Katalitik modifikasiyalash
Yüklə 3,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5 I-BOB. YOG’ VA MOYLARNI RAFINATSIYALASH 1§. Yog’larni qayta ishlashda zamonaviy texnologiyalar va istiqbolli yo’nalishlar Dunyoda bugungi kunda aholini oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda va oziq-ovqatga bo’lgan maqbul darajadagi ehtiyojini qondirishda oziq-ovqat sanoati muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun mahalliy oziq-ovqat va xomashyo ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, bozorga xavfsiz va sifatli oziq- ovqat mahsulotlarini iste’mol me’yorlarida o’rnatilgan assortimentda yetkazish asosiy vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Mustaqillikka erishgandan keyin yurtimizda yuqori texnologiyalarga asoslangan oziq-ovqat sanoati shakllanib, bugungi kunda iqtisodiyotimizning yetakchi tarmoqlaridan biriga aylanib bormoqda. Oziq- ovqat xavfsizligini ta’minlash, ichki bozorni sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan to’ldirish, ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, yangi quvvatlarni ishga tushirishga alohida e’tibor qaratilib, import o’rnini bosuvchi mahsulotlar tayyorlash o’zlashtirilmoqda. Ishlab chiqarishni modernizasiya va diversifikasiya qilishni rag’batlantirish hamda qo’llab- quvvatlash bo’yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar oziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarishning o’sishini ta’minlamoqda. Bu borada hukumatimiz tomonidan bir qator ishlar amalga oshirilmoqda, hususan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yilning 19 yanvaridagi PQ- 3484-sonli “Yog’-moy tarmog’ini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori qabul qilindi. Hukumat rahbari tomonidan qabul qilingan mazkur qaror yog’-moy korxonalarini jadal rivojlantirishni ta’minlashga yo’naltirilgan bo’lib, korxonalar faoliyatini yanada takomillashtirishning yangi bosqichini boshlab beradi. Yog’-moy mahsulotlarining assortimentlarini kengaytirish, sog’lom raqobat muhitini yaratish, mahsulot sifatini oshirish, aholining ehtiyojini kafolatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga xizmat qiladi. 6 2019 yil 16 yanvar kuni “Yog’-moy tarmog’ini yanada rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar va sohani boshqarishda bozor mexanizmlarini joriy etish to’g’risida”gi PQ-4118 sonli president qarori qabul qilindi[2]. Qaror bilan Yog’-moy sanoati korxonalari uyushmasi tashkil etildi. “O’zyog’moysanoat” uyushmasining asosiy vazifasi yog’-moy xom ashyolarini qayta ishlash va yog’-moy sanoatini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish hisoblanadi. 2022 yil 1 yanvargacha uyushma mol-mulk solig’i va foyda solig’idan ozod etildi. Yog’-moy sanoati korxonalariga 2022 yil 1 yanvargacha respublikada ishlab chiqarilmaydigan kaustik soda, aktivlashtirilgan tabiiy mineral mahsulotlar va katalizatorlar importida qo’shilgan qiymat solig’ini to’lashni 90 kunga kechiktirish imkoniyati berildi. Respublika yog’-moy sanoati uzoq tarixga ega. Lekin faqat O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingina barcha sohalarda bo’lgani kabi yog’-moy sanoatida ham haqiqiy rivojlanish davri boshlandi. Shu bois hozirgi kunda yurtimizda 240 tadan ziyod yirik va kichik yog’-moy korxonalari mavjud bo’lib, ular tomonidan 60 turdagi va 200 dan ortiq assortimentdagi yog’-moy mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda. Korxonalardan 80 tasida o’simlik moyi, 38 tasida margarin mahsulotlari, 25 tasida mayonez, 94 tasida xo’jalik va atir sovun va 3 tasida distillangan gliserin mahsulotlari ishlab chiqarmoqda. Ishlab chiqarilayotgangan yog’-moy mahsulotlari UZTR 520-023:2017:2017 «Yog’-moy mahsulotlari xavfsizligi to’g’risida»gi texnik reglament talablariga to’liq javob beradi. Korxonalarda ISO 9001:2015 va ISO 22000 xalqaro sifat standartlari joriy etilgan. Mamlakatimizdagi eng yirik, zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan 80 dan ortiq korxona “O’zyog’moysanoati” uyushmasi a’zosi hisoblanadi. Tarmoq korxonalarida ishlab chiqariladigan mahsulotlar, xususan paxta moyi va xo’jalik sovuni eksportga chiqariladi. Koson, Guliston yog’ ekstraksiya, Farg’ona yog’-moy, Qo’qon yog’-moy, Toshkent yog’-moy, Kattaqo’rg’on yog’-moy, Surxonoziqovqatsanoat va Urganch yog’-moy hissadorlik jamiyatlari tarmoqdagi eng yirik korxonalardir. 7 Oziq – ovqat sanoatining muhim va murakkab yo’nalishlaridan biri yog’-moy tarmog’i hisoblanadi. Yog’-moy sanoati strukturasida moy ekstraksiya korxonalari, yakuniy mahsulotlari, tabiiy o’simlik moylari (paxta, kungaboqar, soya, maxsar va boshqalar) bo’lgan korxonalar, margarin mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalari, sovun ishlab chiqarish korxonalari mavjud. Ishlab chiqarish jarayonlarining ko’pligi va korxona strukturasining xilma – xilligidan yog’ – moy sanoati korxonalari uskunalari ham turli – tumandir. Jihozlarning xizmat ko’rsatishi, ularning konstruksiyasi va texnologik jarayoniga ko’ra uskunalar avtomatlashtirilgan, yarim avtomatlashtirilgan va avtomatlashtirilmagan holda bo’ladi. Yildan-yilga korxonalarda komplekt liniyalarga kiradigan, avtomatlashtirilgan uskunalar birinchi o’rinlarni egallab kelmoqda va kelajakda ular maxsus dastur bo’yicha ishlaydi, ularning nazorati va boshqarilishi elektron-hisoblash mashinalar yordamida bajariladi. Jahon yog’-moy ishlab chiqarish sanoatida oziq-ovqat uchun asosan soya, palma, raps (indov), kungaboqar, yeryong’oq kabi moylar katta miqdorni tashkil qiladi. Ushbu o’simlik moylari birgalikda ishlab chiqarishning 80% miqdorini tashkil qiladi. Jumladan, so’ngi 10 yil ichida raps ishlab chiqarish keskin rivojlandi va raps moyi ishlab chiqarish hajmi hozirgi kunda uchunchi o’rinni egallamoqda. Tarmoq korxonalarida texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish, xorijiy firmalar uskunalari bilan jihozlash ishlari davom ettirilmoqda. Korxonalarni texnikaviy jihatdan qayta jihozlashda Sket (Germaniya), «Alfa-Laval» (Shvetsiya), «Jon Braun», «Karver», «Kraun», «Massoni», «Bollista», (Italiya), Henan Huatai Cereals And Oils Machinery Co. (Xitoy), Sunman Engeneering (Hindiston), Turkiya, Polsha, Ukraina, Rossiya firmalari bilan hamkorlik yaxshi samara bermoqda. Keyingi vaqtlarda Respublikamiz yog’-moy korxonalarida chet yel investrlari ishtirokida yangi texnologiya barpo etish va shu bilan birga yangi maxsulot turlarini yaratish kabi ishlar jadal amalga oshirilmoqda chet yel investisiyalarini qo’llab, ya’ni yangi ishlab chiqarish sexlari, ishlab turgan korxonalarni zamonaviy uskunalar bilan jixozlash ishlari amalga oshirilmoqda. 8 Margarin va mayonez mahsulotlari, shuningdek, xo’jalik va atir sovunining salmoqli qismini respublikamiz korxonalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar tashkil etmoqda. Ushbu mahsulotlarning importi yildan-yilga qisqarmoqda. Bu esa o’z navbatida gidrogenlangan va pereeterifikatsiyalangan yog’lar ishlab chiqarish rivojlanganidan dalolat beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, bugungi kunda yetakchi texnika va uzluksiz ishlovchi avtomatlashtirilgan texnologiyalar bilan jihozlangan zavod va kombinatlar barpo etilmoqda. Yangi zavod va sexlarni qurish bilan birga mavjud zavodlarni yangi texnologiyalar bo’yicha rekonstruksiya va qayta ta’mirlash ishlari nazarda tutilmoqda. Shunday ekan, kichik korxonalarni joriy