Konu alan çok sayıda eser yazmışlardır

Tedaviye başlayan hekim hastanın du­rumunu, hastalığın sebebini, kendi teş­hisini, uyguladığı tedaviyi, verdiği ilâçları "düstur" denilen bir kâğıda yazarak has-

160

HEKİMBAŞI

ta sahibine vermek zorunda idi. Tedavi sonunda hasta iyileşirse hekim yazdığı düsturu geri alır ve ona dayanarak te­davi ücretine hak kazanırdı. Eğer hasta ölürse o takdirde hasta sahibi düsturu reîsületıbbâya götürüp İşin araştırılma­sını İsterdi. Reîsületıbbâ veya onun baş­kanlığında bir heyet düsturu inceledik­ten sonra hekimin bir kusuru olmadığını tesbit ederse tedavi ücretinin ödenme­sine, aksi halde yanlış tedavi ile hastanın ölümüne sebep olduğu için ücret alama­yacağı gibi hasta sahibine diyet ödemesi gerektiğine karar verirdi. Başarısız veya kötü niyetli oldukları anlaşılan hekimler meslekten uzaklaştırılırdı (Ishakb. Ali er-Ruhâvî, s. 265; Şeyzerî. s. 97-98; Ibnü'l-İhve, s. 255-256}.

Reîsületıbbâlar, başlangıçta halife ve­ya sultanlar tarafından ülkenin en bilgili ve tecrübeli tabipleri arasından seçilip gö­revlendirilmekteydi; daha sonra bu yetki vezir veya naibe bırakıldı. Tıp mesleğinin en üst kademesinde bulunan reîsületıb-bânın görevleri, hekimlik imtihanından sonra hak edenlere belgelerini vermek, sağlık kurumlarıyla hekimlerin çalışma­larını kontrol etmek, ehliyetsiz kimsele­rin tıp mesleğinden uzaklaştırılması işin­de muhtesibe yardımda bulunmak ve ge­rektiğinde hakemlik yapmaktı. Endülüs Emevî Devleti'nde Dîvânü'l-ihtisâb'a bağ­lı olan Dîvân ü'l-etıbbâ'da görevli hekim­lerin başkanına "şeyhü'l-etıbbâ" denil­mekteydi (İbnCülcül, s. 110, 112;M.Ab-dülvehhâbHallâf, s. 7,9)- Fâtımîlerve Ey-yûbîler zamanında nâib tarafından tayin edilen reîsületıbbâ asıl mesleklerin un­van sıralamasında birinci derecede bu­lunuyordu (Kalkaşendî, IV, 200; VI, 160; Ahmed îsâ Bey, Târllju'i'bîmâristânât, s. 24-25).

İbnüt-Tilmîz ve tıp eğitimine ilk defa tez hazırlama usulünü getiren Ebû Saîd el-Herevî, Selçuklular döneminde Bağ­dat'taki Bîmâristân-ı Adudî'de reîsületıb-bâlıkyapmışlardı (Terzioğlu, s. 9). XVI. yüzyılın ortalarında da Halep'teki Nûred-din Zengî Bîmâristam'nın reîsületıbbâsı Hâşim b. Muhammed b. Nâsırüddin es-Serûcî idi (Ahmed îsâ Bey, Mu'cemü'l-ettbbâ\ s. 505).

Bütün İslâm devletlerinde devam etti­rilen hekimbaşilık müessesesinin Sicilya Kralı II. Friedrich zamanında (1197-1250) İtalya'da Salerno'da, daha sonra da İs­panya ve diğer Avrupa ülkelerinde de ay­nen uygulandığı görülür (Terzioğlu, s. 3. 12; ayrıca bk. BİMÂRİSTAN).

