Kervansaray

KETHÜDA HASAN PAŞA ²⁵²

KETHÜDÂZÂDE ARİF EFENDİ

(1771-1849) Osmanlı âlimi.

Mehmed Arif Efendi İstanbul'da doğ­du. Büyükbabası Nizâm-ı Cedîd hareketi­nin önde gelen adamlarından, III. Selim'in annesi Mihrişah Sultan'ın kethüdası, Darphâne emini Yûsuf Ağa. babası reî-sülulemâ Mehmed Sâdık Efendi'dir. An­ne tarafından soyunun Yavuz Sultan Se­lim'in nedimi Hasan Çan'a kadar uzandığı rivayet edilir. Arif Efendi babasının görevi dolayısıyla bir süre Medine'de kaldı. İstan­bul'a döndükten sonra öğrenime başlayıp imtihanla müderrislik ruûsu aldı (1795). Tırnovalı Müftîzâde Abdürrahim Efendi. Müftîzâde Palabıyık Mehmed Efendi ve kardeşi Milaslı Müftîzâde Abdürrahim Efendi, Vak'anüvis Âsim, Kadızâde Meh­med Efendi, Gelenbevî İsmail Efendi, Ho­ca Şekib Efendi, Müneccimbaşı Mehmed Rakım Efendi, Laz Mehmed Efendi ve Bulgarî İsmail Efendi gibi dönemin tanın­mış hocalarından tasavvuf, edebiyat, fel­sefe, riyâzî ilimler ve astronomi dersleri aldı. Hoca Neş'et'ten de okuduğu için Farsça bilgisi iyi olduğundan Fâtih Ca-mii'nde ders okuduğu hocası Abdürra­him Efendi'ye Gülistan okuttu. Tahsilini tamamladıktan sonra tayin edildiği Ha­lep (1822-1823) ve Bursa kadılığı (1832) görevlerinde bizzat bulunurken Mekke (i8369, İstanbul (1838) ve Anadolu (1847) kazaskerliği görevlerinin sadece payele­rini aldı.

Döneminde daha çok İslâm felsefesi alanında şöhret kazanan Kethüdâzâde Arif Efendi meslekten bir ilim adamı de­ğildir. Ancak XIX. yüzyılın ilk yarısında ya­şayan ve hemen her konuda bilgi sahibi olan Osmanlı fikir adamlarının başında gelir. Bu dönemde daha çok ilmî, edebî ve fennî konularda sohbet toplantıları yapılan Beşiktaş Cem'iyyet-i İlmiyyesi'-nin önde gelen isimlerinden Arif Efendi bu sohbetlerde felsefî ve edebî konularda konuşmuş, haftada iki gün İsmail Fer-ruh Efendi'nin Ortaköy'deki yalısında ya­pılan sohbetlere de katılmıştır.

Yeniçeriliğin kaldırılmasından (1826) önceki dönemlerde Beyoğlu'nda bulunan erganunlu kiliseye gitmesi ve ulemâ kıyafetiyle burada erganun dinlemesi, bazan da İngiliz sefarethanesinde verilen balo­lara katılıp orada eğlenenleri seyretmesi devrin ileri gelenleri arasında çeşitli söy­lenti ve eleştirilere yol açmış. Morali Ah-med Baba, Sultan Baba, Sâdık Baba, İb­rahim Baba ve Hasan Baba gibi Bektaşî şeyhleriyleyakm dostluğu sebebiylede kendisinin Bektaşî olduğu ileri sürülmüş ve yeniçeriliğin ilgasından sonra sürgü­ne yollanmak istenmiştir. Ancak Çerkeşli Mehmed Râfi Efendi'nin araya girmesiy­le sürgünden kurtulmuştur. 5 Rebîülâhir 1265'te (28 Şubat 1849) İstanbul'da vefat eden Kethüdâzâde Beşiktaş'taki Yahya Efendi Dergâhfnın giriş kısmına defne-dilmiştir.

