Kaşgar Artuş Şehrindeki Su I tan Satuk Bugiahan'ın Türbesi Kaşgarlı Mahmut'un Resmi

Komünist Çin yönetimi 1960-1961 eğitim yılında Doğu Türkistan Üniversitesi'nde Türk asıllı öğrencilerin sınıflarında eğitim-öğretim dili olarak kullanılan Uygur dilinin eğitim-öğre-timde kullanılmasını yasaklama girişiminde bulunmuştur. Bu girişim Şinjan (Doğu Türkistan) Üniversitesindeki Uygur, Kazak, Tatar, Özbek gibi öğretim elemanlarının ve Doğu Türkistan Türklerinin şiddetli tepkisiyle karşılanmıştı. Neticede Çin yönetimi geri adım atmaya mecbur kalmıştı. Uygur Türkçesi, Çin diliyle birlikte üniversitenin eğitim-öğretim dili olarak kullanılması devam etmiştir.

Bu tarihten 42 yıl sonra Çin yönetimi asli muddiasından vazgeçmediği için, bu uygulamayı tekrar hayata geçirmek için kollarını sıvamıştır.

Çin komünist yönetiminin gizli talimatıyla Şinjang Uygur Özerk Bölgesi kukla hükümeti Mayıs 2003 tarihinde bir karar çıkarmak suretiyle bundan sonra nüfus cüzdanlarında, nüfus kayıtlarında, pasaportlarda Uygurların adları Çin ses sistemine göre yazılması gerektiğini, bu uygulamanın 01 Haziran 2003 tarihinden geçerli olacağını duyurmuştur. Bu karar da Çin asimilasyon politikasının bir yeni uygulamasıdır. Uygur Türkleri kendi adlarını Uygur Türkçesinin dil özelliği ve ses sistemiyle değil Çin ses telaffuzuna uydurup (uygunlaştırıp) yazmaya mecbur edilmektedir.

Yani bundan sonra kimliklerde Mahmut adı Mamutı, Abdul-hamit: Abulumatı, Tursan:Tuşun, Murat: Mulatı, Sultan: Sulıtang, Emin: Eming, Ehmet: Ahmeti, diye yazılmasını istemek-tedir.

Bu suretle Uygur Türklerinin kendi adlarını Uygur Türkçe-si'nin ses özelliğine göre yazma hakkını ortadan kaldırmaktadır.

Bilindiği gibi Uygur Türkçesiyle, Çin dili birbirinden farklı dil tipleri içerisinde yer almaktadır.

Türkçe (Uygur Türkçesi hem dahil) yapı bakımından dünyadaki üç dil grubu içinde Eklemeli diller grubuna girmektedir. Bu dillerde değişmez kelime köklerine ekler getirilmek suretiyle , anlam ve ilişki değişikliği yapılır. Bu ekler ön veya son ek olabilir. Türkçede ekler daima sona getirilir.

I _ '. - I__~1

UYGUR TÜRKLERİ

275

PROF. DR. S. MAHMUT KAŞGARLI İLE YENİ

DÜŞÜNCE GAZETESİ'NİN 3 NİSAN 1987 TARİHİNDE YAPTIĞI RÖPORTAJI

Yeni düşünce: Bize Doğu Türkistan'daki okullar hakkında genel bilgi verir misiniz?

S.M. Kaşgarlı: Doğu Türkistan'daki okullarda eğitim süresi Türkiye'de olduğu gibidir. Yani ilkokullar beş, ortaokul ve lise üç yıl sürer. Üniversitelerde Çinliler İle Türkler birlikte eğitim görürler. Bazı üniversitelerde Çinlilerle Türklerin sınıflan ayrıdır. Tıp Fakülteleri altı yıl, Fen-Edebiyat fakülteleri 4'er yıllıktır. Türkler bu fakültelere devam edebilmek için bir yıl Çince dersleri görmektedirler. Mesela Edebiyat fakültesine devam eden bir Çinli 4 sene, bir Türk 5 sene eğitim görür.

Yeni düşünce: İlkokul öncesinde eğitim yapan okullar var mı?