BİBLİYOGRAFYA :

Ebû Dâvûd. "Diyar, 23; İshak b. Ali er-Ru-hâvî. Edebü't-Çabîb (nşr. Merizen Saîd Asî-rî), Riyad 1992, s. 236-264, 265; İbn Cülcül, Tabakâtü'l-ettbbâ* (nşr. Fuâd Seyyid), Kahire 1955, s. 110, 112; İbn Ebû Usaybia. cüyûnü'l-enba\ s. 45, 186-187, 224-225, 302, 492;Şey­zerî. fiihâyetü'r-rütbe fi (alebi'l-hlsbe (nşr M. Mustafa ez-Ziyâde), Kahire 1946, s. 97-100; İb-nü'I-İhve, Me'âlimü'l-kurbe ft atıkâmi'l-hisbe (nşr. Sıddîk Ahmed îsâ). Kahire 1976, s. 255-256; İbn Fazlullah el-ömerî. Mesâiik, IX, 181, 301-304; Safedî, el-Vâfı, VII, 178; Kalkaşendî. Şubhu'l-a'şâ (Şemseddin), IV, 200; VI, 160; Ah­med îsâ Bey, Târihu't-btmâristânât ft'I-İslâm, Beyrut 1981, s. 24-25, 41-43, 49-50, 55-57; a.mlf., Mu'cemü'l-eUbbâ', Beyrut 1982, s. 53-54, 119, 157, 207-210, 505-507; Ziriklî. el-A(lâm,\, 167; IV, 379; M. Abdülvehhâb Hallâf, Veşâ'İk ft't-tıbbi'l-İslâmî ue üazifetüh fi mucâ-oeneti'l-kazâ' ft'l-Endelüs, Kahire 1982, s. 7, 9; Bahaeddin Ögel. Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul 1988, s. 655; Muhammed el-Hattâbî. et-Tıb ue'l-etıbbây fı'l-Endelüsi'l-İslâ-mî, Beyrut 1988,1, 29, 31, 48, 71, 74, 76; Aslan Terzioğlu, Türk-İslâm Hastaneleri ve Tababe­tinin Avrupa'da Tıbbi Rönesansı Etkileme­sinden Türk Tıbbının Batılılaşmasına, İstan­bul 1992, s. 3,9, 12. m

İfflj Ckmil Akpınar

Osmanlı Dönemi. Osmanlılar'da hekim-başılığın bir makam olarak teşkilâtlandı­rılması ve buraya ilk tayin edilen kişinin kimliği konusu tartışmalıdır. Osmanlı Beyliği'nin ilk dönemlerinde sarayda sağ­lık hizmeti veren bir tabibin bulunup bu­lunmadığı tesbit edilememekteyse de Germiyan, Aydın, Saruhan beyliklerinin saraylarında tabiplerin görev yaptığı bi­linmektedir. Ancak hem bunların, hem de Osmanlılar'da Çelebi Mehmed ve II. Murad döneminde görev yapan Şeyhî di­ye ünlü Hekim Sinan ve oğlu, Fâtih Sultan

Mehmed devrindeki Kutbüddin Ahmed Efendi, Ahî Çelebi ve Yâkub Paşa gibi he­kimlerin teşkilâtlı bir kurumun başında­ki hekimbaşı değil, hükümdar ve ailesi­nin tedavilerini üstlenen saray hekimleri olmaları daha kuvvetli bir ihtimaldir. Ge­nel anlamda sağlık hizmetlerinin idare­siyle de yükümlü ilk hekimbaşı, II. Baye-zid döneminde (1481-1512) görevlendiri­len Mehmed Muhyiddin İzmitrdir. Bunun­la beraber Orhan Bey'den II. Bayezid'e ka­dar gelen sultanların nezdinde de ben­zer görevleri yürüten saray hekimlerinin bulunduğu muhakkaktır. Sarayın bîrun ricali arasında yer alan ve sadârete bağlı olan hekimbaşılar resmî kayıtlarda daha çok "reîsületıbbâ, seretıbbâ-i sultanî, se-retıbbâ-i hâssa" ve halk arasında da "he­kimbaşı efendi" adıyla anılırlardı.

Hekimbaşılar ilmiye sınıfına mensup, tıp ilmine vâkıf, çok iyi yetişmiş ehliyetli kişiler arasından seçilirdi; 1836 yılından sonra ise ilmiye sınıfı dışından da tayin­ler yapılmıştır. Bu makama getirilen kişi­ye ilk dönemlerde sadrazam, daha son­raları Dârüssaâde ağası, XVIII. yüzyıl son­larında padişah huzurunda yapılan me­rasimle samur kürk giydirilir ve görevi ilân edilirdi. Hekimbaşı ayrıca "sancaklı" denilen abâ giyer, başına da tepesi eğik, sarı çuha börk üzerine beyaz sarık {örfî destar) sarardı. Hekimbaşılar protokolde önemli bir yere sahiptiler. İlk dönemler­den itibaren padişahın eceliyle ölmesi du­rumunda hekimbaşı ihmali veya hatası bulunduğu düşüncesiyle görevinden alı-

