Mała encyklopedia kultury antycznej

carruca toć. odkryty powóz rzymski o czterech kołach, zaprzęgany w dwa konie, muły lub woły, o wysokim, bogato zdobionym pudle, używany przeważnie przez wyższych urzędników.

Carseoli dziś Piano del Cavaliere; miasto w kraju Ekwów, w pobliżu granicy sabińskiej, przy via Yaleria, skolonizowane przez Rzymian w r. 302 p.n.e.

Carsolae dziś ruiny w pobliżu Cappella S. Da-miano; jedno z najważniejszych miast Umbrii, na pn. od Namii.

Carteia dziś El Rocadiiio; starożytne miasto w Hispania Baetica, rzymska kolonia wojskowa od r. 171 p.n.e.; w okolicy były kopalnie złota i srebra. Tutaj Juliusz Cezar odniósł w r. 45 p.n.e. zwycięstwo nad Sekstusem Pompejuszem.

Carthago zob. Kartagina.

Carus 1. poeta z okresu augustowskiego, przyjaciel Owidiusza, autor zaginionego poe­matu o Herkulesie, prawdopodobnie naślado­wanego z greckiego. 2. Marcus Awelius C., cesarz rzymski w latach 282—283, z pochodzenia Gal z Narbony, za panowania Probusa był do­wódcą pretorianów, po jego śmierci został ce­sarzem. Za zwycięstwa odniesione nad Persami i Fartami otrzymał przydomki Persicus i Par-thicus.

Carrentum miasto w Lacjum z suną twierdzą, Caryentaaa mx.

Carrilii Karwiliusze, ród rzymski, 1. Spurius Camilius Maxlmus, konsul w r. 293 i 272 p.n.e., odniósł zwycięstwo nad ludami italskimi: Sam-nitami, Lukanami i Brutyjczykami. Zbudował świątynię Fors Fortuna na prawym brzegu Tybru i ustawił olbrzymi brązowy posąg Jowisza w świątyni kapitolińskiej. 2. Spurius C. Maximus Ruga, konsul w r. 234 i 228 p.n.e., stłumił w r. 235 powstanie na Sardynii i rozstrzygnął o ostatecznym przyłączeniu tej wyspy do Rzymu.

Pierwszy w Rzymie przeprowadził rozwód na tej podstawie, że żona nie mogła dać mu po­tomstwa; zmarł w r. 211.

Casa Romuli chatka na Cermalusie (zach. część Palatynu), która wg legendy miała należeć do pasterza Faustulusa. Tu mieli się wychować dwaj znalezieni przez niego chłopcy —Romulus i Remus. W miejscu tym zbudowano świątynię poświęconą ubóstwionemu Romulusowi-Kwiry-nowi. Dzisiaj wznosi się tu kościół S. Teodoro.

Casca przydomek rodu Serwiliuszów.

Cascellius (Aulus C.) prawnik rzymski współ­czesny Cyceronowi, autor (nie zachowanego) dzieła prawniczego Liber bene dictorum.

Casilinum dziś Capua; miasto w Kampanii nad rzeką Yoltumus, ważne ze względów mili­tarnych, podległe Kapui. W latach 216-214 p.n.e. zajęli je Kartagińczycy, czyniąc z niego punkt wypadowy dla ataków przeciw Kapui. Od r. 59 p.n.e. C. stało się kolonią rzymską.

Casinum dziś San Germano; miasto w La­cjum nad rzeką Casinus z twierdzą. W okresie republikańskim C. miało prawa municypium, za czasów cesarstwa było kolonią rzymską.

Casperia starożytne miasto Sabinów nad rzeką Himella.

Caspii Kaspijczycy, mieszkańcy wybrzeży Mo­rza Kaspijskiego.

Caspii montes łańcuch gór między Armenią i Media, ciągnących się aż do Partii, ze słynnym przejściem zwanym Wrotami Kaspijskimi (Cas-piae Pylae, Caspiae Portae).

Caspium marę Morze Kaspijskie zwane też Hyrcanum marę. Wybrzeża jego badał w III w. p.n.e. grecki geograf Patrokles z polecenia króla syryjskiego Seleukosa Nikatora.