S. M. Kaşgarlı: Var. Çocuk yuvalan var. Her üniversitenin, her büyük idarenin çocuk yuvaları vardır, Bu yuvalara çocuklar genellikle 1 yaşından sonra kabul ediliyor. Eğer karı-kocanın her ikisi de devlet memuru olarak çalışıyorsa çocuklar 6-7 aylıkken de kabul ediliyor. Buradaki eğitim 4-5 yaşına kadar devam ediyor. Çocuk da 4 yaşına kadar şarkı ve türkü gibi bazı şeyleri öğreniyor.

4 veya 5 yaşından 7 yaşına kadar olanlar için "Balalar Bahçesi" diye bir müessese var. Bu bir devlet müessesi. Bu müessese paralıdır. Parası olan çocuğunu götürüyor ve çocuğu 7 yaşma kadar eğitim görüyor. Çocuğun öğle yemeği bu müessese tarafından verilmektedir. Balalar Bahçesi büyük şehirlerde yaygındır. Urumçi, Kaşgar ili gibi şehirlerde yaygındır. .

Yeni düşünce: Balalar Bahçesinin kontrolü kimdedir? Yani bu müesseseye kimler yönetici yada eğitici olabiliyorlar?

S.M. Kaşgarlı: Şimdi bu Balalar Bahçesi biraz karışık. Bazı yerlerde hem Türkler hem de Çinliler Balalar Bahçesinde görev

276

MAHMUT KAŞGARLl

UYGUR TÜRKLERİ

277

ı;iıl

almaktadırlar. Buralardaki çocuklar yaşlarına göre sınıflanmiş-lardır. Çin çocukları ve Türk çocuklar karışık olarak bulunmaktadır. Ancak yemekler ayrı. Çünkü Türkler domuz eti yemiyor. Türk babalar çocuklarına domuz eti yedirilmesine kıyamet koparıyorlar. Domuz eti domuz yağı kullanılmayan yerlerde yemekler aynıdır Tabii oyunları birlikte oynarlar.

Yeni düşünce: Ortaokul ve liselerin müfredat programlarında hangi dersler yer almaktadır?

S. M. Kaşgarlı: Esas bilgiler Matematik, Fizik, Biyoloji, Kimya, Uygur Türk dilinin grameri, Uygur Türk Edebiyatı'ndan bazı seçmeler, Yusuf Has Hacib, Mahmut Kaşgari gibi yazarların hayatları, klasik ve modern Uygur Türk edebiyatının önde gelenlerinin tanıtıldığı Dil-Edebiyat dersi. Bundan başka Siyaset Sosyolojisi dersi var. Bu dersler her zaman değişiyor. Çin komünist inkılabından ve siyasetinden bilgiler veriliyor. Ortaokul ve liselerde özellikle Çin tarihi okutuluyor. Ayrıca Çin'in yakın tarihi okutuluyor.

Yeni düşünce: Uygur Türk tarihi okutulmuyor mu? S. M. Kaşgarlı: Hayır. Ben oradayken hiç okutulmadı. Ancak son durumlarını bilmiyorum. Zaten Uygur, Özbek ve Kazak Türklerini ayrı ayrıymış gibi göstermeye çalışıyorlar.

Ancak üniversitelerdeki fakültelerde Uygurlardan çok az söz ediliyor. Birer paragraftan öteye geçmeyen Uygur tarihinin bazı zamanları var, bazı zamanları yoktur. Siyasete göre öğrencilerin istekleri olursa öğretim görevlileri okul idaresinin de müsaadesini alarak bazı bilgileri veriyorlar. Bazı kritik zamanlar oluyor ki o zaman bundan da söz etmek mümkün olmuyor. Ayrıca Türk Tarihi adıyla bir ders yok.

Yeni düşünce: Üniversitelerde Uygur Türk lehçesi üzerine eğitim veren bölümler var mı?

S. M. Kaşgarlı: Vardır. Mesela Uygur Dili ve Edebiyatı bölümü vardır. Bu iki bölüm halinde görülür. Birisi genel Çin üniversitelerinin Çin Dili ve Edebiyatı bölümü ile Uygurların Dil ve Edebiyat bölümlerinde genel dersler aynıdır. Mesela Eski Çin Edebiyatı, Yeni Çin Edebiyatı, Çocuk Edebiyatı, Marksist Fels-efe dersleri Uygur ve Çin dili edebiyatı bölümlerindeki ortak derslerdir. Fark ise Uygur Türk bölümlerinde Uygur Türklerine ait bazı ilave dersler bulunmasıdır. Mesela Uygur Edebiyat Tarihi (1980'den sonra konuldu). Bu ders Orhun Abidelerinden başlayıp 20. asrın başlarına kadar olan zamanı içine alır. Daha sonrası