Hayatına dair yegâne kaynak olan Me-nâkıbnâme'öe, "İran'da ve Turan'da ta­lebelerim var" diyen Kethüdâzâde çok sa­yıda ve farklı meşrepte talebesi bulundu­ğunu kendisi ifade ederdi. 11. Mahmud'un hediye ettiği, Beşiktaş'ta Arap İskelesi ci­varındaki konağı âdeta bir mektep olup burada isteyenlere riyaziye, hey'et. felse­fe, edebiyat ve Farsça dersleri vermiş ve çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Talebeleri arasında sonradan sadrazam olan Saffet Mehmed Esad Paşa, Yûsuf Kâmil Paşa ve Midhat Paşa ile hâcegândan Süleyman Ruhi Efendi, Ahmed Tevhid Efendi, Çer­keşli Mehmed Râfi Efendi, Murad Molla Şeyhi, Müneccimbaşı İbrahim Edhem Efendi ve Şair Saffet Efendi sayılabilir.

Zamanını daha çok okumak, okutmak ve ilmî sohbetlerle geçirdiği için eser telifine yönelmeyen, bu arada şiirle de meşgul olan Kethüdâzâde'nin, talebele­rinden Ahmed Tevhid Efendi tarafınrjan Dîvân-ı Kethüdâzâde Arif adıyla kısa bir tercüme-i hal ve iki mektubuyla ya­yımlanan (İstanbul 1271) bir divançesi bulunmaktadır. Eserin başında Abdullah Hulusi'nin Kethüdâzâdenin hayatını an­lattığı bir yazısı yer alır. Sünûhat tarzın­da kaleme aldığı şiirlerinin edebî bir de­ğer taşımadığı ileri sürülmüştür. Şiirle­rinde EhM beyt'e duyduğu sevgiyi açık­ça ifade etmesinden dolayı Bektaşî ol­duğu ileri sürülmüşse de çeşitli belgeler­den Bektaşîlik'le ilgisi olmadığı anlaşılmıştır.²⁵³ Sohbetlerinden, hayat tarzından, davranışlarından ve İs­mail Meşûkî'ye olan aşırı sevgisinden dolayı Melâmî-Meşrep olduğu düşünülebilir. Arif Efendi'nin hayatını ve bazı nüktele­rini ihtiva eden Menâkıb-ı Kethüdâzâde adlı eser talebelerinden Muzıka-i Hümâyun'dan Emin Efendi tarafından Hoca Neş'ef in hayat hikâyesi de eklenerek neşredilmiştir.²⁵⁴

Bibliyografya :

BA. Cevdet-Adliye, nr. 2002, 2002/1; Cev­det, Târih, XII, 183-185, 213-214; Lutfî, Târih, I, 168-172; Mustafa Necib, Suttan Selim Tarihi, İstanbul 1280, s. 62; Muallim Nâcİ, Mecınûa-i Muallim, İstanbul 1305, s. 81-83; a.mlf.. Os-manii Şâirleri (haz. Cemal Kurnaz}. Ankara 1986, s. 168-172; Osmanlı Müellifleri,]], 325-326; Mahmud Cevad, Maârîf-İ ümûmiyye Nezâreti Târihçe-i Teşkilât ue İcrââtı, İstanbul 1338, I, 69; İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, I, 34-39; Şerif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Poliücal ThoughL, Princeton 1962, s. 231; Ek-meleddin İhsanoğlu, "19. Asrın Başlarında -Tanzimat Öncesi- Kültür ve Eğitim Hayatı ve Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi Olarak Bilinen Ulema Grubunun Buradaki Yeri", Osmanlı İl­mî ue Meslekî Cemiyetleri [haz Ekmeleddin İh­sanoğlu), İstanbul 1987, s. 43-74; M. Sabri Koz, "Keıhüdâzâde Arif Efendi Menâkıbı'nda Folk­lor ve Halk Edebiyatı", VI. uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri, Eskişehir 1996, s. 113-120; Ebüzziyâ Tevfik. "Beşiktaş Cemİyyet-i İlmİyyesİ", Mecmüa-i Ebüzziyâ, IV739, İstanbul 1302, s. 1236-1239; İsmail Hakkı Uzun çarşılı, "Nizâm-ı Cedid Ricalinden Valide Sultan Kethü­dası Meşhur Yusuf Ağa ve Kethüdazâde Arif Efendi". TTK Belleten, XX/79 (1956). s. 485-525; Kâzım Yetiş. "Beşiktaş Cem'iyyet-İ İlmiy-yesİ", DİA, V, 552-553. Salim Aydüz

KETTANI, MUHAMMED ABDÜLHAY

Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî el-Kettânî (1886-1962) Hadis âlimi ve mutasavvıf.

