KirkçEŞme tesisleri

MAVRİANOS REVAĞI

bak. DOMNİNOS REVAĞI

MAVİLER VE YEŞİLLER

4. yy'dan itibaren Konstantinopolis Hippod-rom'unda(->) yapılan ve başkent halkıyla saray mensuplarının en gözde eğlencesi olan, Roma tarzı araba yarışlarının takımlarından (Latince "factio", Yunanca "de-mos") en çok taraftara sahip olan ve siyasi açıdan en önemli ikisinin adı.

Özellikle 5-7. yy'lar arasında başkent politikasında çok önemli rolleri olan bu takımlar, Roma döneminde Beyazlar (Le-ukoi), Kırmızılar (Rousioi), Maviler (Vene-toi) ve Yeşiller (Prasinoi) adıyla dört gruba ayrılmışlarsa da, Bizans'ta ilk iki grubun zamanla etkinliğini ve taraftarlarını kaybetmesi ya da diğerlerinin içinde erimesi sonucu, Maviler ve Yeşiller şeklinde iki ana grup olarak kalmışlardı.

Söz konusu yarışçı takımların asıl fonksiyonları, spor etkinliklerinde bulunarak halkı ve saray mensuplarını eğlendirmekti. Zamanla buna eklenen sosyal ve siyasal işlevler sonucu Maviler ve Yeşiller Konstantinopolis başta olmak üzere tüm imparatorlukta siyasi bir hüviyet kazandılar ve halk kitlelerini yönlendirme özelliği edindiler. Bu takımlar aynı zamanda kuşatmalar sırasında kentin savunmasına yardımcı olurlar, surların onarımında çalışırlar ve bir çeşit şehir milis gücü gibi davranırlardı.

Konstantinopolis Hippodrom'u, Roma' daki forum ve Atina'daki agora gibi halkın imparatorla karşılaşabileceği neredeyse tek mekân olarak, kitlelerin siyasi tutumlarını açıkladığı yerlerdi. Söz konusu siyasal gruplar kendi yarışçılarım hazırlar,

yarışları izleyen halk da bunlardan birini desteklerdi. Gösteriler sırasında yapılan tezahüratın biçimi ve şiddeti halkın saray politikalarına tepkisi hakkında önemli bir fikir verir ve merkezi iktidar bu siyasal grupları ve bunların oluşturdukları kampları birer güç odağı olarak göz önüne almak, birini desteklemek zorunda kalırdı. Böylece Maviler ve Yeşiller bazen iktidarı, bazen de muhalefeti temsil ederlerdi. Siyasi parti olgusu, feodalitenin yıkılmasından (burjuva sınıfının devrimlerinden) sonra açılan çağla yani siyasi tarih dediğimiz partili siyaset döneminin başlamasıyla ortaya çıkmış olmakla birlikte, Maviler ve Yeşiller, çağdaş anlamda olmayan, o zamana özgü, bir çeşit siyasal parti şekillenmeleriydi. Bu siyasal gruplara devlet hazinesinden para yardımı yapıldığı gibi, TeofilosO) (hd 829-842) ve III. Miha-el(-») (hd 842-807) gibi imparatorlar da yarışlara bizzat araba sürücüsü olarak katılmışlardı.

Yarışlar zamanla imparatorluğun her tarafına yayıldıysa da, büyük ölçüde başkente ve yakın çevresine has bir faaliyet olarak kaldı. Sabah ve öğleden sonra iki bölüm halinde yapılan yarışlarda genellikle dört atın çektiği hafif arabalar kullanılırdı. Sık sık şehir ve grup değiştiren yarışçılar, mesleklerine 10'lu yaşlarda başlar ve bu işi yaklaşık 30 sene kadar sürdürürlerdi. Sirk gruplarının en gözde olduğu 6. yy'da şampiyon yarışçıların heykellerinin Hippod-rom'a dikildiği, portrelerinin şeref locası olan Katisma'ya asıldığı bilinmektedir. I. Anastasios dönemi (491-518) yarışçılarından Porfirios'un ünü bütün Bizans dönemine yayılmıştı. 6. yy yazarı Prokopios(->), Maviler ve Yeşiller hakkında ayrıntılı bilgiler verir. Buna göre yarış grupları kendi renklerini taşıyan baş bantları takarlar, sakal ve bıyıklarına dokunmazlar, saçlarını Hun tarzında şakaklarda kalacak kadar kısaltıp geri kalan kısmın uzun bırakılması şeklinde kestirirlerdi. Halka göre çok şık sayılan yarışçılar omuzları geniş tutulduğu için onları olduğundan heybetli gösteren, yine Hun tarzı gömlekler giyerlerdi. Akşamları karanlık basınca pelerinleri altında sakladıkları kılıçlarıyla tehdit ettikleri soyluları soyar, hattâ susturmak için öldürürlerdi. Prokopios'un biraz da yanlı anlatımlarından anlaşıldığına göre, I. İusti-nianos döneminde özellikle Maviler kent yaşamı için önemli bir tehdit haline gelmişti. Hippodrom'da taraftarları kendilerine ayrılan özel yerlerde oturan bu yarış e-kipleri kendi müzik aletlerine, korolarına, kendi ahırlarına sahiptiler. Bazı kaynaklarda Maviler ve Yeşillerin Konstantino-polis'te ayrı mahallelerde yerleştikleri kaydedilir.