için ise Modern Uygur Edebiyatı dersleri vardır. Uygur Türkçesi Grameri vardır. Bazı zamanlarda Türk kavimleri ara-sındaki dil alakasını konu alan Türk Dil Sistemi adıyla da bir ders okutuldu. Mesela Uygur Türkçesi ile Tatar Türkçesi, Kazak Türkçesi'nin de diğer Türk boylarının dil özelliklerinin bilinmesi açısından bu ders son derece faydalı oldu. Uygur Dili ve Edebi-yatı bölümlerinde Çağatay yazısı ve dili hakkında verilen dersler Çinlilerle Türklerin farklı dersleridir.

Yeni düşünce: Bana Milliyetçi Çin'den Doğu Türkistan'la alakalı bir dergi geliyor. Bu dergideki alfabe Arap alfabesi. Şunu sormak istiyorum.Çin yönetimi Uygur Türkleri'nin Çin alfabesinden başka alfabe kullanmasına izin veriyor mu?

S. M. Kaşgarlı: Veriyor. Uygur yazısı 10. asırda İslamiyet'in Doğu Türkistan'da kabulü ile yavaş yavaş kullanımı azalarak Arap yazısı esasındaki Uygur alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Bu yazı 900-1000 senelik zaman içerisinde birçok defalar değişmiştir. Uygur Türkleri kendi ihtiyaçlarına tam manasıyla cevap vermesi için bazı zamanlarda değişiklikler yapmışlardır. 20. asır başlarına kadar bütün Türk Dünyası Arap yazısı esasındaki Alfabelerini kullanıyorlardı. 20. asrın başlarında Uygur Türk alfabesine o,ö,u gibi sesler ilave edilmiştir. Bu yazı 1970'lere kadar devam etmiştir. Aydınların bir kısmı Kiril alfabesi esasına geçmeyi teklif ettiler. Çünkü Batı Türkistan'daki Kazak, Kırgız, Türkmen, Özbek, Uygur, Azerilerden kitaplar geliyor fakat çoğu kimse bu kitapları okuyamıyordu. Bu aydınlar dil birliğimiz, tarih birliğimiz bulunan Batı Türkistan'daki Türk boyları ile aynı yazıyı yazmamız gerektiği üzerinde durdular. Onların kitaplarını bizde, bizim kitaplarımızı onlarda okusun ve birliğimiz muhafaza edilsin dediler.

Zaten 1957'de de Kiril alfabesi esasındaki Uygur alfabesi taslağı hazırlanmıştı.Bu taslağı düzeltmek için çeşitli konferanslar yapıldı. 1960 yılından itibaren Çin ile Rusya'nın arası açılınca bu hareket canlanmadı.Çinlilerde de alfabelerini değiştirmek yönünde bir çalışma vardı. Onlar "biz de alfabemizi değiştireceğiz. Siz de bizimle birliktesiniz. O halde aynı alfabeyi alalım" dediler. Latin alfabesi çeşitli okullarda denendi. Sonra kültür ihtilali başladı ve gazetelerde, üniversitelerde Latin alfabesi korundu. Dergiler ve gazeteler Latin harfleriyle çıkarıldı. Fakat Çinliler kendileri için hazırladıkları alfabeleri bize vermiş olduklarından bu alfabe bazen bize yetersiz geliyordu.Bazı harfler de fazlaydı.

278

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

279

Yaşlılarımız alfabemizi değiştirmemizden tedirgin oldular. Arap Kökenli Uygur alfabesini muhafaza etmemiz gerektiğini, bu sayede İslam alemiyle birliğimizin muhafaza edilebileceğini söylediler. Latin alfabesi alınsaydı Türkiye ile münasebetlerimizin daha da sıklaşması imkanı ortaya çıkacaktı. Ancak bizim yüzyıllardır sahip bulunduğumuz edebi, tarihi ve kültürel eserlerimizin aslı bu alfabeden yazılmadan Latin alfabesinin kabul edilmesine karşı çıkıldı. 1983 yılında da yeniden Arap alfabesi esasına göre hazırlanmış Uygur Türk alfabesinin kullanılmaya devam edilmesi kararı alındı.

