevduatlar ise % 13,3 (19.049 milyar TL) ile resmi kuruluşlar mevduatı, % 9,1 (13.081 milyar TL) ile diğer kuruluşlar mevduatı ve % 6,2 (8.935 milyar TL) ile ticari kuruluşlar mevduatıdır.
2004 yılında Türkiye’de 88.463.059 milyar TL, Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde 584.838 milyar TL ve Kars’ta da 93.134 milyar TL banka kredisi verilmiştir. Kars’ta verilen banka kredileri Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde verilen banka kredilerinin % 15,92’sine ve Türkiye’de verilen banka kredilerinin de ‰ 0,1’ine karşılık gelmektedir.
Kars’ta verilen banka kredilerinin % 79’unu (73.612 milyar TL) ihtisas dışı krediler oluşturmaktadır.
İhtisas kredilerinin türlerine göre dağılımı ise tarım kredileri % 7,3 (6.845 milyar TL), gayrimenkul kredileri % 1,0 (893 milyar TL), mesleki krediler % 1,2 (1.156 milyar TL), turizm kredileri % 0,5 (423 milyar TL) ve diğer krediler de % 11,0 (10.205 milyar TL)’dir.
Kars’ta verilen tarım kredilerinin Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi tarım kredileri içindeki payı % 22,16 ve Türkiye içindeki payı ise ‰ 0,17’dir.
Banka kredilerinin yıllar itibariyle gelişimi incelendiğinde Kars’ta toplam banka kredilerinin istikrarsız bir yapı sergilediği görülmektedir.
Buna göre; 2001 yılında 48.759 milyar TL olan banka kredileri 2002 yılında bir önceki yıla göre % 39,25 azalarak 29.618 milyar TL, 2003 yılında bir önceki yıla göre % 66,01 artarak 49.169 milyar TL ve 2004 yılında da bir önceki yıla göre % 89,4 artarak 93.134 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.
Banka kredilerinin yıllar itibariyle Türkiye ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi banka kredileri içindeki payı incelendiğinde 2001 yılında 183.893 milyar TL olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi banka kredileri içindeki payı % 26,51 ve 32.648.987 milyar TL olan Türkiye banka kredileri içindeki payı ise ‰ 1,5’tir.
Aynı şekilde 2002 yılında bölge 147.319 milyar TL, oran % 20,10, Türkiye 43.721.213 milyar TL ve oran % 0,67’dir.
2003 yılında ise bölge 289.478 milyar TL ve oran % 16,98, Türkiye 58.600.589 milyar TL ve oran ise % 0,88’dir.
2.8. Sosyo - Ekonomik Yapı
Nüfusunun yaklaşık % 56,3’ü köylerde yaşayan Kars’ta bitkisel tarım ve hayvancılık ile ticaret ağırlıklı bir sosyo-ekonomik yapı görülmektedir.
Kars, 2001 yılı Türkiye GSYİH’sı içinde cari fiyatlarla % 0,2’lik bir paya sahiptir.
1996 yılında DPT tarafından gerçekleştirilen “İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması” araştırması sonuçlarına göre Kars -0,75467 endeks değeri ile sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından 76 il içinde 62.sırada yer almakta iken, 2003 yılında 81 il baz alınarak yine DPT tarafından gerçekleştirilen aynı araştırma sonuçlarına göre ise beş basamak gerileyerek –0, 81944 endeks değeri ile 67. sıraya düşmüştür.
İlin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında beş basamak gerilemesinin en büyük nedeni olarak il hayvancılığındaki gerilemenin olduğu düşünülmektedir.
İllerin beş gelişmişlik düzeyine ayrıldığı aynı araştırmaya göre Kars, 16 ilin yer aldığı beşinci derecede gelişmiş iller grubunda 2. sırada yer almaktadır.
Kars ilinin gelişmişlik düzeyi ilçeler itibariyle değerlendirildiğinde Merkez ilçenin, Türkiye genelinde incelenen 872 ilçe içerisinde 189. sırada, il içerisinde ise birinci sırada yer aldığı görülmektedir.
Kars ilçeler itibariyle sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması incelendiğinde il içinde 2. sırada Sarıkamış, 3. sırada Kağızman, 4. sırada Akyaka, 5. sırada Selim, 6. sırada Susuz, 7. sırada Arpaçay 8. ve son sırada da Digor ilçeleri yer almaktadır.
Türkiye genelinde 872 ilçe içerisindeki sıralama ise 595. sırada Sarıkamış, 716. sırada Kağızman, 766. sırada Akyaka, 791. sırada Selim, 799. sırada Susuz, 807. sırada Arpaçay ve 839. sırada da Digor yer almaktadır.