5-7. yy'larda Konstantinopolis'te siyasal ve toplumsal yaşama damgalarını vuran Maviler ve Yeşiller, öylesine güç kazanmışlardı ki, imparatorları tahttan indiriyor ya da sıradan kişileri Bizans tahtına çıkarabiliyorlardı. Bu grupların Yeşil ya da Mavi olarak ün yapmış imparator ve imparatoriçelere atfen, imparatorluk ailesinin yeni doğanlarına isim konu-

. lurken bazı baskılar yaptıkları bilinmektedir. Yeşiller erkek çocuklarında Teodo-sios'u, kız çocuklarında Eufemia ve Anas-tasia'yı, Maviler erkeklerde lustinianos, kızlarda ise Helena adını tercih ederlerdi.

7. yy'dan itibaren yalnızca Konstantinopolis'te düzenlenen Hippodrom yarışları, önemi giderek azalmakla beraber, 12. yy'ın sonuna dek monarşinin ayrılmaz bir unsuru olarak varlığını sürdürdü. 4. ve 5. yy devlet takvimlerine göre başkentte yarışlar için senede 66 tatil günü ve günde 24 yarıştan söz edilirken, 10. yy'a ait De Ceremonüs(-*) kitabı senede ancak bir düzine kadar tatil günü ve günde 8 yarış zikreder. Öte yandan tarihçi Simokattes'in 602' de sözünü ettiği 1.500 Yeşil, 900 Mavi yarışçı sayısı 10. yy'da birkaç 100'e inmiştir. (Ayrıca bak. Hippodrom.) 11. yy'da tekrar parlayan araba yarışları 12. yy'da Batı tarzı spor turnuvalarının moda olmasıyla önemini yitirdi, 1204-1261 Latin işgali sırasında ise tümüyle yok oldu.

Araba yarışçıları 8. yy'dan itibaren "de-marhoi" ya da halk arasında "dioiketai" denen liderler tarafından yönetildiler. Bazı kaynaklarda bu unvanın koro ya da teşci edenler (tezahüratçı) grubunu yönetenlere, diğer bazılarında ise "demoi" denen birliklerin komutanına ait olduğu ileri sürülür. "Demarhos"lar bir dizi yardımcı ve halkı coşturmakla görevli şair ve koro şe-fiyle birlikte seremonilere katılırlardı. 899' da Filoteos'un yazdığı Kletorologion adlı kitaba göre "faktionarioi" denen Maviler ve Yeşiller ile "mikropanitai" denen Kırmızılar ve Beyazlar imparatorluk törenlerinde önemli rol oynuyorlardı. De Ceremoni-is'e göre bu grupların kendilerine has törenleri de vardı. Taşra ya da kent kökenli oluşuna göre bu grupların üyelerinin "pre-tikoi" ve "politikoi" diye ikiye ayrıldığı görülür. Kent kökenli olan "politikoi" grubundaki Mavilerin başına "domestikos ton sholon", Yeşillerin liderine "domestikos ton ekskubiton" deniyor, diğer grup (pre-tikoi) ise geleneksel şefleri "demar-hos"larca yönetiliyordu. 13. yy'dan itibaren adı geçen siyasal grupların yok olmasına karşın, demarhos'lar varlıklarım devam ettirdiler. Görevlerinin niteliği pek kesin olmamakla beraber, belgelerde Kons-tantinopolis'teki hububat ticaretini ve ekmek üretimini kontrol ettikleri kaydedilir. 1453'te başkent Osmanlılarca kuşatıldığında savunmaya katıldıkları, imparatorun Latinlerden Guistiniani Longo'yu demar-hos olarak atadığı görülür.