Cassii Kassjusze, ród rzymski pochodzenia patrycjuszowskiego, który przeszedł do plebejuszów. 1. Spurius Cassius Vecellinus, pierwszy znany w historii przedstawiciel rodu, jako kon­sul w r. 502 p.n.e. odniósł zwycięstwo nad Sabi­nami; w r. 501 był pierwszym magister eguitum. W r. 493 został po raz drugi wybrany na kon­sula i po secesji plebejuszy na Świętą Górę do­prowadził do zgody między nimi a patrycju-szami. W tymże roku poświęcił zbudowaną między Palatynem i Awentynem świątynię trzem bóstwom: Cererze, Liberowi i Liberze. W r. 486 jako konsul po raz trzeci odniósł zwycięstwo nad Wciskami i Hernikami. Po upływie kon­sulatu, oskarżony o zamiary dyktatorskie, został skazany na karę śmierci i strącony ze Skały

Cassii

137

castra

Tarpejskiej. 2. Quintus C. Longinus brat udział w wojnie z królem macedońskim Perseuszem w r. 167 p.n.e. i miał go jako jeńca pod swoją strażą; konsul w r. 164, umarł w czasie pełnienia tego urzędu. 3. Lucius C. Longinus Rcwilla trybun ludowy w r. 135 p.n.e., konsul w r. 127, cenzor w r. 125; zasłynął jako sędzia, prowadząc w r. 113 słynny proces Westalek. 4. syn jego, Lucius C. Longinus, pretor w r.111 p.n.e,, spro­wadził wtedy do Rzymu Jugurtę, aby był świad­kiem w procesie Rzymian oskarżonych o prze­kupstwo. W r. 107 jako konsul został pobity przez AUobrogów i zginął. 5. Lucius C. Longinus w r. 104 występował jako trybun przeciw stron­nictwu optymatów. 6. Lucius C. Hemina, jeden z annalistów epoki grakchiańskiej, ulegał silnym wpływom euhemeryzmu, wprowadzonego do Rzymu przez Enniusza; tłumaczył w sposób racjonalistyczny mity religijne (zob. amiaUsci). 7. Lucius C. Longinus, konsul w r. 73 p.n.e., w r. 72 jako namiestnik Galii Cyzalpińskiej poniósł pod Mutiną klęskę w wojnie ze Sparta-kusem. 8. Caius C. Longinus, kwestor w armii Rrassusa, brał czynny udział w wojnie przeciw Fartom w r. 53 p.n.e. i jako jeden z niewielu uratował się z klęski pod Karrami. Wraz z Mar­kiem Brutusem był jednym z przywódców spisku przeciw Cezarowi i brał bezpośredni udział w jego zamordowaniu w Idy Marcowe w r. 44. W r. 43 po klęsce Antoniusza pod Mutiną, z polecenia senatu prowadził wojnę przeciw Do-labelli, którego pokonał pod Laodikeją. W cza­sie bitwy pod Pilippi w r. 42, uważając sytuację za beznadziejną, kazał swemu wyzwoleńcowi, by przebił go mieczem. 9. Lucius C. Longinus, pretor z r. 66 p.n.e., należał do spisku Katyliny i pośredniczył w jego układach z Ailobrogami. Po wykryciu spisku opuścił Rzym i dzięki temu uniknął kary. 10. Quintus C. Longinus, bliski krewny zabójcy Cezara; pretor w armii Pompejusza w Hiszpanii w r. 54 p.n.e., trybun ludowy w r. 49. Należał do stronników Cezara i brał udział w wojnie domowej, stając po jego stronie. Walczył w Hiszpanii, po skończonej wojnie zo­stał tam propretorem. Wracając do Rzymu, utonął u ujścia Ebro. 11. Titus C. Parmensis, brał udział w zabójstwie Cezara, potem walczył po stronie Brutusa. Po bitwie pod Filippi udał się na Sycylię i połączył się z Sekstusem Pom-pejuszem. W r. 31 p.n.e. brał udział w bitwie pod Akcjum po stronie Antoniusza; stamtąd udał się do Aten, gdzie na rozkaz Oktawiana

został zabity. Był znany jako poeta, autor satyr, elegii, epigramów i paru tragedii. 12. Titus C. Seyerus, mówca i satyryk z okresu augustow­skiego, niepopularny z powodu swej wielkiej złośliwości; wiele lat spędził na wygnaniu.

13. C. Chaerea trybun wojskowy; w r. 41 n.e. odegrał główną rolę w zamordowaniu Kaliguli, za co został stracony na rozkaz Klaudiusza.