Yeni düşünce: Sizce hangi alfabenin kabulü doğru bir hareket olurdu?

S. M. Kaşgarlı: Dünya devletlerinin çoğu Latince alfabe kullanıyor. Milletlerarası dil olarak kabul edilen İngilizce Latin alfabesiyle yazılıyor. Teknoloji de gelişiyor. Bunun yanında Türkiye'de Latin alfabesi kullanılıyor. Ancak bizim klasik edebi ve tarihi eserlerimizin çoğu Arap alfabesi esasına göre hazırlanmış Uygur alfabesiyle yazılmıştı ve bunların çoğu kütüphanelerde ve müzelerdeydi. Bunların Latin alfabesiyle yeniden yazıp kısa sürede neşretme imkanımız yoktu. Onun için gençlerimiz bu hazineyi okuyamayacak ve geçmişle bağımız çözülecekti. Kitaplarımızın hepsini Latin harfleriyle yazdıktan sonra bunları neşretmiş olsak bu alfabeye geçmek çok iyi olurdu. Bunun için çok münakaşalar olmuştur. Hükümet de Latin alfabesini bırakmamızı söylüyordu; ama ben geldikten sonra ne oldu; tabi onu bilemiyorum

Yeni düşünce: Din eğitimi yapılıyor mu?

S. M. Kaşgarlı: Hayır. Resmi din eğitimi yok. Bu eğitim halk arasında gizlice yapılıyor.

Yeni düşünce: Kaç üniversite vardır?

S. M. Kaşgarlı: Üniversite ve okul olarak yaklaşık 11 üniversite veya fakülte vardır.

1- Şiryan Üniversitesi (Doğu Türkistan Üniversitesi).

2- Pedagoji Üniversitesi,

3- Tip fakültesi

-.' 4- Sanayi Fakültesi 5-Eğitim Fakültesi, 6-Ziraat Fakültesi, bunlar Urumçi de. 7- Şi-Hanze Tıp Fakültesi, -' 8-Tarım, Ziraat Fakültesi (Aksu'da),

9- Kaşgar Pedagoji Fakültesi,

10- İli Pedagoji Fakültesi.

11- Hoten Pedagoji Enstitüsü.

Bunların en büuiğü ve en eskisi Doğu Türkistan Üniversitesidir. Bu üniversite, 1935 \ ılıncln kurulmuş olup şimdi bunun 6.400 öğrencisi vardır. 2.300 öğretim görevlisi, memur \c işçisi vardır. Bu üni\ersite öğrencilerinin % 55"ini Türkler \e başka azınlık etnik grupların öğrencileri, bunun '/< 45'i ise Çinlilerdir. 1950'den 1985'e kadar olan 35 sene içinde bu üniversitenin 15 bin öğrencisi me/un olmuştur.

280

MAHMUT KAŞGARLI

PROF. DR. S. MAHMUT KAŞGARLI İLE KÜLTÜR

BAKANLIĞI TARAFINDAN YAYINLANAN MİLLİ

KÜLTÜR DERGİSİ'NİN 8 MAYIS 1992'DE ANKARA'DA

YAPTIĞI RÖPORTAJI

Kaşgarlı:

"Aydınlarımızın

Doğu Türkistan'a ilgisi çok az..."

Sayın Mahmut KAŞGARLI, Doğu Türkistan'ı Türkiye'den katılarak temsil eden bir üyesiniz, Kurultay ve Doğu Türkistan'daki alfabe çalışmaları hakkında düşüncelerinizi kısaca anlatır mısınız?

Türk dünyasının belirgin yerlerinden üyeler davet edilmiş. Bazılarından ise temsilcilerin olmadığını gördüm. Doğu Türkistan'dan da Kurultay'a katılan olmadı. Davet edilip edilmediğin de bilmiyorum. Ben isterdim ki tüm Türk dünyasından üyeler davet edilsin. Ama bu olmadı. Kurultayda gözlemlediğim ikinci bir olay ise Türkistan denince yalnızca Batı Türkistan'ın gündeme getirilmesiydi. Adı üzerinde Batı Türkistan, demek ki bir de bunun Doğusu var. Ama ne yazık ki Doğu Türkistan konusuna aydınlarımızın ilgisi oldukça az. Halbuki 25 milyonluk bir Türk topluluğu bu bölgede hâlâ yaşıyorlar. Bunun da 18 milyona yakınını Uygur Türkleri oluşturmaktadır.

