Kur’an-i kerim allah’i nasil tanitiyor

B. EL-ESMAU'L-HÜSNA (ALLAH'IN GÜZEL İSİMLERİ)

Kur'ân-ı Kerîm'de Allah'ı tanıtıcı ikinci büyük tezahür de Cenab-ı Hakk'ın isimlerinin bulunduğu âyetlerdir. "Allah (O) Al­lah'tır ki kendisinden başka hiç bir tanrı yoktur. En güzel isimler O'nundur." (Taha, 8). "De ki, "İster Allah diye çağırın, ister Rahman diye çağırın. Hangisiyle çağırsanız nihayet en güzel isimler O'nundur" (isrâ, ııo). Kur'ân'da Allah'ın yüze yakın ismi geçer. Aynı konuda Tirmizî'nin Ebû Hureyre'den rivayet ettiği hadiste Allah'ın doksandokuz ismi zikredilir.²⁶² Kur'ân'da varid olan isimlerle, bu hadis-i şerifte varid olan isimler arasında bazı küçük farklar vardır. Biz Kur'ân'da olanlar üzerinde duraca­ğız. Cenab-ı Hakk'ın fiilleriyle ortaya koymuş olduğu eserleri, nasıl O'nun güzel isimlerine delâlet ediyorsa, bu isimler de Ce­nab-ı Hakk'ın her biri bir kemâl ifade eden sıfatlarına delâlet et­mektedir. Sıfatlar da zata delâlet ederler. Kur'ân'da bu vasıflara sıfat denilmeyip de isim denilmesi, bu kelimelerin vasıflıkta o de­rece ileri olduklarını ve sanki isim haline geldiklerini hatıra geti­rir.²⁶³ Ayrıca bu lafız farkı, bazı değişik görüşler ileri sürülmesine sebeb olmuştur. Meselâ, Gazzatî, isimle sıfatın ayrı şeyler oldu­ğunu, ismin değişmeyeceğini; fakat sıfatın farklı olabileceğini öne sürerek, kötü mânâlar hatıra getirmedikçe, iyi sıfatların Al­lah için -Kur'ân'da geçmese de- kullanılabileceğini iddia etmiş­tir.²⁶⁴ Biz sıfatların nihayet isimleştiği kanâatına vardığımız için, sıfatı isim yerinde kullandık.

İsim, bir şeyin kendisiyle bilindiği addır.²⁶⁵ Bir şeyin ismi o «rjn alâmetidir.²⁶⁶ O halde Cenab-ı Hakk'ın sıfatlarını ifade den isimler vardır. Bunlar pek çoktur, sayılarla sınırlandırıla­mazlar. Zaten araplar çokluğu ifade için yetmiş, yetmişyedi, doksanyedi defa şeklinde ifade tarzları kullanırlar.²⁶⁷

Allah'ın isimlerinin çokluğu O'nun birliğine bir zarar ver­mez. Bir varlığın bir çok sıfatlarının bulunabileceği herkesçe takdir edilecek bir husustur. Meselâ, Ali isimli bir şahıs, uzun boylu sarı saçlı, zeki ve benzeri sıfatlarla nitelendirilebilir. Al­lah'ın sıfatları ezelîdir. Sıfatların ezelî oluşundan taaddüd lâzım geleceğini zanneden mutezile, Allah'ın sıfatlarını nefyetmişler-dir. Halbuki Allah ezelden beri sıfatlarıyla birlikte vardır. Sıfat­lar zattan ne ayrıdır, ne de gayrıdır. Meselâ bir kimsenin eli ondan ayrı değildir, tamamen o kimsenin kendi de değildir. Fı­kıh fakihin ne aynıdır ne de gayrıdır.²⁶⁸ Elbette en yüce sıfatlar Allah'a mahsustur (Nahi, 60). Biz Allah'ın zatını, hakikat ve kün-hünü bilemeyeceğimiz için, O'nu eserleri ve eserlerin delâlet ettikleri sıfatlarıyla tanınz. Nasıl ki bir kitap okuyan kimse, kita­bın muhtevasına göre, yazarı hakkında bir fikir edinir, onun kültürü, ihatası, ihtisası, edebî yönü vb. hususlarda bir çok sıfat­larını tanıyabilirse; aynı şekilde bu muhteşem kâinat denilen eseri dikkatle müşahede eden bir kimse de, onu yaratanın bir çok yüce sıfatlarını anlar²⁶⁹ Zat sıfatsız olmaz. Zâtı sıfatlarından, sıfatları zâttan ayrı düşünmek, hakikati olmayan zihnî bir farz ve hayalden öteye geçmez. Sıfatlan olmayan bir tanrı, ma­tematik faraziyeler gibi, gerçekte varlığı olmayan, ancak zihin­de farz olunan ma'dûm bir tanrıdır.²⁷⁰ Kemâl sıfatlarından mü-cerred, emri ve nehyi olmayan, bir ulûhiyet manasızdır, varlığı ile yokluğu müsavidir.²⁷¹ Ulûhiyet düşüncesi bir sıfat düşüncesi­dir. Zihinlerimizin müessir zata teveccühüne sebeb olan ve biz­de O'na dair bir marifet yönü ifade etmek üzere bir takım zihnî tasavvurlar ve mefhumlar husule getiren bütün sıfatlar lisânı şe­killer giyerek²⁷² bize Cenab-ı Hakk'ı tanıtmaktadırlar. Yoksa Allah'ın sıfatları yaratıklarınkine benzemez. Allah'ın zatını bile­mediğimiz gibi, sıfatlarının keyfiyetini de bilemeyiz. Bizde de bazı mahlûk sıfatların bulunması Allah'takilerle mümâselet ma­nasına gelmez. O'nun sıfatlarını ifade eden isimleri kendi Zât'ına mahsustur. "Zatına benzer bir şey yoktur. O işiten­dir, görendir" (Şûrâ, ıi) Allah'a isim vermeden, O'nu insanların kullandığı kelimelerden biriyle adlandırmadan, O'nun varlığını tasdik etmek mümkin değildir.²⁷³ "Biz Allah'ı bu isimlerle bil-mesek O'nun hakkında ne bilebiliriz ki? isimler reddedilirse netice tam bir ta'ttî ve inkâra varmaktan başka bir şey ol­maz. Allah'a isim vermek istemeyenler bile, yine de O'nu ifade için "İlk sebeb, yüce varlık, mutlak varlık, varlığın esa­sı " gibi isimler kullanmak zorunda kalmışlardır. "²⁷⁴

