KirkçEŞme tesisleri

KONAKLAR

50

51

KONAKLAR

da ve bir depo tutup işini bitirinceye kadar geçici bir ticaret ve konaklama düzeni kurmasına imkân verecek tarzdaydı. 19. yy'in ortasında istanbul'a gelen La Baronne Du-rand de Fontmagne, eski hanları, manastırlara benzetmiştir. Kare biçimindeki geniş avlunun ortasında bir havuz veya çeşme olduğunu, avluyu çevreleyen kemerler altında duvar boyunca oda kapılarının sıralandığını, odaların her birinde ocak bulunduğunu, kemerlerin, üst katta, oda kapılarının açıldığı uzun ve önü açık koridora desteklik ettiğini, konaklayanların, bir yatak ve birkaç örtü, bir yastıkla yetindiklerini, ama yolcuların rahat ettiklerini ve bir şikâyetlerinin olmadığını yazmaktadır. Fakat, 1875 ya da 1876'da istanbul'a gelen ve Beyoğlu sırtlarında bir otelde kalan Ed-mondo de Amicis'in(-») anlattığı konfor, suriçi istanbul'un eski hanlarındaki koşullarla kıyaslanmayacak kadar farklıdır. Buraya, günün her saatinde, dünyanın dört bucağından gelen insanlar girip çıkmakta, salondaki yuvarlak masanın etrafında her gün 20 milletten insan oturup yemek yemektedir. Pembe yüzlü leydiler, uzun saçlı sanatkârlar, para edinmeye çalışan serüvense-verler, Rum bakireler, acayip giyimli meşum kişiler ile burası bir Babil Kulesi gibidir. Kenti dolaşma olanağı bulanlar, akşamları gördükleri yerleri anlatmaktadırlar. Edmondo ve Amicis'in anlattıklarına göre bu modern konaklama yerinde akşam yemeği ve içki servisi de vardı. Yemekler topluca yenmekteydi. Amicis'e göre tuhaf bir durum ise otel kapısı önünde beliren karışık suratlı adamların, otelde kalanların hepsini ressam zannedip "model" getirme talebinde bulunmaları, yabancı konuklara Rum kadını mı, Yahudi, Ermeni, Türk veya zenci model mi istediklerini sormaları olmuştur.

Karadeniz girişindeki Kavaklar'da(->) ise karantinaya alınanların, istanbul'a girmesine izin verilmeyenlerin ve Boğaz'dan Karadeniz'e açılmak için uygun rüzgâr bekleyenlerin konakladıkları basit ve olasılıkla ahşap küçük yolgeçen hanları ve bekâr odaları vardı. Bunlarla ilgili bir bilgiye Ha-dîkatü'l-Cevâmi'de rastlanmaktadır. Ana-dolukavağı'ndaki "iskân-ı misafirin ham"nı 1730'a doğru, Nevşehirli Damat İbrahim

Büyükçekmece Kervansarayı'nda yolcuların yatmasına mahsus, ocak ve kandil yerleri bulunan revaklı sofa. Ekrem Işm, 1994

Paşa'nın kethüdası Mehmed Ağa onartmış-tı. Aynı kaynakta, Darüssaade Ağası Beşir Ağa'mn da 1750'de bu handa konaklayanlara çorba ve ekmek verilmesi için bir vakıf tesis ettiği bildirilmektedir.

istanbul'daki Osmanlı dönemi konaklama tesislerinin kervansaray, misafir hanı, mihmanhane, tabhane olarak adları, yerleri, kapasiteleri ve çalışma düzenleri, güvenilir listeler ve sayılarla tespit edilemez. Çünkü bunların pek çoğu yıkılmış, ayakta kalabilenler ise iş ve ticaret hanına, imlatha-neye, depoya dönüştürülmüştür. Konaklama tesisleri ve koşulları için güvenilir bilgiler ancak vakfiyelerde bulunmaktadır. Başta Evliya Çelebi'nin Seyahatname'si olmak üzere bazı gezi ve anı kitaplarında da önemli bilgiler vardır. Evliya Çelebi, "istanbul'daki Mihmanhane-i Misafirin ve Kervansaraylar" başlığı altında, Elçi Hanı ile birlikte 13 kervansaray adı verir. Bunlar, Ebu'1-Feth Mehmed Han (Fatih), Bayezid Han, Selim Han-ı Evvel, Haseki Sultan, Ah-med Han (L), Kuyucular, Koca Mehmed Paşa, Kurşunlu Meydan, Baklalı Han, Atpa-zarı (Pertev Paşa), Sinan Paşa, Ali Paşa-yı Atik kervansaraylarıdır. Konaklama işlevi olan han ve mihmanhanelerin ise 19'u-nun adlarını ve bazı özelliklerini sıralamaktadır. Mahmud Paşa (Kürkçü) Hanı 120 o-caklı (odalı), yakınındaki Hoca Hanı 70 hücreli, Bosna ve Belgrad tüccarlarının kaldığı Kebeciler Hanı 100 ocaklı, Hallaç-lariçi'ndeki Piri Paşa Hanı 80 hücreli, Mahmutpaşa civarındaki Tahtalı Han ve Nerdübanlı Han 70'er hücreli, sofçularm oturduğu Engürü Hanı 100 hücreli, Uzun-çarşı'daki Kilit Hanı 200 hücreli gösterilmiştir. Kösem Mahpeyker Valide Sul-tan'ın(->) yaptırdığı Çakmakçılar'daki 3 avlulu, üç bölümlü ve bir bölümünde iranlı tüccarların kaldığı Valide Hanı(~») ise Evliya Çelebi'ye göre altlı üstlü 300 hücresi ile "şeddadi" bir han olup istanbul'da bundan ve Mahmud Paşa Ham'ndan daha büyük konaklama yeri yapılmamıştır. Evliya Çelebi, bu hanın develiğinin ve ahırlarının 1.000 at ve katır alabilecek genişlikte olduğunu yazar. İnciciyan 18. yy'ın sonundaki durumuyla Valide Ham'nın 366 odalı olduğunu bildirmektedir. Evliya Çelebi'nin saydığı diğer hanlardan Kâğıd Ha-