qilish, shu bilan birgalikda bugungi kun bozor iqtisodiyotiga mos keladigan jahon standartlariga javob bera oladigan, ekologik jihatdan toza tovarbop yog’-moy mahsulotlarini ishlab chiqarish dolzarb masaladir. Respublikamiz mustaqilligi sharofati bilan bozorlarimiz jahon bozoriga qo’shilib borayotir, erkin savdoga yo’l ochilib bozorlarimizda chet eldan keltirilgan estetik did bilan qadoqlangan o’simlik yog’lari, xo’jalik va atir sovunlar, margarin, mayonez mahsulotlari keng assortimentda sotilayapti. Mahsulotlarimiz sifat jihatidan chet ellardan keltirilayotganlardan ustunligi ularning sof yog’lardan tayyorlanishi bo’lsa, lekin bizda ishlab chiqarilayotgan tarkibi jihatidan, margarin mahsulotlari chiroyli qadoqlanganligi, xaridorligi tushib ketmasligi uchun, chet el mahsulotlaridan orqada qolib ketmasligi uchun bir qator ishlar olib borilayapti. Shu jumladan, «Farg’ona yog’-moy» XJ da sovun ishlab chiqarish sexini qayta jihozlab Italiyaning «Massoni» Uyushmaning investisiya dasturida chet eldan keltirilayotgan xomashyo mahsulotlari ishlab chiqarishi joylarda tashkil qilish masalasi ham keng o’rin olgan: - sohadagi har bir korxonada dezodorasiya asbob uskunasi o’rnatilgach, ozuqaviy yog’ ishlab chiqarish hajmi ekstraksiya yog’ini tozalash hisobiga nihoyatda oshib, uni chetdan keltirishga hojat qolmaydi; - chetdan keltirilayotgan asbob uskunalar va ehtiyot qismlarni o’zimizda ishlab 9 chiqarishni yo’lga qo’yish; - sovun xomashyosini o’zimizda ishlab chiqarish hajmini oshirish; - oqartuvchi tuprog’ini O’zbekistonda kerakli miqdorda ishlab chiqarishni tashkil etish. Shu bilan birga respublikamizda ishlab chiqarilmayotgan, lekin xaridorgir mahsulotlarni – olif moyi, kazein yelimi, ozuqaviy spirt, antifriz, tormoz suyuqligi kabilarni ishlab chiqarish ham amalga oshganligini hisobga olganda kelajakda import o’rnini bosa oladigan xomashyo, mahsulotlar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish natijasida yiliga 40 million dollargacha mablag’ni iqtisod qilish mo’ljallanayapti. O’zbekiston Respublikasi oziq-ovqat sanoatining asosiy qismlaridan biri yog’-moy sanoati hisoblanadi. Respublika aholining moyga bo’lgan ehtiyojini, shuningdek xo’jalik va atir sovuniga, yuvuvchi kukunlarga sifatli plyonka hosil qiluvchi moddalarga va boshqa mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun yog’-moy korxonalari o’zining ishlab chiqarish bazasini intensiv kengaytirib bormoqda. Kataliz protsessi juda qadim zamonlardan ma’lum bo’lib, halq iste’mol mahsulotlari tayyorlashda keng qo’llanilgan. Sutni achitib pishloq tayyorlashda, har xil vinolar qilishda, vinoni achitib sirka olishda, non uchun xamir qilishda va boshqa mahsulotlarda bu prosessdan foydalanilgan. Bunda asosan katalizatorlik vazifasini tabiiy fermentlar – biokatalizatorlar bajargan. Sanoatning keng ko’lamda rivojlanishi bilan, tabiiy mahsulotlarni qayta ishlashga ehtiyojning ortib borishi bilan, turli sanoat sohalarida sun’iy katalizatorlar yaratish, ixtiro qilishga va ularning xossalarini o’rganishga kirishildi. Ayniqsa, og’ir va dispers metallarning katalitik xossalari yuqori bo’lgani uchun, neftni qayta ishlashda, ximiya, oziq-ovqat sanoatida va boshqa sohalarda ular keng qo’llanib kelinmoqda. Shu sababli, metall katalizatorlarning reaksion muhitga ta’sir mexanizmi, ularning yangi turlarini ixtiro qilish va yangi sohalarda ishlatish imkonini yaratish ustidagi ilmiy izlanishlar keng avj olib ketdi. Oziq-ovqat sanoatida, o’simlik yog’larini katalizatorlar ishtirokida 10 gidrogenlab, margarin uchun xomashyo – salomas olinadi. Hozirgi vaqtda salomas nikel va mis aralashmasidan tayyorlangan geterogen, poroshok holatidagi katalizatorlar ishtirokida