14. Całus C. Longinus, konsul suffectus w r. 30 n.e., prokonsul w prowincji Asia w latach 40-41, zarządca Syrii w latach 45 - 49. Skazany na wygnanie przez Nerona, powrócił do Rzymu za Wespazjana. Był wybitnym prawnikiem, au­torem Libri iuris civilis, komentowanych i stresz­czanych przez prawników następnych pokoleń.

15. C. Longinus, grecki literat i filozof neopla-toński w III w. n.e., doradca królowej Palmyry, Zenobii. Przypisywano mu mylnie autorstwo traktatu O wzniosłości. 16. C. Dion, z bityńskiej Nicei, konsul w r. 229 n.e., autor RomaikeHistoria (Historia rzymska), dzieła o dużej war-wartości literackiej i źródłowej; obejmowało ono okres od założenia Rzymu do panowania Alek­sandra Sewera, a więc do czasów współczesnych autorowi.

Cassiodorus zob. Kasjodor.

Cassiyellamiiis wódz Brytyjczyków w czasie drugiego najazdu Cezara na Brytanię w r. 54 p.n.e.; został przez Cezara zmuszony do zawar­cia układów i wydania zakładników.

Castor zob. Kastor.

castra łac. obóz wojska rzymskiego. Odróż­niano c. aestiw zakładane na każdym noclegu w kampanii letniej, hiberna, w których -zimo­wano, oraz statiya — stałe, rozkładane na gra­nicach lub przy ważnych punktach strategicz­nych. Sposób umocnienia zależał od typu obozu:

c. aestiva i hiberna otaczano konstrukcjami drewniano-ziemnymi, statwa murowanymi. Obóz republikański zakładany był na planie kwadratu z czterema bramami: porta praetoria — od stro­ny nieprzyjaciela; porta decwnana — z tyłu obo­zu. Porta principalis dextra i porta principalis sinisfra były bramami bocznymi. Trzy główne ulice w obozie to via praetoria (łącząca porta praetoria z porta decumand), via principalis (bieg­nąca między obiema bramami bocznymi) oraz via quintana równoległa do via principalis. Cen­tralnym punktem obozu było praetorium namiot wodza; obok niego znajdowało się forum miej­sce zebrań żołnierzy oraz namioty oficerów ustawione wzdłuż via principalis. Przedmą część

Castra Cornelia

138

cautenum

obozu aż do via principalis zajmowali auxiliares, tylną większą legiony. Za czasów cesarstwa, w II w. n.e., obóz zachowuje dawny układ ulic i bram, ale kształt jego wydłuża się, przyjmując formę prostokąta zwróconego ku nieprzyjacie­lowi krótszym bokiem. Zmienia się też rozmiesz­czenie żołnierzy wewnątrz obozu: oddziały so­juszników zajmują centralną część obozu, oto­czone są ze wszystkich stron przez legiony. Niektóre c. dały początek miastom, stąd w pla­nie wielu miast rozpoznajemy układ ulic właś­ciwy obozom. Znane z wykopalisk c. o niere­gularnym kształcie świadczą o ukształtowaniu terenu, na którym były zakładane.

Castra Comelia miejscowość na terytorium Kartaginy, w pobliżu Utyki, nazwana tak od obozu rzymskiego, który rozbił tutaj Publiusz Korneliusz Scypion w czasie wojny punickiej w r. 204.

Castra Hannibalis port w Bruttium przy mie­ście Scylacium, nazwany tak od ufortyfikowa­nego obozu, który Hannibal rozbił w czasie drugiej wojny punickiej.

Castra Regina (Reginum) dziś Regensburg, Ratyzbona; miasto nad Renem założone przez Tyberiusza.

castnnn łac. miejsce ufortyfikowane, twierdza, zamek; wyraz c. jest częścią składową wielu nazw miejscowości, gdzie pierwotnie były twier­dze założone przez Rzymian: 1. Castrum Album twierdza i miasto w Hispania Tarraconensis.

2. Castrum lnui twierdza Rutulów w Lacjum.

3. Castrum Novum twierdza na wybrzeżu etru­skim.

Castulo dziś Casiona; miasto Oretanów w Hispania Tarraconensis, nad górnym bie­giem Guadaikwiwiru, na pograniczu Hispania Baetica.

Catalauni (Catelauni) zob. Katalaunowie.

Catalepton (gr. dosł. odpadki, drobiazgi) tytuł zbioru 14 drobnych utworów przypisywanych młodemu Wergiliuszowi. Kwestia ich auten­tyczności nie jest dotąd ostatecznie rozstrzyg­nięta.