Doğu Türkistan'da yaşayan aydınlarımız alfabe birliğine oldukça önem vermektedir. Hatta 1956 yılında, Sovyetler Biıii-ği'nde yaşayan Türkler Kiril alfabesi kullandıkları için, daha iyi anlaşabilmek için Doğu Türkistan'da yaşayan Uygur Türkleri de Kiril alfabesine geçmek için çalışmalar yapmıştır.

Ağustos 1956 yılında Sovyetlerdeki Türk Cumhuriyetlerinden temsilciler davet edilmiş ve Urumçi'de bir toplantı düzenleyerek ortak bir alfabe için çalışmalar yapılmıştır. Bu toplantıda

UYGUR TÜRKLERİ

281

Doğu Türkistan'da yaşayan Uygur ve Kazak Türkleri Kiril alfabesine geçmeyi karar almış ve bunu da 1958-1959 yılları arasında ilkokullarda uygulamaya koymuştur. Daha sonra toplu olarak alfabe değiştirilmek üzereyken Çin'in müdahalesiyle engellenmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti o zaman Latin alfabesine geçmeyi teklif etmiş ve kısmi uygulamalardan sonra 1972 yılından itibaren Latin alfabesine geçilmesine fiilen başlanmıştır. Bu 1978 yılında Uygur aydınlan tarafından tartışılmaya başlandı ve sonuçta bizim kültür birikimimiz Arap alfabesinde toplanmıştır diyerek Arap alfabesine geçmek istenmiştir. Fakat bunu Çin yönetimi kabul etmemiştir. 1980 yılından itibaren Türkiye-Çin arasından yakınlaşma Doğu Türkistan'a kitap ve gazete akımını başlatmış, bundan rahatsız olan Çin yönetimi de 1983 yılında tekrar Arap alfabesine geçilmesini kararlaştırmıştır. Şu anda Uygur aydınları içerisinde Arap alfabesine geçelim diye ısrar edenlerin pişman olduklarını ve bu fikirden vazgeçtiklerini görüyoruz.

Bugün bütün Türk dünyasının aynı Türkçe'yi kullanmasına imkan yoktur. Önce alfabe birliği, sonra da dil birliği sağlanmalıdır. :..,.. . .(

: ! Teşekkürler Sayın Kaşgarlı . Ben teşekkür ederim/

I

* "Milli Kü

Kültür"; Haziran 1992 Ankara-sayı 93 sayfa: 35.

62

MAHMUT KAŞGARLI

"TÜRKÇE ZENGİN BİR DİL"

PROF. DR. MAHMUD KAŞGARLI İLE TÜRKİYE

GAZETESİ YAZARI MEHMET NURİ YARDIMTN 20

OCAK 2000 TARİHİNDE YAPTIĞI RÖPORTAJI

Trakya Üniversitesi Eski Türk Dili Anabilitn Dalı Başkanı Prof. Dr. Mahmut Kaşgarlı, değerli bir bilim adamı. Onun Türk-çeyle alakalı olarak uzun yıllardan beri devam eden çalışmaları bulunuyor. Kaşgarlı Hoca ile Türkçenin içinde bulunduğu meseleleri konuştuk.

— İsminiz Mahmut Kaşgarlı. Biliyorsunuz ünlü bir Türk dil âlimi Mahmut Kaşgarî var. Bu isim benzerliğini açıklar mısınız? Kaşgarlı: Benim dedemin adı Mahmut. Babamın adı Davud. Ben doğmadan önce dedem vefat etmiş. Sonra benim babam, "Eğer benim çocuğum oğlan olursa adını babamın adı olan Mahmut koyacağım" demiş. Ama ben doğmadan bir sene önce onun erkek küçük kardeşinin oğlu olmuş. Adını da Mahmut koymuşlar. Sonra ben doğunca babam "Ben de Mahmut ismini koymak istivordum. Ama iki Mahmut olmaz. Onun için Sultan Satuk Buğra Han'ın unvanınınA "Sultan" ını eklemek üzere bunu çözelim" demiş. Ve adımı Sultan Mahmut koymuşlar. Büyük ihtimalle dedemin soyu, büyük Türk şehzadesi ve bilgini Mahmut Kaşgarî'nin soyundan gelmiş olabilir. Sonra Türkiye'ye geldikten sonra 1983'de vatandaşlık müracaatında bulundum. İçişleri Bakanlığı "Sultan" unvanının Türkiye'de geçerli olamayacağını belirterek, adımın Mahmut Kaşgarlı olabileceğini söyledi. Böylece benim adım bu şekilde tescil edildi. Büyük Türk Bilgini Kaş-garlı Mahmut'un yanısıra ben de Mahmut Kaşgarlı olarak tarihteki yerimi aldım.

