KirkçEŞme tesisleri

KÖŞKLÜLER

98

99

KÖYLER

çok kötülüğün ve yanlış kararın sorumlusu olarak merhametsiz, hilekâr ve cahil harem ağalarını itham etti. Bunların başlatacakları bir kampanyaya karşılık da ocak ağaları ile olan dayanışmasını daha çok artırma gereğini duydu. Yaşamı boyunca sağduyulu ve dikkatli hareket eden Kösem Sultanin yaşlılık dönemindeki tutumu, IV. Mehmed'in annesi genç Valide Sultan Hatice Turhan'ın da harem ağalan ile anlaşması sonucu beklenmedik bir rekabet doğurdu. Kösem Sultanin, ocak ağalarından Kara Muradi (Kara Murad Paşa) vezirazam-lığa getirmesi, Bektaş Ağa aracılığı ile de istanbul'un tüm ticari muhitlerini, denetim altında tutma çabası, Muslihiddin ve Sarı Kâtibin, çıkar ve rüşvet işlemlerini kendisi adına yürütmeleri sonucu değiştirmedi. Murad Paşa'dan sonra Melek Ahmed Paşa'yı(-»), ardından Siyavuş Paşa'yı vezi-razamlığa getiren Kösem Sultan, gelişmelerin hızla aleyhine dönmesini önleyemedi. Melek Ahmed Paşa'nın vezirazamlığı sırasındaki para ve vergi operasyonu yüzünden paüak veren esnaf ayaklanması, saraydaki odaklaşmaları daha da belirginleştir-di. Kösem Sultan, kendisini tutan ocak ağalarının idamlarını güçlükle önleyebildi. Bir komploya uğrayacağını sezerek Turhan Sultan ve onunla işbirliği yapan Başla-la Uzun Süleyman, Hoca Reyhan ve Musahip İsmail adlı harem ağalarını, hattâ torunu IV. Mehmed'i ortadan kaldırmayı tasarladı. Bu amaçla saray helvacıbaşısıüveys' ten, iki kavanoz zehirli şerbet hazırlamasını istedi. Bunu, cariye Melekî Kalfa, Turhan Sultan'a haber verince ramazanın 17. günü (2 Eylül 1651) iki taraf da karşılıklı suikast girişimlerini başlattılar.

Kösem Sultan, gece bir grup ocak askerini saraya alıp IV. Mehmed'i tahttan indirmeyi ve Şehzade Süleyman'ı tahta geçirmeyi planlamış ve bunun için sarayın bazı kapılarını açık bıraktırmıştı. Oysa Tuhran Sultan ve harem ağalan daha önce davranarak zülüflü baltacılarla hasoda-lıları silahlandırmışlardı. Durumu öğrenen Vezirazam Siyavuş Paşa akşam saraya gelmekle birlikte bu iç hesaplaşmanın sonuçlarından korkarak konağına döndü. Teravihten sonra "Büyük valideyi isteriz!" bağ-rışlanyla harekete geçen hasodalılar, kendilerine engel olmak isteyen hasodabaşı-nı yaralayarak hareme yürüdüler. Onlara 120 kadar zülüflü baltacı katıldı. Valide dairesinin kapısını bekleyen kapı gulam-larını öldüren silahlı kalabalığın, beklediği ocak askerleri olmadığını anlayan Kösem Sultan kaçıp saklanmayı denedi. Nihanhane denen gizli odaların birinden ötekine geçti. Gurfe denen çok gizli bir as-makat dolabına gizlendi. Onu burada bulup aşağıya sürükleyen zülüflü baltacılar ve hasodalılar, üzerine çöküp mücevherlerini yağmaladılar. Bu yüzden parmaklarını kırdılar, kulağını yırttılar. Kuşhane Kapısı önüne kadar sopa ve silah darbeleriyle sürüklediler. Öldü sanarak bıraktılar. Fakat kımıldadığını görünce bir kez daha saldırdılar. Zülüflü Kuşçu Mehmed, Kösem Sultani bir perde ipi ile boğdu. Valide dairesi, baskını yapanlarca yağmalandı ve ri-

vayete göre haremdeki cariyelere tasallut edildi.