1303te (1886) doğdu. İdrîsî şeriflerin­den olup hadis âlimi, edip ve fakihler ye­tiştiren Kettânî ailesine mensuptur. İlk eğitimini babasından aldı. Birçok ilim adamının gelip gittiği Fas'taki zaviyele­rinde babasından Münâvî'nin Şerhu'ş-Şemâ'H'i ile diğer hadis kitaplarını. Be-gavî, İbn Kesîr ve Âlûsî tefsirlerini, Süyû-tî'nin ed-Dürrü'l-menşûr'unu, îhyâ^ü 'ulûmi'd-dîn, Kütü'I-kulûb, 'Avârifü'l-mtfârii, el-Fütûhâtü'1-Mekkiyye, Fü-şûşü'l-hikem ve el-İbrîz gibi tasavvufî kitapları okudu. Daha sonra Fas'ın tanın­mış âlimlerinin derslerini takip etti. Dayı­sı Ca'fer b. İdris el-Kettânî'den hadis, fı­kıh, tasavvuf, tarih ve ensâba dair eğitim görerek 1318'de (1900) ondan icazet al­dı. Ağabeyi ve Kettâniyye tarikatının ku­rucusu Muhammed b. Abdülkebîr el-Kettânî'den Şahîh-i Buhârî, eş-Şifâ3, Süne-nü'n-Nesâ'î, el-Mevâhibü'1-ledüniyye, eş-Şemâ^il, el-Fütûhâtü'1-Mekkiyye, Kütü'I-kulûb ile /hyd'ın büyük bir kıs­mını ve ayrıca kelâm, dayısının oğlu Mu­hammed b. Ca'fer el-Kettânî'den Şahî-hayn, el-Muvatta\ Sünenü Ebî Davûd, el-Eîfiyye, Halîl b. İshakel-Cündînine-Muhtaşar'ı ve Cem'u'l-cevâmi'' gibi eserleri okudu. Ebü'l-Abbas İbnü'1-Hay-yât. Ebû Abdullah Muhammed b. Kasım el-Kâdirî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdüsselâm Kennûn, Ebü'l-Abbas Ah-med b. Tâlib b. Sûde ve Ebû Abdullah Muhammed b. Fudayl ez-Zerhûnî'den ders aldı. Zerhûnî'nin Şahîh-i Buhârî şerhi olan el-Fecrü's-sâtıc ondan yalnız Kettânî rivayet etmiştir.

Bizzat ders okuduğu hocaları yanında İslâm dünyasının çeşitli yerlerindeki ha­dis âlimleriyle de yazışarak mükâtebe yo­luyla icazet alan Kettânî, 1905'te yaptığı Mısır ve Hicaz yolculuğu sırasında Mısır'­da Abdurrahman eş-Şirbînî. Selîm el-Biş-ri, Ahmed er-Rifâî'den; Hicaz'da Hüseyin el-Habeşî el-Bâ Alevî, Fâlih ez-Zâhirî, Ah­med b. İsmail el-Berzencî'den; Şam'da Abdullah es-Sükkerî. Muhammed Emin el-Baytâr. Abdürrezzâk el-Baytâr gibi âlimlerden icazet aldı. Beyrut'ta Yûsuf en-Nebhânî ile birbirlerine icazet verdi­ler. Bu seyahati esnasında Medine'de Ha-rem-i şerifte Tirmizî'nin eş-Şemâ'iJ'ini ve Şahîh-i Müslim'in mukaddimesini, Cennetü'l-bakl'da İmam Mâlik'in türbe­sinde eJ-Muvatfa'ı, Remle'de Nesâî'nin türbesinde onun es-Sünen'ini, Şam'da İbnü'l-Arabî'nin türbesinde el-Fütûhâ-tü'1-Mekkiyye'yi ve Kudüs'te İbn Ebü'd-Dünyâ'nın el-Ferec bacde'ş-şidde'siriı okuttu.