nı, Mahmud Paşa Hanı'na yakın, Katır Hanı ise Tahtakale'dedir. Rüstem Paşa Camii' ne yakın olan ve ilk tesisiyle bir Bizans veya Venedik yapısı olduğu sanılan Balkapa-nı Hanı'nda Mısır tüccarlarının eğleştiklerini bildiren Evliya Çelebi, Keten Ham, Kaya Hanı, Rüstem Paşa Hanı ile Zindanka-pusu Ham'nın büyük yapılar olduğunu yazar, fakat nitelikleri konusunda bir bilgi vermez. Civankapıcıbaşı Ham'nın, Uzun-çarşı'nın merkezinde kalabalık bir han olduğunu, Kara Mustafa Paşa'nın yaptırdığı Han-ı Cedid'in Hocapaşa'da bulunduğunu, Tavukpazarı'nda Köprülü Mehmed Paşa'nın yaptırdığı hanın (Vezir Hanı) ise 220 odalı olduğunu bildirir. İnciciyan, Vezir Ham'nın avlusunda bir de sarnıç bulunduğunu haber vermektedir.

19. yy'a kadar, İstanbul'un en işlek misafir hanlarından olan Tahtakale'deki Hur-malı Han'ın fetihten önce de aynı işlevde olduğu sanılmaktadır. Rüstem Paşa Külli-yesi'nin kervansarayı ve misafir ham da çarşıya ve limana yakınlığı nedeniyle en kalabalık konaklama yerlerindendi. Nuruos-maniye'deki Çuhacı Hanı da olasılıkla eski bir Bizans hanının yerine 15. yy'da yapılmış olup tüccarların kaldığı hanlardandı. Fatih'teki Şekerci Hanı ise günümüze u-laşmayan en eski tesislerdendir.

18. yy'da, Osmanlı konaklama tesislerine son iki büyük han daha eklenmiştir. Bunlardan Koska'daki Hasan Paşa Hanı'mn(->) alt katının emtia ambarları, üst katının da han odaları olarak planlandığı görülmektedir. Valide Ham'nın karşısındaki Büyük Yeni Han'ın(->) ise üç katlı, iki avlulu ve eski hanlardan daha geniş olarak yapıldığı görülmektedir. Galata'daki Rüstem Paşa Kervansarayı, Beşiktaş'taki Deve Hanı, Üsküdar'da bulunan misafir hanları ve kervansaraylar ise büyük ölçüde yıkılmış veya tanınmayacak derecede tadilata uğramıştır. Üsküdar'da, Atik Valide Külliyesi i-çindeki misafir hanlı büyük kervansaray ise günümüze kadar korunmuştur. İstanbul'u Anadolu'ya bağlayan "cadde" (karayolu) üzerindeki ilk büyük konaklama yerleri Gebze'deki Öküz Mehmed Paşa Kervansarayı, Edirne yolundaki Büyükçekmece Kervansarayı(-») ve Silivri'deki Piri Mehmed Paşa Külliyesi'ndeki misafirhane ve kervansaraydı.

Bibi. Ayvansarayî, Hadîka, II, 145; Evliya, Seyahatname, I, 324-326; İnciciyan, istanbul, 33; Dernschwam, istanbul, 53-54, 59-62; T. Reyhanlı, ingiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzyılda İstanbul'da Hayat, Ankara, 1983; D. de Fontmagne, Kırım Harbi Sırasında istanbul, ist., 1977, s. 120; Amicis, istanbul, 55-59; Mam-bouty, Rehber, 346-305; Güran, îstanbulHan-lan..

NECDET SAKAOGLU