— Trakya Üniversitesi'ne geçişiniz nasıl oldu?

Kaşgarlı: 1994'ün başında Trakya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı ve aynı zamanda Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü olan Prof. Dr. Necmettin

UYGUR TÜRKLERİ

283

Hacıeminoğlu'yla karşılaştık. İstanbul'daki kadrosuzluğu öğrenince, "Bize gel, bizde öğretim üyesi olarak görev yap" dedi. Onun daveti üzerine hemen müracaat ettim ve Edirne'de göreve başladım.

1994'ün Haziran ayından başlayarak doçent doktor olarak bu üniversitenin eski Türk Dili Anabilim Dalı'nda göreve başladım. Öğrettiğim dersler "Türk Dili Bibliyografyası" ile "Orta Devir Türkçesi" idi. Orta Devir Türkçesi'nde Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Çağdaş Türk Lehçeleri (Özbek, Uygur, Kırgız gibi)ni öğrettim. Bir ara Eski Anadolu Türkçesi derslerini de verdim. Bu üniversitede 1996'de profesörlük unvanını kazandım. Halen aynı bölümde bu dersleri veriyorum. Eski Türk Dili Anabilim Dalı Başkanlığı görevini yürütmekteyim.

— Siz ilk eğitimini Doğu Türkistan'da yaptınız. Doğu Türkistan maalesef siyasî olarak dünyada tanınmıyor. Fakat bu bölgenin kendine özgü bir kültürü ve edebiyatı vardır. Bu edebiyattan ve bu bölgede kullanılan Uygur Türkçesi'nden bahseder misiniz? Özellikle edebî mahsuller hangi yoğunluktadır?

Kaşgarlı: Uygurlar çok eski Türk boylarından biri. Biz eski Türkçe dediğimiz zaman akla ilk olarak Göktürkçe ve Uygur Türkçesi geliyor. Yani Uygurlar'm bugün yaşadığı Doğu Türkistan, eski Türkler'in anayurdu, Kök-Türk İmparatorluğu, Uygur Federasyonu ve daha benzer pek çok devletlerin bulunduğu bölgenin mühim bir kültür merkezidir. 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar pek çok yazar ve şair yetişmiştir. Ve eserlerine rastlanmıştır, daha sonra Karahanlılar Devri'nde Kaşgarlı Mahmut, daha sonra Ahmed Yüknekî, Ahmed Yesevî gibi büyük zatlar, âlimler ve şairler yetişmiştir. Kutadgu Bilig'in yazan Yusuf Has Hâcib gibi büyük şairler bu topraklarda yetişmiştir. Uygur Türkleri'nin, Türk dünyasının kültür ve edebiyat hayatında mühim bir yeri vardır. — Bugüne gelecek olursak...

Kaşgarlı: Türkiye'de Çağdaş Uygur Edebiyatı bilinmediği için ben bu konuda bir eser hazırladım ve çağdaş Uygur Türkleri'nin edebiyatını tanıtmaya çalıştım. Abdülkadir Abdülvaris Azizî, Kutlug Şavki, Mehmet Ali Tevfik, Abdülhalik Uygur, Lütfullah Mütellip, Abdülaziz Maksum, Ziya Samedi, Zünnun Kadiri, Turgun Almaş gibi şair ve yazarlar bu çağın en önemli isimleri arasında yer alır. Çağdaş Uygur edebiyatında şiir daha

284

MAHMUT KAŞGARLI

fazla ön plana geçmiştir. Ama son zamanlarda, hikâye, roman ve tiyatro dallarında önemli bir gelişme görülmüştür.

— 18 yıldan fazla bir süreden beri Türkiye'de yaşıyorsunuz. Türkiye Türkçesiyle alakalı kanaatleriniz nelerdir?