161

HEKİMBAŞI

				OSMANLI		DEVLET		NDE	HEKİMBAŞILAR	LİSTESİ		(Hazırlavan-Ali Haydar Bayat)
Padişah	Sıra nr.	Hekimbaşı	Tayini		AZİİ		ÖEümü		Padişah	Sıra nr.	Hekimbaşı	Tayini		Azli		Ölümü
ıı. Bayezid	1	Mehmed Muhyiddin Efendi	-	-	-	-	-	910 1504	ıı. Mustafa (VII. 1695-VIII. 1703)	20	Nuh	Re II	1106 1695	Sâ XI	1119 1707	sâ XI	1119 1707
IV 1481-IV. 1512)	2	Hacı Hekim	-	910 1504	-	-	-	913 1507	ııı. Ahmed	21	Yenibahçell Mehmed	sa XI	1119 1707	Sa II	1127 1715	Sa X	1136 1723
	3/I	Ahi Celebi	CA XI	913 1507	Sa IV	918 1512		-	(VIII. 1703-X. 1730)	22	Ömer	sa II	1127 1715	CA II	1136 1724	CA II	1136 1724
l. selim (IV. 1512-1X. 1520)
	4/I	Sinan (Sinâneddin Yûsuf)	Sa IV	918 1512	sa III	921 1515			ı. Mahmud		Mustafa Fevzi (Küçük)	II	1724	II	1736	-	1738
										24	Hayâtîzâde Mehmed Emin	ZK lll	1148 1736	RE IV	1159 1746		1161 1747
	3/II	Ahi Celebi	5a III	921 1515	Se X	926 1520	MU XI	931 1524
										25/i	Hayâtîzâde Kethüdası	RE	1159	Se	1159	-	-
I. Süleyman (IX. 1520-IX. 1566)	4/II	Sinan (Sinâneddin Yûsuf)	Se XII	926 1520	ZK	951 1545	ZK I	951 1545	(X. 1730X11. 1754)		Mehmed Said	IV	1746	X	1746	-	-
										26	Müneccimbası Ahmed	Se X	1159 1746	MUİ161 I 1748		-	1163 1750
	5	Kaysünl (Bedreddin b. Mehmed)	ZK	951 1545	MU IX	970 1562	MU IX	970 1562
										25/II	Hayâtîzâde Kethüdası Mehmed Said	MU I	1161 1748	CA IV	1168 1755	- 1171 -1757-58
	6	Kosonî (Mehmed b. Mehmed)	MU IX	970 1562	Sa VIII	976 1568	Sa VIII	976 1568
									lll. Osman (XII. 1754-1. 1757)	27	Halebî Mustafa	CA IV	1168 1755	Sa XI	1171 1757
II. Selim
(IX. 1566-XII. 1574)	7	Carsüddlnzâde	Sa	976	ZH	982	ZH	982		28/I	Mehmed Arif	Sa	1171	7K	1171	_	_
III. Murad		Mehmed Muhyiddin	VIII	1568	İN	1575	III	1575				XI	1757	VII	1758
(I. 1574'X1I. 1595)	8	Yûsuf Sinan	ZH	982	CE	1005	CE	1005	lll. Mustafa	29	Kâtibzâde	ZK	1171	CE	1182	CE	1183
III. Mehmed			111	1575	1	1597	I	1597	[XI. 1757-1. 1774)		Mehmed Refî	VII	1758	IX	1768	IX	1769
I. Ahmed ıı. osman	9	Üsküplü şemseddln	CE 1	1005 1597	ZH III	1019 1611	-	-		30	Mehmed Emin	CE IX	1183 1769	ZK I	1187 1774	-	-
I. Mustafa (1.1591-V. 1622)	10	Mûsâ	ZK XI	1026 1617	Re V	1031 1622	RA V	1056 1646		28/II	Mehmed Arif	ZK I	1187 1774	ZH II	1189 1776	_
										31	Subhîzâde Abdülazlz	ZH II	1189 1776	ZH II	1190 1777	Se IX	1197 1783
IV Murad	11	Emîr celebi	Re	1039	RA	1048	RA	1048
(IX. 1623-11.1640)		(Seyyid Mehmed)	V	1629	VIII	1648	VIII	1638	l. Abdülhamld	28/III	Mehmed Arif	ZH	1190	CA	1197	CA	1197