Eski tarihçiler Mavilerde daha çok aristokratlar ve büyük arazi sahiplerinin, Yeşillerde ise ticaret ve zanaat erbabı ile devletin özellikle Doğu eyaletlerinden gelen saray ve maliye kökenli bürokratlarının toplanmış olmasından hareketle bunların birini aristokrasinin, diğerini ise daha ziyade orta katmanların ve halk kesimlerinin (kölelik ve serflik düzeninden dolayı halk sayılanlar, yurttaşlık haklarına sahip olanların alt katmanlarıydılar) sözcüsü olarak görürler. Kimi araştırmacılar da Mavileri Grek Ortodoksluğunun, Yeşilleri de bir Doğu hizbi olan Monofizitliğin temsilcisi ka-

bul ederler, fakat günümüz araştırmacıları bu ayrımlara pek katılmazlar. Onlara göre, anılan grupların (Maviler ve Yeşiller) esas işlevleri spor faaliyetleri ve yarışlar olmakla beraber, onları, taraftarlarının o dönemdeki sosyal, siyasal ve dinsel çatışmalara ilişkin görüşlerini yansıtan, bir çeşit sivil kurumlar gibi görmek mümkündür. Her iki kampta da, halkın değişik kesimleri yer aldığı gibi, ne Monofizitlerin hepsi Yeşillere bağlı idi, ne de bütün Yeşiller Monofizitti. Öte yandan, bu siyasi gruplar, grup olarak dinsel çatışmalarda doğrudan taraf değildiler, bu nedenle partiler arasındaki çatışmanın niteliğini yalnızca dinsel motiflerde aramak yanlış olurdu.

II. Teodosios(->) ile Herakleios'un(->) hükümdarlık dönemleri arasında (408-641) tahtta bulunmuş 14 imparator içinde Yeşil olarak bilinenler, Teodosios (hd 408-450), Zenon (hd 474-475, 476-491), Mavri-kios (hd 582-602) ve Herakleios (hd 610-641) olup, Markianos (hd 450-457), I. İus-tinianos(->) (hd 527-565) ve Fokas (hd 602-610) Mavi olarak kabul edilmişlerdi. Ayrıca kısa süreler iktidarda kalan Leonti-os (hd 695-698) Maviler tarafından, halefi II. Tiberios (hd 698-705) ise Yeşiller tarafından tahta geçirilmişti. Bunlar arasında Yeşil ve Monofizit olan Zenon idi. Döneminde Yeşillerin büyük güç kazandığı I. Anastasios'un (hd 491-518) politikaları ise her iki tarafın da şiddetle tepkisini çekmişti. (Tarihçi Malalas[->] Anastasios'un gerçekte Kırmızıları desteklediğini söyler.) Öte yandan I. îustinianos'un açıkça Mavileri tutmasına karşılık, bir süre sonra bu siyasal grupların nüfuzundan tümüyle kurtulmak için her iki gruba karşı ceza tedbirlerine başvurduğu, karısı Teodora' nın ise el altından Yeşilleri desteklerken bir yandan da kocasının en sadık yandaşı olduğu bilinmektedir. 532'de I. İustini-anos'un politikalarını protesto eden halk Yeşillerin öncülüğünde ünlü Nika Ayak-lanması'nı(-0 başlatmış, olaylar Mavilerin de katılmasıyla doruğa ulaşmıştı. Ortodoks Fokas'ın tahta Yeşiller tarafından çıkarılması, buna karşılık ileriki dönemlerde Mavilerce desteklenmesi ya da Mo-nofizitlerle Ortodoksları uzlaştırmaya çalışan Yeşil Herakleios ile Fokas arasındaki çatışmalar sosyal, siyasal ve dinsel nedenlerden kaynaklanmış olmalıdır. Yine bazı araştırmacılara göre, Ortodoks Mavilerin desteğini almaya çalışan IV. Leon (hd 775-780) ya da Mavilerin desteği ile Monofizit eğilimli taht gaspçısı Basiliskos'u (hd 475-476) deviren "Yeşil" Zenon'un durumu da partiler arasındaki çatışmanın temelde Ortodoks-Monofizit çatışması olmadığına işaret etmektedir. Bir başka görüşe göre ise çatışma ılımlı Ortodokslarla (Maviler) aşırı Ortodokslar (Yeşiller) arasındaydı. 9. yy'da tasvirkırıcı İkonoklazma(->) hareketinin ikinci evresinde, tasvirkırıcı fanatikler arasında her iki grup şeflerinin de aktif rol oynadıklarına bakılırsa, bu ayrım da pek kesin değildir.

İki siyasal grup arasında Yeşiller şiddete daha yatkın görünürler. 498, 502, 507 ve 532'deki olaylar Yeşiller tarafından