1906'da ülkesine dönünce burada baş-lıyan ıslahat ve uyanış hareketlerine ka­tılarak idarî, iktisadî ve siyasî konularda görüşler ortaya koydu. Sömürgeci güçle­re ve yönetimde İslâmî ıslahat yapacağı­na söz verdiği halde bunları gerçekleştir­meye yanaşmayan Fas Kralı Abdülhafîz el-Alevî'ye karşı verdiği mücadelede ağabe­yinin yanında yer aldı. 1909'da ağabeyi, babası ve bazı aile fertleriyle birlikte hap­se atıldı. Ağabeyinin aynı yıl hapiste iş­kence sonucu ölümünden bir süre sonra serbest bırakıldı. Karaviyyîn Üniversite-si'nde hocalık ve kütüphane yöneticiliği yaptı. Karaviyyîn Kütüphanesi'nin tanzi­mi ve ilk katalogunun hazırlanmasında (1915) önemli katkıları oldu. Üniversite­nin ıslahı meselesinde mücadele verdi.

1915'te babası vefat edince Kettâniyye tarikatının başına geçti. 1921'de Cezayir, Tunus ve Kayrevan'a gitti. Kayrevan'da İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî'nin türbesinde onun er-Risâle ve en-Nevâdirini, Kâ-bisî'nin türbesinde el-Mülahhaş'ını ve Sahnûn'un türbesinde el-Müdevvene-tü'I-kübrâ'y\ okuttu.

Kötü yönetimi ve Batı etkisi altında İs­lâmî esaslardan ayrılması sebebiyle Kral Abdülhafîz ile ilişkileri bozulan Kettânî tarikatlarına ait zaviyelerin kapatılması, ağabeyinin öldürülmesi ve kendi hayatı­nın da tehdit altında bulunması gibi ge­rekçelerle kral ailesine ve yönetim kadro­suna karşı yürüttüğü mücadelede 1920'-lerden itibaren Fransızlar'la yakınlık kur­maya ve onların desteğini sağlamaya ça­lıştı. Bu yüzden ağır tenkitlere muhatap oldu. Ailesinin İslâmî ilimlerdeki gelene­ğini devam ettirmesi yanında bir İdrîsî şerifi olarak bu dönemde Fas'ta hüküm süren Alevî hanedanına karşı şiddetli bir muhalefet sürdürdü ve 19S3yılında Kral V. Muhammed'in tahttan uzaklaştırılıp sürgüne gönderilmesine yol açan hare­ketlerde önemli rol oynadı. Daha sonra V. Muhammed geri dönüp Fas bağımsız­lığını kazanınca (1956) Kettânî de Fran­sa'da yaşamak zorunda kaldı ve 28 Eylül 1962'de Paris'te vefat etti.

Kettânî özellikle hadis ilminde derinleş­ti. Kendisinden icazet aldığı hocalarıyla diğer birçok âlim onu asrın muhaddis ve hafızı, asrın müsnidi gibi vasıflarla anmiş-lardır. İslâm tarihi, tasavvuf, ensâb, taba-kat ve fıkıh konularında da bilgi sahibiy­di. Batı İslâm dünyasının en büyük özel kü­tüphanesine sahipti. Birçok nadide yaz­mayı da ihtiva eden Kettâniyye Kütüphane­si bugün Rabat Umumi Kütüphanesi için­de ayrı bir bölüm olarak bulunmaktadır.

Eserleri.

Kettânî, bir kısmı risale şeklin­de olan çeşitli ilimlere dair 130 kadar eser kaleme almış olup bunlardan bazıları şunlardır:

