Китабда истифадә олунмуш әсас мәнбәләр

ƏNDƏLOS

Əndəlos İspaniyanın cənubunda yerləşən tarixi vilayətin adıdır. Əndəlos təkcə uyğun dövrdə yox, bu dövrdən əvvəl və sonra da müstəqil olmuşdur. «Əddaxil» adı ilə məşhur olan birinci Əbdürrəhman Əndəlosə nəzarət etdiyi vaxt yalnız iyirmi ay müddətində öz xütbələrində abbasi xəlifəsinin adını çəkmişdir. Bununla belə, Əndəlos heç bir cəhətdən abbasi xilafətindən asılı olmamışdır.

ŞİMALİ AFRİKA (TUNİS VƏ DİGƏR MƏNTƏQƏLƏR)

Şimali Afrika Ali-Əğləb əmirlərinin hakimiyyəti altında müstəqil olmuşdur. Bu ölkədə yalnız xütbələr zamanı abbasi xəlifəsinin adı çəkilər və pul sikkələrinin üzərində xəlifənin nəqşi əks olunardı. Bu vəziyyət Fatimilərin babası Əbu-Əbdüllah, «Məhdiye-Afrikayi» hökumətini təşkil edənədək davam etdi. Ale-Əğləbin hakimiyyəti hicri 296-cı ildə başa çatdı. Bu hadisələr zamanı Samirra və Bağdad hökumətlərinin bu məntəqədə heç bir rolu yox idi.

İRAN

Mö’təsimin dövründə Fars və Mavəraun-nəhr məntəqələri savaş meydanına çevrilmişdi. Zəncan, Ərdəbil, Azərbaycan məntəqələrində Babək xürrəmi ilə xəlifə nümayəndələri Afşin və Buğay arasında silahlı qarşıdurma yaranmışdı. Bu cərəyan 221-ci ildən 223-cü ilədək davam etdi. Nəhayət, Babək Mö’təsimin əmri ilə öldürüldü və başı Xorasana göndərildi. Babəkin bədəni Samirrada dardan asıldı.

Hicri 224-cü ildə Mazyar Təbəristanda Mö’təsimin əleyhinə qiyam qaldırdı və onun qoşunu ilə savaşa qalxdı. Hicri 234-cü ildə Mütəvəkkilin zindanından qaçmış Məhəmməd ibn Buəys səkkiz il müddətində Azərbaycanda çaxnaşmalar yaratdı. Nəhayət, hökumət nümayəndəsi Buğaye-Şərafi onu məğlub edib şəhəri geri qaytardı.

Buğa ibn-Buəysi Samirraya apardı, zindanda onun boynundan ağır bir daş asdı. İbn-Buəys elə bu halda da dünyasını dəyişdi.

Hicri 238-ci ildə Tiflisdə İshaq ibn İsmail ilə Buğanın qoşunu arasında qarşıdurma oldu. Buğa şəhəri yandırdı. Şəhər sənubər şaxələrindən hazırlandığı üçün qısa bir müddətdə yanıb külə döndü. Şəhərdə əlli minə yaxın insan tələf oldu. Canını qurtaranlar əsir götürüldü. Buğanın döyüşçüləri hətta meyitləri də tikə-tikə doğrayıb, pal-paltarlarını qarət edirdilər.

Hicri 253-cü ildə, Müəttəzin dövründə Həmədan kənarında Əbdül Əziz ibn Əbu Delf ilə iyirmi min qiyamçı füqəra və xəlifə ordusu arasında döyüş oldu. Xəlifə ordusuna Musa ibn Buğa rəhbərlik edirdi. Bu döyüşdə Əbdül Əziz məğlub oldu və onun tərəfdarları öldürüldü.

Yə’qub Ləys Qəffar dünyasını dəyişdikdən sonra Fars və İraq şəhərləri Yə’qub qoşununun hücumlarına mə’ruz qaldılar. Yə’qub Ləys onunla döyüşmək gücündə olmayan abbasi xəlifələrinə dostluq münasibətləri göstərmək istəyirdi. Çarəsiz qalmış xəlifələr onunla müdara edir, istəklərini nəzərə alırdılar. Yə’qub daim İranı Abbasilərin hakimiyyəti altından azad etmək istəyirdi. Sadəcə, bu istəyini aşkarlamırdı. Yalnız ölüm yatağında olduğu vaxt qasidlə xəlifəyə belə bir xəbər göndərdi: «Hazırda mən xəstə və gücsüzəm. Əgər ölsəm, mən sənin əlindən rahat olaram, sən də mənim əlimdən asudə olarsan. Yox əgər sağalıb ayağa dursam, aramızda döyüş öz sözünü deyəcək». Yə’qubun ölümündən sonra qardaşı Əmr ibn Ləys onun canişini oldu. Amma Əmr xəlifəyə məktub yazıb ona itaətini bildirdi.

Hicri 261-ci ildən başlayaraq Nəsr ibn Əhməd Samani böyük istiqlal əldə etdi və Mavəraunnəhrdən Buxaraya, Səmərqənddən Xorasanadək nəzarəti əlinə aldı. Nəsr hicri 279-cu ildə dünyasını dəyişdi və qardaşı İsmail ibn Əhməd onun canişini oldu.

MİSİR

Misir hakimi Əhməd ibn Tulun türk idi və türk Babəxyal hicri 254-cü ilə Müəttəzin dövründə onu hakim göndərmişdi.

Əhməd müstəqil fəaliyyət göstərirdi və işləri günbəgün irəli gedirdi. O ölüm gününədək xəlifəyə heç bir ehtiyac duymasa da, onunla düşmənçilik etmədi.

SURİYA

Suriya və onun Hələb, Həməs, Dəməşq kimi şəhərləri başqalarının hədəfinə çevrilmişdi və bu ərazilərdə qanlı döyüşlər gedirdi.

MOSUL

Mosul və onun ətrafındakı şəhərlər, eləcə də, həmin məntəqənin kürd əhalisi digər İslam şəhərləri kimi hücumlara mə’ruz qalırdı. Mosul hicri 253-cü ildə qətl-qarət olundu. Xəlifənin qüvvələri tərəfindən işgəncələrə mə’ruz qalan bu əhali qiyam qaldırdı. Nəhayət, xəlifənin nümayəndəsi Mosuldan çıxarıldı. Mosul xəlifənin hakimiyyətini qəbul etmək istəmədiyindən uzun illər boyu savaş meydanına çevrildi.