lörâhlm (II. 1640-VNI. 1648)	12	zeynelâbldîn b. Halil	RA	1048	RE	10b6	-	1057	(1.1774-IV 1789)			I	1770	V	1783	V	1783
			VIII	1638	V	1646	-	1647		32	Hafız Hayrullah	CA	1197	RA	1200	Ra	1210
	13/1	Hamalzade Mehmed	RE	1056	sa	1057	_	-				V	1783	II	1786	IV	1796
			V	1646	III	1647		-		33	Cevrekzâde	RA	1200	ZK	1203	-	1216
	14/1	Isâ	sa	1057	RA	1057	_	_			Hafız Hasan	II	1786	VIII	1789	-	1801
			III	1647	V	1647	-	-	ııı. Selim (IV 1789-V. 1807)	34	Mehmed Sadık	ZK VIII	1203 1789	Ra IV	1211 1797	Sâ XI	1215 1800
	13/11	Hamalzâde Mehmed	RA V	1057 1647	CE VI	1057 1647
										35	Nüman Naîm	Ra lll	1211 1797	sa V	1218 1803	ZH I!	1220 1806
	14/11	Isâ	CE VI	1057 1647	CE VI	1057 1647
										36/I	Behçet Mustafa Efendi	Sa V	1218 1803	CE VII	1222 1807	~
	13/111	Hamalzâde Mehmed	CE VI	1057 1647	Sâ IX	1057 1647	-	-
									IV. Mustafa (V 1807-VII. 1808)	37	Tuğcuzâde Ahmed Abdü İkadır	CE VII	1222 1807	CA VIII	1223 1808	Sa I	1231 1816
	14/111	Isâ	Sâ IX	1057 1647	ZK XI	1057 1647	-	-
									II. Mahmud (VII. 1808-VII. 1839)	38	Nümanzâde Mustafa Mesud	CA VIII	1223 1808	Se IX	1232 1317	Mu X	1236 1820
	13/IV	Hamalzâde Mehmed	ZK XI	1057 1647	ZK XI	1057 1647		-
										36/II	Behçet Mustafa Efendi	Se IX	1232 1817	RA XII	1237 1821	-	-
	14/IV	Isâ	ZK XI	1057 1647	Re 1058 VII 1648		Se VIII	1059 1649
										39	Bendireklliâde Mehmed Said	RA IX	1237 1821	ZK VII	1238 1823	Re II	1242 1827
tv. Mehmed	13/V	Hamalzâde Mehmed	Re VII	1058 1648	Se VII	1066 1656	Se VII	1066 1656		36/III	Behçet Mustafa Efendi	ZK VII	1238 1823	ZK lll	1249 1834	ZK lll	1249 1834
İVIII. 1648X1.1687)	15	Sâllh b. Nasrullah	Se VII	1066 1656	RA VIII	1080 1661	RA VIII	1080 1669		40/I	Abdülhak Molla	ZH IV	1249 1834	ZH lll	1252 1837	-	-
II. Süleyman	16	Hayâtizâde Mustafa Fevzi (Büyük)	RA VIII	1080 1669	Ra VI	1103 1692	ZK VII!	1103 1692		aı	Ahmed Neclb	ZH lll	1252 1857	RE V	1255 1839		_
(XI. 1687-VI. 1691)	17	Tabiî Hasan	Ra VI	1103 1692	CA 1105 II 1694		sa XI	1118 1706	l. Abdülmecld (VII. 1839-VI. 1861)	40/H	Abdülhak Molla	RE V	1255 1839	Se X	1261 1845	-	-
II. Ahmed	18	Seyyld Yûsuf	CA II	1105 1694	CA 1106 I 1695		-	-		42	İsmail Paşa	Se X	1261 1845	ZK X	1264 1848	-	1297 1880
(VI. 1691-11.1695)	19	Müneccimbası Arapzâde Mehmed	CA 1	1106 1695	Re II	1106 1695	MU III	1122 1710		40/III	Abdülhak Molla	ZK X	1264 1848	ZH X	1265 1849	sa V	1270 1854