Kaşgarh: Şimdi ilk olarak şunu söyleyeyim. Türkiye Türk-çesi, diğer Türk lehçelerinden daha fazla ilmî olarak işlenmiş. Bu bakımdan gerçekten diğer Türk boylarının Türkiye'deki dil âlimlerinden faydalanması takip ettikleri yolu benimsemeleri gerekir, ikinci bir husus Türkiye'de dilde bir yabancılaşmaya şahit oluyorum. Özellikle Avrupa'daki dillerden çok fazla kelime alınıyor. Buna hiç gerek yok. Çünkü Türkçe zaten çok zengin bir dil. Şayet bazı kavramlar için kelime aranıyorsa, Batı dillerinden kelime alınacağına, öncelikle diğer Türk lehçelerine bakılmalı ve oradan kelime alınmalı. Aynı şekilde Azerî Türkçesi, Özbek Türkçesi. Uygur Türkçesi ve diğer Türk dünyasının lehçeleri de Türkiye Türkçesi'nden faydalanabilir. Böylece dil konusunda yabancılara başvurmadan akraba ve aile dilleri olan Türk lehçeleri arasında alışveriş yapılabilir. Sadece dil konusunda değil, Batı dünyasının ahlâk, düşünce ve görgüsü de imreniliyor maalesef Türkiye'de. Yani bir yabancı hayranlığı söz konusu. Bu çok tehlikeli ve zararlı bir husus. Her millet kendi özüyle büyüyebilir, millî kültürüyle gelişebilir. Bunun çarpıcı bir örneği var günümüzde: Japonya. Japonlar kendi millî kültürlerine bağlı kalarak çok yüksek bir medeniyete ulaştılar ve büyük bir teknolojiyi meydana getirdiler. Çin'de de aynı millî ruh ve millî duygu vardır.

— Bu arada bazı kimseler Türk dilinin yetersiz olduğunu iddia ediyor ve üniversitelerde ilim dili olamayacağını öne sürüyorlar. Ne dersiniz?

Kaşgarh: Bu çok yanlış bir görüştür. Dünya dilleri arasında Türk dili o kadar zengin, o kadar kuvvetli, o kadar müzikal bir dil ki... Elbette dünyadaki başka diller -mesela İngiliz, Rus, Japon. Alman dili- ilim dili olabiliyorsa, Türk dili de elbette ilim dili olabilir. Tarihte de olmuştur,, bugün de olacaktır. Bunun engellenmesi mümkün değil.

— Bundan yola çıkarak ortak bir alfabe ve ortak bir dil konusuna geçelim isterseniz. Türk dünyasının konuşabileceği bir müşterek Türkçe, acaba çok mu hayalî bir düşünce?..

Kaşgarh: Türk dünyasının zaten eskiden bir kültür birliği

UYGUR TÜRKLERİ

285

vardır. Dilde, edebiyatta, dünya görüşlerinde bir kültür birliği mevcut. Çünkü aynı köklerden gelmişiz, aynı kültürü paylaşmışız, aynı inancı paylaşıyoruz. 19'uncu yüzyıldan başlayarak günümüze kadar olan zamanda bizi bu ortak kültür bağlarımızdan koparmak için, kültür birliğimizi bozmak için bazı emperyalist güçler gayret sarf ettiler. Çarlık Rusyası'ndan başlamak üzere, Çin, daha sonra da komünist sistemde Türk dünyasındaki lehçelerin farklı diller olduğu vurgulanmak istenmiş. Ve bu kopukluğun bir an önce sağlanması istenmiş. Sonuçta bu ayrılıklar, farklılıklar maalesef olmuştur. Bugün Türk dünyasındaki insanlar dilde anlaşamıyorlarsa esas sebebi bundandır. 15-16. yüzyılda yaşayan Ali Şir Nevâî devrinde yaygın olan Çağatay Dili ve Edebiyatı'nın hâkim olduğu dönemde Türk dünyasında büyük bir dil birliği vardı. Ali Şîr Nevâî'den önce edebiyat dili Farsça, ilim dili ise Arapça olması gerekir görüşü yaygınlaşmıştı. Ancak Ali Şîr Nevâî, Türk dilini hem ilim, hem de edebiyat dili yapmak bayraktarlığını başardı. Kaşgarh Mahmut'un fikirlerini Ali Şîr Nevâî geliştirdi. Ali ŞîrNevâî'nin Türk diline en büyük hizmeti, bütün Türk lehçelerinden en yaygın ve kullanılabilir kelimeleri alarak ortak ve zengin bir Türk dili meydana getirmesidir. Bugün Türk dünyası için ortak bir dil ve alfabe meydana getirilebilir mi? Bu elbette mümkün. Ama az zamanda olmaz. Biraz zaman ister. Türk dünyasının önce ortak bir alfabeye geçmesi lazım. Latin alfabesine doğru Türk dünyasının bir eğilimi var. Bunun gerçekleşmesinden sonra ortak bir dil oluşabilir. Ortak bir edebî dil oluşması için biraz gayret göstermek gerekiyor. Yavaş yavaş Türk dünyası ortak dili oluşabilir.

