KirkçEŞme tesisleri

Mihrişah Valide Sultan Türbesi

Yıldız Deniniz

Avlu girişinin iki yanında Mısırlı Fazıl Mustafa Paşa (ö. 1875) ve ailesi efradına ait demir şebekeli lahitler dikkati çekmektedir. Girişin tam karşısında yer alan imaret (aşhane) kuzey, doğu ve batı yönlerinden kubbeli revaklarla çevrilidir. Doğu ve batı yönündeki revakların arkasında aynalı tonozların örttüğü mekânlar bulunmaktadır. Tüm bu mekânlar aşağı yukarı kare biçiminde ve birbirine eşit ölçülerdedir. Batı yönündeki ilk üç türbenin bulunduğu diğer avlu revağıyla, pencere ve kapılar aracılığıyla bağlantı halindedir. Bunu izleyen diğer iki mekân aşhane avlusu önündeki revaklara açılmaktadır. Avlunun doğusunda, revaklar arkasında yer alan diğer mekânlar ise hem avlu, hem arkadaki -içinde hazirenin de bulunduğu- alan ile bağlantı halindedir. Bunlar aşhane fonksiyonuna uygun çeşitli hizmetlerle ilgili olarak yapılmışlardır.

Kuzeydeki revakların arkasında bulunan üç kare mekânın üstleri ortadaki daha

yüksek olan üç kubbe ile örtülmüştür. Ortadaki sekizgen kasnak üzerine oturan yüksek kubbeli mekân, aşhanenin mutfak bölümüdür. Pandantifli kubbenin ortasında aydınlık feneri bulunmaktadır, içinde iki ocağın bulunduğu mutfağın sağındaki mekân fırın olarak yapılmıştır. Bugün bu mekân erzak deposu olarak kullanılmaktadır. Mutfağın solunda bulunan tek kubbeli mekân sol taraftan tonozlu, dikdörtgen bir ek birimle genişletilmiştir. Bugün burası kesilen etlerin, soğutulma ve dinlendirilme işlemlerinden geçirildiği buzhane bölümü olarak kullanılmaktadır. Aşhanenin 5 tane sekizgen, 6 tane de silin-dirik olmak üzere toplam 11 bacası vardır. Bacalar tuğla ve horasanharcından olup açık külahlıdır (imaret türbe ile aynı tarihlere sahiptir).

Avlunun batı bölümündeki odalardan ikisi bugün müdürlük olarak kullanılmaktadır. Doğu bölümündeki altı mekân ise, kadın ve-erkek tuvaletleri, makbuz odası, ambar memuru odası, soyunma ve jeneratör o-dası ve elektrik odası olarak kullanılmaktadırlar. Tüm bu mekânların sonunda kuzeyde kesimhane bulunmaktadır. Kesim işlemi alüminyum camekânlı bu bölümde yapılmaktadır. Bugün, faaliyetini sürdürmekte olan Mihrişah Valide Sultan İmareti (Aşhanesi) günde 1.500 kayıtlı yoksula yemek vermektedir.

Sebil ve Çeşme Grubu: Sebil ve çeşme, 1210/1795'te külliyenin güneydoğu köşesinde inşa edilmiştir.

Barok-rokoko stilinde, yarım daire planlı sebil yapısı dalgalı bir forma sahiptir. Yapı dört bölümde incelenecek olursa birinci bölümü volütlerle beşe ayrılmış olan kaide oluşturur. Her yüzeye yerleştirilen kare formlu kartuşlar dönemin yaygın süsleme özelliklerine sahiptir. İkinci bölüm demet sütunlarla sınırlandırılır. Alan dikdörtgen şekilli beş adet pencere ile dışarı açılmaktadır. Su verme yeri olan bu pencerelerin bitkisel tezyinatlı demir dökme, 0,85 m genişliğinde, 2,50 m yüksekliğinde şebekeleri bulunmaktadır. Pencerelerin "C" ve "S" kıvrımlı kemerlerinin kilit taşları akantus yapraklan ile hareketlendirilmiştir. Sebilin üçüncü bölümü, sütunların hizasında yükselen payelerle sınırlandırılan, dışbükey alanların oluşturduğu korniştir. Bu kısımda da oldukça hareketli kartuşlar göze çarpmaktadır. Bu bölüm birkaç sıra profille sonuçlanır. Buradaki kornişe oranla daha geniş bir korniş dördüncü bölümü oluşturur. Akantus yapraklarının süslediği volütlerle sınırlandırılan kartuşların içinde kitabe yer almaktadır. Bu kitabenin yazarı Galata Mevlevîhanesi Postnişini Şeyh Ga-lib'dir (ö. 1799).