1. et-TerâÜbü'1-idâriyye.²⁵⁵ Tam adıet-Terâübü'l-idâriyye ve'l-'amâlât ve'ş-şmâcât ve'I-meîâcir ve'l-hâletü'l-cil-miyye elletî kânet 'aîâ cohdi te3sîsi'l-medeniyyeti'l-İsîâmiyye fi'î-Medîne-ti'l-münevvereti'l-'aliyye'dir. İslâm me­deniyetinin orijinal olmayıp diğer mede­niyetlerden alındığını ileri sürebilmek İçin bazı araştırmacıların Kur'an ve Sünnet'e dayanan kökierini göz ardı ederek İslâm medeniyetini Abbâsfler'den başlattıkları­nı belirten Kettânî, Emevî ve Abbâsîler'-den itibaren İslâm tarihi boyunca kurulan müslüman devletlerdeki siyasî, idarî, as­kerî, adlî, ilmî ve İktisadî kurumların bir şekilde Hz. Peygamber zamanında mev­cut olduğunu, İslâm uygarlığının temel­lerinin Resûl-i Ekrem ve ilk müslüman ne­sil zamanında atılmış bulunduğunu or­taya koymak için bu eseri kaleme almış­tır. Kitapta Ali b. Muhammed el-Huzâî'-nin(ö. 789/1387) Tahrîcü'd-delâiâti's-sem'iyye ca/â mâ kâne fî cahdi Resûlil-lâh mine'J-hiref ve'ş-şanâY ve'l-camâ-lâti'ş-şer'iyye adlı çalışması esas alınmış ve yeni konuların ilâvesiyle genişletilmiş­tir. Huzâî'nin eserindeki tertibe uygun olarak kitabını on bölüme ayıran Kettânî, elde edebildiği Tahrîcü'd-delâlât nüsha­sında son bölüm mevcut olmadığından bu kısa bölümün yerine Hz. Peygamber zamanındaki ilmî ve içtimaî durumu ele alan ve bütün eserin yaklaşık üçte birini oluşturan bir bölüm eklemiştir. Kettânî eserini klasik tarzda kaleme almış, ikti­basta bulunduğu yaklaşık 500 kaynağın cilt ve sayfa numaralarını genellikle gös­termemiştir. İki cilt halinde Fas'ta basılan ve birçok matbaa hatası yanında iktibaslarda yanlışlar bulu­nan eserin bugüne kadar ilmî bir neşri gerçekleştirilmemiştir. Abdullah el-Hâli-dî tarafından yapılan tek ciltlik neşirde (Beyrut 1416/1996) eserin yeniden dizil­mesi, birkaç önemsiz notun ilâvesi ve far-kedilebilen bazı imlâ hatalarının tashihin­den başka bir şey yapılmamış, ilk baskı­daki matbaa ve bilgi hataları tekrar edil­miştir. Asr-ı saadette yönetim, yargı, or­du, diplomatik ilişkiler, dinî ve iktisadî ha­yatla ilgili düzenlemelerle düğün ve eğ­lenceye varıncaya kadar bütün bir sosyal hayat konusunda en Önemli başvuru ki-"tabı sayılan et'Terâtibü'l-idâriyye, Ah­met Özel tarafından kaynaklarının tesbiti ve bir nevi edisyon kritiği yapılarak Türk­çe'ye çevrilmiştir. ²⁵⁶

2. Fihrisü'l-fehâris. Tam aö\Fih-risü'I-fehâris ve'1-eşbât ve mu'cemü'l-me'âcim ve'1-meşyahâl ve'-müselse-lât'tır. İbn Nâsırüddin ve Süyûtî'nin Ta-bakatü'l-huffâz'larımn bir zeyli mahiye­tinde olan ve IX. (XV.) yüzyılın ortaların­dan müellifin zamanına kadar hadis sa­hasında eser vermiş âlimlerin biyografi­lerini ihtiva eden eserde 1300 kadar feh-rese zikredilmiş, 662 şahıs ve 563 kitap ayrı başlıklar halinde ele alınmıştır. İki cilt olarak Fas'ta basılan eseri daha sonra İhsan Abbas neş-retmiştir.²⁵⁷