Kösem Sultanin boğulduğu Kuşhane Kapısı ve ölüsünün bir süre bekletildiği buradaki oturma sekisi, harem halkınca kutsanmış ve Valide Sultan Makteli olarak burada her gece mum yakılmaya başlanmıştır. Ertesi gün Eski Saray'a götürülen cenaze, buradan kaldırılarak I. Ahmed Tür-besi'ne gömülmüştür.

Osmanlı tarihinde Kösem Sultan'dan başka öldürülen valide sultan yoktur. Bu da onun, diğerleriyle kıyaslanmayacak kişiliği, Osmanlı sarayındaki yarım yüzyıla yakın otoritesi ile açıklanabilir.

Kösem Sultanin Osmanlı hanedanı ve tarihi içinde özel bir yeri vardır. Hürrem, Nurbânu, Safiye, Turhan ve Gülnûş sultanlara oranla daha yüksek düzeyde ve etkili bir kişilik sergilediği açıktır. Diğerleri salt, eşleri veya oğulları olan padişahları etkileyerek birtakım yönlendirmelerde bulunabildikleri halde Kösem Sultan, IV. Murad, I. ibrahim ve IV. Mehmed'in ilk saltanat yıllarında fiilen devleti yönetmişti. Bu iktidarının toplam 20 yılı bulması ise Osmanlı tarihi bakımından önemlidir. Tarihteki asıl rolü ise iki olayla belirginleşir. İlkin, IV. Muradin, kardeşi İbrahim'i boğdurtmasını önleyerek Osmanlı hanedanının devamını sağlamış, ikinci olarak da oğlu İbrahim'in tahttan indirilip yerine torunu IV. Mehmed'in geçmesine izin vererek doğabilecek daha kötü bir sonucu önlemiştir.

Kösem Sultanin, görkemli yaşamı ve trajik ölümü kadar, kazandırdığı eserler de dikkat çekicidir. Zile, Menemen, Gazze, Kilis ve Ezdin paşmaklıklarından yılda 250.000 riyal değerinde gelirinin olduğu hesaplanan Kösem Sultanin kethüdalarını ve vergi toplayıcılarını sıkıştırarak tahsil edilmemiş bir kuruş bıraktırmadığı biliniyor. Ölümü sırasında yağmalananlar dışında ortaya çıkartılan mal varlığından 20 sandık dolusu filorini hazineye alınmış ve o sıradaki para darlığı için bu servet geçici bir çözüm olmuştur. İstanbul'a yaptırdığı tesislerin başlıcaları, Üsküdar'da Çinili Kül-liyesi(->), Anadolukavağı Mescidi ve Camii, Sultanselim'de Valide Medresesi, Mescidi ve Çeşmesi, Çakmakçılar'daki Valide Hanı'dır(-0. Zengin vakıfları "Evkaf-ı Mah-peyker Sultan" adı altında toplanmıştır.

Bibi. Pietro delk Valle, Voyages, I, Rouen, 1645, s. 94; Tarih-iNaima, III-IV; Mehmed Halife, Tarih-i Gılmanî, îst., 1340, s. 21 vd; Ay-vansarayî, Hadîka, II, 144, 184 vd; Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, II, ist., 1332, s. 147 vd, III, ist., 1923; ay, Samur Devri, ist., 1927; C. Baysun, "Kösem Sultan", İA, VI, 915-923; Si-lahdar Tarihi, II, 580 vd; Uluçay, Padişahların Kadmlan, 48-49; Ç. Uluçay, Harem, II, Ankara, 1985, s. 35 vd;.T. Hasırcıoğlu, "Mahpey-ker Kösem Sultan", Resimli Tarih Mecmuası, S. 75-77 (Mart 1956-Mayıs 1956).

NECDET SAKAOĞLU