Kars, 2001 yılı itibariyle GSYİH’dan aldığı kişi başına 886 $ değer ile 81 il içinde 71. sırada yer almaktadır. Bu oran ile Kars, Türkiye’de kişi başına düşen 2.146 $ gelirin çok altında bulunmaktadır.
1987 – 2001 döneminde il kişi başına GSYİH’sı istikrarsız bir seyir izlemiştir. 2001 yılında bir önceki yıla göre GSYİH % 21,9 düşmüş ve 1.134 $’dan 886 $’a gerilemiştir.
Cari fiyatlarla Kars’ın GSYİH’sı içinde tarım sektörü % 28,7’lik oran ile ilk sırada yer almaktadır. İkinci sırada % 28,2’lik pay ile devlet hizmetleri, üçüncü sırada da % 14,4’lük payla ticaret sektörü gelmekte olup, bunu sırası ile % 13,7’lik pay ile ulaştırma ve haberleşme, % 6,6’lık pay ile inşaat sektörü ve son sırada da % 4,8’lik pay ile sanayi sektörü izlemektedir.
Kars’ta GSYİH’nın yıllar itibariyle gelişimi incelendiğinde en yüksek düşüşün 1993 yılında olduğu görülmektedir. En düşük gelişme hızı cari fiyatlarla % 30,9 ve sabit fiyatlarla % -25,3 ile 1993 yılında olmuştur. Bu düşüşün en önemli nedeni 1992 yılında Ardahan ve Iğdır’ın il olarak Kars’tan ayrılmalarıdır.
Cari fiyatlarla en büyük gelişme hızı 1998 yılında gerçekleşmişken, sabit fiyatlarla da en büyük gelişme hızı 1990 yılında yaşanılmıştır.
İlde toplam iş gücü 150.774 kişi olmakla birlikte, bu nüfusun 141.650 kişisi iktisaden faal nüfus olup, her hangi bir işte çalışmaktadır. Dolayısıyla iş gücünde olup ta işsiz sayısı 9.124’dür.
Kars’ta iş gücüne dahil olmayan toplam nüfus 80.918 kişidir. Bu nüfusun 5.759’ü emekli, 33.520’si ev kadını, 32.884’ü öğrenci ve 8.755’ini ise diğerleri başlığı altında toplamak mümkündür.
Erkek nüfusun iş gücüne katılma oranları köylerde % 84, il merkezlerinde % 66 ve ilçe merkezlerinde ise % 67 olarak görülmektedir.
Kadın nüfusun iş gücüne katılma oranları ise köylerde % 85, il merkezinde % 13 ve ilçe merkezlerinde de % 10 olarak belirginleşmektedir.
Kars’ta İktisaden faal durumda olan 141.650 kişinin % 68,12’si (96.497 kişi) tarım sektöründe istihdam edilmektedir.
İktisaden faal nüfusta daha sonra sıra ile % 14,71 (20.950 kişi) ile tarım dışı üretim, % 4,78 (6.766 kişi) ile toplum hizmetleri, % 4,04 (5.710 kişi) ile serbest meslek sahipleri, % 3,57 (5.028 kişi) ile müteşebbisler ve serbest meslek sahipleri, % 2,46 (3.478 kişi) ile toptan ve perakende ticaret, % 2,24 (3.176 kişi) ile inşaat sanayi gelmektedir.
İstihdam edilen kadın nüfusun ekonomik faaliyete göre dağılımı erkek nüfustan farklı bir yapı göstermektedir.
İstihdam edilen kadın nüfusun % 94’ü tarım sektöründe çalışmaktadır. Köylerde istihdam edilen kadın nüfusun hemen hemen tamamı tarım sektöründe çalışırken, şehirde istihdam edilen kadın nüfusun çoğunluğu ise hizmet sektöründe çalışmaktadır.
İstihdam edilen nüfusun % 49’u ücretsiz aile işçisi olarak çalışmaktadır. Bu oran erkek nüfus için % 21, kadın nüfus için % 89’dur. Erkek nüfusun % 43’ü kadın nüfusunun ise % 6’sı ücretli olarak çalışmaktadır.
Erkek ve kadın nüfustaki işsizlik oranları yerleşim birimlerine göre farklılıklar göstermektedir. İl merkezlerinde işsizlik oranları kadınlarda % 41, erkeklerde % 17,4 ve ilçe merkezlerinde kadınlarda % 38,4, erkeklerde % 13,1 iken, köylerde bu oran kadınlarda % 0,2, erkeklerde % 0,8’dir.