Kettânfnin diğer bazı eserleri de şun­lardır: Müfâkehetü zevi'n-nübl ve'l-icâde hazretü müdîri cerîdeti's-Scfâde ²⁵⁸ Telhîşü'n-Nefhi'l-miskî fî şüyûhi Afrmed el-Mekkî(Fas 1325), Keşfü'l-lebs can hadîsi vaz'i'1-yed'ale'r-res (Tanca 1326), Mâ 'alleka bi'I-bâl eyyâ-me'1-iHikâl (Fas 1327), Münyetü's-sâ'il ²⁵⁹ Teblîğu'l-emâne fî mazârri'l-isrâf ve't-teberrüc ve'1-kehâne ²⁶⁰ el-İcâzetü'ş-şuğrâ, el-Yevâkîtü'ş-şemîne fi'l-ehâ-dîşi'l'küdiye bi-zuhûri sikketi'l-hadîd ve vüşûlihâ ile'l-Med'ine, Vesîletü'l-melhûf ilâ ceddihi'r-rahîmi'l~catûi, İnâ-retü'l-ağvâr ve'I-encâd bi-delîli mu'-tekadi viJâdeü'n-nebî mine's-sebîli'l-nıuHöd (Tunus 1340), el-Beyânü'1-murib can mecâni baczi mâ verede fî ehli'l-Yemen ve'l-Mağrib er-Ral)-metü'l-mürsele fî şeni hadîşi'i-bes-mele .²⁶¹

Bibliyografya :

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü'l-fehâris, I, 5-33; II, 1171, 1174;a,mif.. et-Terâtîbü'l-idâriyye (Özel), tercüme edenin girişi, I, s. XI-XXIM; Nebhânî, Kerâmâtü'l-evliyâ', Beyrut 1329, 1, 226-229; Michaux-Bellaire, Essai sur l'histoire de confreries marocaines, Rabat 1921, I, 141-159; Mahlüf, Şeceretü'n-nur, s. 437; Serkîs, Muccem, II, 1546; Brockelmann. OAL SuppL, II, 891; Ch. A. Julien, l'Afriçue du notu en marciıe, Paris 1952, s. 143; Abdüsselâm b. Abdülkâdir İbn Sûde, Delîlü mü'errihi'l-Mağribi'l-akşâ, Dâ-rülbeyzğ 1960-65, I, 68, 107, 167, 176, 198, 232-233. 235-236, 238, 242; II, 290, 300-304, 307, 308, 320, 359, 435-436, 440, 444, 445, 449,458, 482; M. Bakır el-Kettânî, Tercemetü'ş-Şeyh Muhammed el-Kettânî, Rabat 1962, s. 239-242; R. Landan, Târîhu'l-Mağrib fı'l-kar-ni'l-'işrîn (trc. N. Ziyâde), Beyrut 1963, s. 143-145, 380-386; M. I. Cohen - L Hahn, Morocco, London 1966, s. 53; Abdelaziz Amin. Vers le protectorat-La ense marocaine, Paris 1968, s. 322-325; Abdülkerîm Gallâb. Târihu'l-hareketl'1-vatan.İyyeti'l-Mağribİyye, Dârülbeyzâ 1976, I, 6-47; Abdullah Larouİ, Les origines soclales et cutturelles du naLionalisme marocaine (1830-1912), Paris 1977, s. 381, 387-399,404-406, 451; Muhammed Beşîr el-İbrâhimî. 'Üyû-nü't-beşâ'ir, Cezayir 1978, s. 615-626; J, M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib, Cam-bridge 1980, s, 366, 368, 376; ZlriMÎ. et-A'lâm (Fethullahj. VI, 187-188; Kehhâle, Muccemü muşannifı'l-kütübi'lMrabiyye, Beyrut 1406/ 1986, s. 506; Fevzî Abdürrezzâk. el-Matbû.% tü'l-haceriyye fı't-Mağrib, Rabat 1406/1986, s. 169; Muhammed el-Menûnî, el-MeşâditûVAra.-biyye U-târîhi'l-Mağrib, Muhammediye 1410/ 1989, Mİ, bk. indeks; Muhammed b. Abdullah et-Telîdî. Tümsü'l-Meğâribe fi'l-hadîşi'n-nebe-Oî, Beyrut 1416/1995, bk. İndeks; "el-Mekte-bâf.ü'1-hâşşaLü'I-kebîre: 1. Mektebetü'l-Ket-lânî", MMMA (Kahire), V/l (1959i, s. 174-190; Mustafa Fayda. "el-Huzâî'nm Tahrîc'inin Neş­redilmeyen Son Bölümü", AÜİFD, XX (1975), s. 173-177; A. Faure. "al-Kattani", El2 (İne.), IV, 774-775. M Ahmet Özel