— Uygur Türkçesi'nde sağlıklı bir dil reformu yaptınız. Yeni kavramlar için yabancı değil yerli kelimeler kullandınız. Anlatır mısınız, yabancı kelimeler yerine öz Türkçe aldınız. Bunu siz nasıl yaptınız, yani yabancı kelimeleri nasıl tasfiye ettiniz?

Kaşgarh: Biz bazı kavramların olmayan karşılıklarını öncelikle Türk dünyasının lehçelerinden aldık. Çince ve diğer Türk dünyası dışındaki dillerden gelen kelimeleri ayıkladık. O şekilde Türk dilini zenginleştirmek için gayret gösterdik. Batıdan ve Çince'den aldığımız, özellikle evlerimizde kullanmaya başladığımız, buzdolabı gibi, çamaşır makinesi gibi teknik aletler için tek kelimelik kısa, öz ve Türk köklü kelimeler bulduk ve onları kullandık. Mesela çamaşır makinası yerine kir alğu, Buzdolabı ye-

286

MAHMUT KAŞGARLI

rine, muzlatku, Teyip yerine, ünalğu (ses alan) sözcüğünü kullandı. Böylece yabancı kültürün uzantısı olan yabancı kelimelerden uzak kaldık. Millî kültürümüz de böylece yabancı istilasından kurtulmuş oldu. Aynı şekilde diğer Türk ülkelerinde ve Türkiye'de de bu uygulanırsa iyi olur düşüncesindeyim.

— Türk dünyasında ortak dilden sonra müşterek edebî akımların ve edebî şahsiyetlerin tanınması ve okunması konusunda neler düşünüyorsunuz?

Kaşgarh: Bizim Türk dünyasının bir ortak edebiyatı var. Bu kardeş Türk boylarının tarihten günümüze uzanan bir edebiyatı var. Pek çok bakımdan ortak hususiyetler taşıyor. Dilden üslûba kadar... Edebî akımlardan edebî anlayışa kadar... Ama 19. yüz-\ildan sonra, hu-susan Osmanlı döneminden sonra bir kopukluk meydana geldi. 19. ve 20. yüzyılda özellikle Rus ve Çin gibi devletlerin müdahalesiyle Türk dünyasındaki edebî alışverişler, kültür diyalogu koparıldı. Ancak komünizmin çökmesi, bağımsız Türk devletlerinin ortaya çıkması neticesinde-bu edebî tanışıklıkta >cni çabalar görülmeye başlandı. Mesela Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı, Türk Dünyası Sanat Şölenleri ve Türk dili ve edebiyatı üzerine yapılmış kurultaylar ve sempozyumlar sayesinde Türk dünyası ile Türkiye arasında sağlam bir köprü kurulmuş oldu. Müşterek çalışmalar, sempozyumlar başladı. Mesela Cengiz Aytmatov, Cengiz Dağcı, Bahtiyar Vahapzade artık sadece Türk ülkelerinde değil, Türkiye'de de tanınıyor. Ama bunlar yetersiz. Bunun için, Türk dünyasındaki yazar ve şairlerin sık sık bir araya gelmesi, geziler tertip etmesi, edebiyat günleri düzenlemesi gibi faaliyetler bu kaynaşmayı artıracak ve sağlamlaş-tıracaktır. Aktarmalar da çok önemlidir. Türk lehçeleri arasında aktarmalar vapılmalı. Pek çok önemli eserin kazandırılması lazım. Devlet kademelerinde buna değer verilmesi lazım. Ayrıca üniversite ve aydınların da bu konuda büyük çabalar sarf etmesi icab eder.