İşte insanlarda ve bütün varlıklarda cüzî sıfatlar ve hatta var­lıklarda görülen tezahürler Yüce Mukaddes Varlığın sıfatlarının zuhur yerleridir. Mümkin varlıkta bir hayat varsa, Vâcib Zâtın varlığına bir ayna olmuştur. Eğer bir ilim varsa, O Yüce Zâtın il­mine aynadır. Eğer onda bir kudret varsa, o yüce Zâtın kudreti­ne bir aynadır.²⁷⁵Bu varlıklar çok cihetten, zıddiyet itibariyle de Allah'ın sıfatlarına ayna görevi yaparlar. Karanlığın ışığı göster­diği gibi, insan fakrıyla, ihtiyacıyla, Allah'ın gınasına, yok olu­şuyla da O'nun bekasına aynalık eder.²⁷⁶ "Nefsini bilen Rabbı-m bilir" sözünün bir mânâsı da budur. "Cenab-ı Hakk'ın yaratıklarındaki esrara daha çok vakıf olan kimsenin, Al­lah'ın isimleri hakkındaki bilgisi de daha çok olur. "²⁷⁷

Sûfiyye mizacına göre, varlıklar içerisinde Cenab-ı Hakk'a, en mükemmel tecellî mazharı, insan-ı kâmildir; Cenab-ı Hakk insanı bunun için yaratmıştır. Melekler bunu anlayamadılar da ''Yeryüzünde fesat çıkarıp, kan dökecekleri mi yaratacak­sın, işte biz Seni takdis ediyoruz" dediler. Halbuki Cenab-ı Hakk'ın Cebbar, Müntakîm gibi isimieri için de mazhar gere­kirdi. Meleklerde bu cihet yoktur. Melekler bâtın, insan hem bâtın hem zahir isimlerin tecellîsine²⁷⁸ mazhardır.

İşte bu bakımdan Kur'ân Allah'ı tanıtırken hem isbat yönü ile hem selb ve nefy yönüyle tanıtır. Bir insanı bile bir sıfatla ta­nıtmak kâfî değildir. Mesela bir kimse için cesurdur demek, onun bir tarafını ifade eder. Ancak onu kemâliyle tanıtmak için her cihetten tanıtmak gerekir. Aynı şekilde Cenab-ı Hakk'ı hem lütuf, rahmet, hem de celâl sıfatlarıyla tanıtmalı ki, bu ta­nıtma tam bir tanıtma olsun. Bundan dolayı el-esmâü'1-hüsnâ (Allah'ın güzel isimleri), Cenab-ı Hakk'ı çeşitli yönleriyle tanıtan sıfatlardır.²⁷⁹ Selbî yön için bize Kur'ân, umûmî bir prensip ve­rir. "O'nun benzen bir şey yoktur" (Şm-a, m. Allah'ın zatını bil­me ve künhüne erme çabasındaki vehimlere karşı, bu prensibi her ihtiyaç halinde kullanırız.²⁸⁰ Allah'ın ne olmadığını göste­ren, O'nu noksanlık ve şirk şaibelerinden tenzîh eden sıfatlara selbî sıfatlar diyoruz. Çünkü çirkinlik ve eksiklik nefyedilmeden kemâl sabit olmaz.²⁸¹ Bununla beraber Allah'ın sıfatları mevzu­unda Kur'ân'da isbât yönü hâkimdir.