Sebilin iki yanında, daha alçakta kalan küp gövdeli çeşmeler, gerek mimari, gerekse süsleme bakımından birbirlerini tekrarlamaktadır. İnce ve kalın profillerle çerçevelendirilen çeşme aynalarına, iç içe üç tane "S" kıvrımlı kemer ve kilit taşlarında stilize edilmiş istiridye kabuğu motifleri yerleştirilmiştir. Bu bölümü iki yanda duvara gömülmüş bir sütun sınırlamaktadır. Üstte yer alan dikdötgen bölüme kitabe

Mihrişah Valide Sultan Türbesi'nin planı. Ara Ahun

yerleştirilmiştir. Çeşme en üstte merkezine yerleştirilen bir madalyonun oluşturduğu taç kısmı ile son bulur.

Sebilin çeşmelerle olan bağlantısında aradaki ufak kot farkını bir niş ve duvara gömülü bir sütun sıfırlamaktadır. Bu sebil ve çeşme grubunu, içinde kalem işi bezemelerinin varlığına dair izler taşıyan hareketli bir saçak örtmektedir.

Mektep: 1219/1795 tarihli Mihrişah Valide Sultan Mektebi, külliyeyi oluşturan yapılar topluluğu içinde yer almaz. Türbenin karşısında olup bugün mezarlıklar içinde kalmıştır. Önündeki mezarlık mektep binası yapıldıktan yaklaşık 30 sene sonra oluşmaya başlamıştır.

Mektebin bahçe kapısı Ferhad Paşa Türbesi'nin haziresinin arkasında ve Bostan İskelesi Sokağı üzerindedir. Kemerli kapısının üzerinde kitabesi yoktur.

1970'te içinde yaşayan bir ailenin dikkatsizliği sonucunda yanan mektep bugün çok harap durumdadır. Klasik demir parmaklıklı beş penceresi bulunan ve kesme taştan tuğla hatıllı yapılan binanın çatısının ahşap olduğu bilinmektedir.

Bibi. 1. Kumbaracılar, "Türk Mimarları", Ar-kitekt, S. 7/3, İst., 1937, s. 35; Kumbaracılar, Sebiller, 47; Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, 222; Kuban, Barok, 37, 109, 110; N. Bayraktar, "İstanbul'da Kadınlar Tarafından Kurulmuş Kütüphaneler", Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, c. XII, S. 1-2, Ankara, 1963, s. 92; A. Arel, 18. yy Mimarisinde Batılılaşma Süreci, İst., 1975, s. 87-88; Sözen, Mimar Sinan, 288-289; Uluçay, Padişahların Kadınları; Akakuş, Eyyûb Sultan, 215-217; O. Aslanapa, Türk Sanatı, İst., 1984, s. 289-290; ay, Osmanlı Devri Mimarisi, İst., 1986, s. 415-418; B. Unsal, "Stil Yönünden, Klasik Sonrası Türk Mimarlığında Sebil Anıtları", TAÇ, c. I, S. 3, İst., 1987, s. 16-23; A. Ödekan, "Kentiçi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme", Semavi Eyice Armağanı, istanbul Yazılan, İst., 1992, s. 284; Haskan, EyüpTarihi, I, 23, 42, 47, 49, 125, 154, 155, II, 223-225.

GÜLBİN GÜLTEKİN

461