olib boriladi. Xuddi shuningdek, gidrogenizasiyani turg’un-geterogen katalizatorlar ishtirokida ham olib borish mumkin. Hozirga qadar turg’un-geterogen katalizatorlarning juda ko’p turlari ma’lum bo’lib, bu sohada ancha nazariy taraflari ham o’rganilgan. Shuningdek, yog’-moy sanoatidagi eng yangi soha-yog’lar pereeterifikasiyasi ham, turli xil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun yog’ asoslari olishda juda qo’l keladigan katalitik prosessdir. Bunda ximiyaviy va fizikaviy o’zgarishlar trigliseridlar tarkibidagi yog’ kislotalari radikallarini katalizatorlar ta’sirida o’rin almashinishi bilan boradi. O’zbekiston Respublikasi oziq-ovqat sanoatining yog’-moy ishlab chiqarish tarmog’ining texnikaviy yuksalishining asosiy yo’nalishi, yangi texnologiyalar yaratish, noan’anaviy moyli urug’larni qayta ishlash texnologiyasini takomillashtirish, hamda texnologik uskunalar quvvatini oshirishdan iboratdir. Mustaqillikga erishilgandan so’ng yerning ma’lum qismi don yetishtirish uchun berildi. Natijada so’nggi yillarda paxta chigitini qayta ishlash korxonalarining ta’minoti yiliga 2 mln. tonnagacha kamaydi. Yog’-moy korxonalari paxta chigiti bilan 55-60% ta’minlangan. Shu sababli qayta ishlash sanoati uchun yangi qishloq xo’jalik ekinlarini, hamda yog’-oqsil xomashyolarini izlash zarur bo’lib qoldi. Bu masalani hal etish kelajakda yog’-moy, omixta-yem ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirishga ta’sir ko’rsatadi. Shunday ekinlardan biri soyadir. Uning yog’liligi – 17-20%, oqsil miqdori 50% ni tashkil etadi. Soya donidan olingan yog’ mazasi va sifati bo’yicha paxta moyidan qolishmaydi. Rafinatsiya jarayonida yog’ va moylar hamroh moddalardan tozalanadi. Xom yog’lar tarkibida ishlab chiqarish va saqlash sharoitiga qarab har xil aralashmalar ko’p yoki kam bo’lishi mumkin. Bu aralashmalar moylarga rang, o’ziga xos ta’m va hid beradi, cho’kma hosil qiladi va ularni xiralashtiradi. Xom yog’da hamisha ma’lum miqdorda erkin yog’ kislotalar bo’ladi. Yog’ning ishlatilishiga qarab bu aralashmalarning ayrimlari zararli yoki keraksiz bo’lishi 11 mumkin. Rafinatsiya qilingan yog’ni iste’molga yoki texnik maqsadda ishlatish mumkin. Rafinatsiyalanmagan yog’ va moylarni esa ishlatish qiyinchilikka olib keladi ba’zi bir hollarda umuman ishlatib bo’lmaydi. Yog’ tarkibidagi aralashmalar har xil bo’lganligi uchun rafinatsiya jarayoni kompleks usulda ya’ni moydan chiqarib tashlanayotgan aralashmaning tarkibi, xususiyatiga qarab har xil reagentlar yordamida ketma-ket operasiyalar bilan olib boriladi. Zamonaviy rafinatsiya texnikasining rivojlanishi masalalarni kompleks hal qiladi va o’simlik moylari hamroh moddalardan tozalanib, hosil bo’lgan mahsulotlarni oziq-ovqat sifatida va texnik maqsadda ishlatiladi. O’simlik yog’idan fosfatidlarni ajratib olib oziq-ovqat va yem sifatida, ishlatilishi sanoatda ko’p qo’llaniladi. Hozirgi paytda yog’dan qimmatli mahsulot sterin va vitaminlarni ajratib olish usullari mavjud. Shuningdek, paxta moyidan gossipol mustaqil mahsulot sifatida ajratib olish usuli ishlab chiqilgan. Sanoatda har kuni kerak bo’ladigan qattiq va yuqori suyuqlanish haroratli moylarga talab kattadir. Tabiiy qattiq yog’larni manbasi ko’p emas va ular hayvon yog’lari bilan chegaralanadi. Suyuq yog’larga kimyoviy ishlov berib, yuqori sifatli qattiq yog’ga bo’lgan talabini qondirish masalasi hal qilindi. Gidrogenlash suyuq moylar tarkibidagi to’yinmagan yog’ kislotalarini vodorod bilan to’yintirishga asoslangan. Buning natijasida to’yinmagan suyuq yog’ kislotalari to’yingan va nisbatan yuqori haroratda suyuqlanadigan kislotaga aylanadi. Yüklə 3,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|