Kur'ân, zihnî ve teorik sıfatlar zikretmez; ulûhiyeti, nihayet­siz taraflarını ortaya koyan canlı örneklerle insana tanıtır. Beşerî ifade de bulunan lafızları istiare eder. Bu ilâhî isimler vesilesiyle insan, her türlü yaşayışında ulûhiyetle arasında bir bağ kurma imkânına kavuşur.²⁸² İnsan bu isimleri tanıdıkça, Allah'a olan şevk ve incizâbı artar. Onun ulûhiyete, her hamd ve övgüyle lâ­yık subûtî ve selbî namütenahi kemâl sıfatlarını tanıyarak²⁸³ en yüksek seviyede bir marifetullah gerçekleştirir. Bu isimlerle in­san, içinde bulunduğu her haline uygun olan Cenab-ı Hakk'ın bir ismini bularak, onunla Allah'a yakarır, dua eder. Zatı tenzîh, ancak bu isimleri kavlî teşbihle imkân dairesine girer.²⁸⁴

Allah'ın bu isimleri ve sıfatları aynı zamanda insanlar için bir ahlâk örneğidirler. İnsanlar bu isim ve sıfatları kendi vüs'-atleri dahilinde canlandırarak "Allah'ın ahlakıyla ahlâklanmayı" kendilerine gaye bilirler.²⁸⁵

Allah'ın isimlerinin tevkîfî veya ıstılahı olduğu hususunda ihtilaf edilmiştir. Tevkîfî taraftarlarınca, şer'î naslarda vârid ol­mayan isimler Allah'a isbat olunmaz. Diğerlerince naks-ı îhâm etmeyen bir manâya delâlet eden isimlerin, Allah için kullanıl­ması caizdir.²⁸⁶ îsbât, tekyîf ve temsilsiz; tenzih, tahrif ve ta'tîlsiz olur. Cumhurun görüşü budur. Gazzalî, Allah'a yakışan bir sıfat vermeyi kabul, isim vermeyi ise sadece şer'î naslara bağlı görür. "Bir insana bile kendiliğimizden ad koyamaz­sak, nasıl olur da Allah için bu cür'eti gösterebiliriz? Biz, -din kullanmamış olsa bile- Allah'ın yüceliğine yakışan, sadece medih ifade eden sıfatları kullanabiliriz, kadîm ve mevcûd sıfatlan gibi."²⁸⁷

" En güzel isimler Allah'ındır, O halde O'na bunlarla dua edin. O'nun isimlerinde eğri (ve aykırı) yola gidenleri bırakın. Onlar, yapmakta olduklarının cezasına uğratılacak­lardır" (Araf, ıso). Bu âyetten Allah'ın isimlerinde ilhâdı, müfes-sirler, Rahman, Allah gibi değişik isimlerle Allah'ın yâd edilişini farklı varlıklar gibi telâkkî etmeye kalkışmak, şirk itîkad ederek çağırmak veya dua etmek, Allah'ın güzel isimlerinden bazılarını aradan çıkarmak, müşriklerin Allah'ın isimlerini tahrif ederek, Allah'ın isminden müennes şekilde putlarına Lât, Uzzâ, Menâtı türetmek suretiyle isimler vermeleri, Allah için caiz olmayan naks ve fesat vehmettiren isimler kullanmak, tevkîfî olmayanla­ra sapmak, şuna buna ilah, ilahe, mabûd, mabude, yaratıcı de­mek gibi vecihlerfe izah ettiler.²⁸⁸ Çünkü bu isimler en güzel manâlara delâlet ederler

Allah ismi, isbat ve nefiy yoluyla, bütün kemâl ve ulûhiyet sıfatlarını kendinde toplayan Cenab-ı Hakk'ın bir has (özel) is­midir.

İnsanlar mefhumları ancak, tahlîl veya terkîb yaparak öğre­nebilirler. Cenab-ı Hakk'ın güzel isimlerini de biz, burada önce Zâta taalluk eden mânâda olanlarını ele alacak, sonra, yakın mânâda olanlarını bir araya getirmek suretiyle, başlıklar halin­de, kısa kısa işlemeye çalışacağız. Ulûhiyetin isimlerini bile tak­sim etmek beşerî vüs'ate zor gelmektedir. Ne kadar iyi tasnif etmeye çalışsak, yine de bazı açıklar kalmakta ve diğer başlık­larla tedahüller olmaktadır. Çünkü isimler bazan, birden fazla manâlar taşımaktadır. Mümkin mertebe bu tedahülleri biz bura­da asgarîye indirmeye çalıştık. L. Gardet de "Kur'ân'm düzenini bozmadan, Allah ile ilgili konulan tasnif etmek halâ güçtür" der.²⁸⁹ Şimdi burada isimler konusunda verdiğimiz, gi­riş mahiyetindeki umûmî bilgiden sonra, Kur'ân'da ulûhiyeti ta­nıtıcı mühim bir rüknü teşkil eden, ve ulûhiyetin sıfatlarına de­lâlet eden isimler mevzuuna geçebiliriz.²⁹⁰