Catamitus mit. starołacióska forma imienia greckiego Ganymedes. (Zob. Ganimedes).

Catana (gr. Katanę) dziś Catania; miasto na wschodnim wybrzeżu Sycylii, u stóp Etny.

catapulta zob. katapulta.

cathedra zob. katedra.

Catiiina zob. Sergii 4.

CatUlus mit. wnuk Amfiaraosa, syn Catiiiusa;

wraz z braćmi Korasem i Tiburtusem miał, wg podania, założyć Tibur.

Cato zob. Porcii.

Catullus zob. Katullus.

Catulus zob. Lutatii.

Caturiges zob. Katwygowie.

Caudium dziś może Arpaia lub Montesarchio, w pobliżu Forchia; miasto Samnitów przy via Appia, w pobliżu góry Tuburnus, słynne z klęski, którą zadał Rzymianom wódz Samnitów Pontius Herennius w r. 321 p.n.e. w wąwozie zw. Furculae Caudinae. Całe wojsko rzymskie musiało wtedy przejść pod jarzmem.

cauliculi (łac., od caulis łodyga) element dekoracyjny kapitelu kolumny korynckiej; ło­dygi (pnące się ku górze) ze stylizowanych liści akantu.

Caulon, Caulonea, Caulonia (gr. Kaulonia) dziś Monte Caulone; miasto Bruttiów w połud­niowej części Półwyspu Apenińskiego, założone przez mieszkańców Krotony, znane z kultu Apollina Delfickiego.

caupona łac. oberża; zakładano je najczęściej przy traktach, tak żeby podróżny znalazł w nich schronienie i skromny posiłek za niewielką opła­tą. Na ogól odwiedzała je biedota. Bogacze korzystali raczej z gościnności znajomych, zre­sztą udając się w podróż zabierali ze sobą wszyst­ko, co mogło im być w drodze potrzebne. Oberże miały w starożytności bardzo złą sławę zarówno z powodu korzystającej z nich publiczności, jak i na skutek charakteru właścicieli, sprzymierza­jących się chętnie z różnymi szumowinami. Poza normalnymi dochodami oberżyści nie gardzili zyskiem pochodzącym z grabieży lub z prosty­tucji otwarcie uprawianej w oberżach. Podróżni znajdowali oberżę, orientując się według szyldu wywieszonego na ścianie frontowej, noszącego wyobrażenie bóstwa opiekuńczego (najczęściej Merkurego) i zaopatrzonego w odpowiedni na­pis. W Rzymie cesarskim było wiele oberż na przedmieściach. Obok nich powstawały wytwor-niejsze „restauracjekabarety", w których ceny były odpowiednio wygórowane.

cauterium łac. 1. rodzaj metalowej łyżeczki--szufelki służącej w technice enkaustycznej do nakładania podgrzanych farb woskowych; we­szło ono w użycie prawdopodobnie w IV w. p.n.e. 2. szczypce metalowe służące do wypa­lania ran (a także do wypalania piętna niewol­nikom); w terminologii lekarskiej sama czynność wypalania rany.

cautio

139

cena

cautio łac. zabezpieczenie prawa przed moż­liwymi naruszeniami; w prawie _ rzymskim do­konywane było przez stypulację, przysięgę, sekwestrację, porękę i zastaw. C. nazywał się również dokument pisemny sporządzony jako dowód zawarcia stypulacji.

cave canem łac. strzeż się psa; uwaga, pies;

napis spotykany na mozaikowych posadzkach w przedsionku domów rzymskich.

cavea łac. widownia w teatrze rzymskim, skła­dająca się z kondygnacji stopnisiedzeń, wzno­szących się koncentrycznie; najlepsze miejsca, przeznaczone dla patrycjuszów i ekwitów, tzw. prima cavea byty w pierwszych rzędach; naj­gorsze — tzw. ultima lub summa cavea — w rzę­dach najwyższych i jednocześnie ostatnich i prze­znaczone były dla plebsu. C. obejmowała także przestrzeń, którą w teatrze greckim zajmowała orchestra, czyli miejsce dla chóru. Zob. teatr.

Caycus zob. Kajkos.

Caystrus zob. Kaystros.

Cebenna mons dziś Cevennes, Sewenny; łań­cuch gór w Galii południowej.

Cecyliusze zob. Caecilii.

celeres łac. pierwotna nazwa jazdy rzymskiej, która zachowała się w tytule ich dowódcy, tribunus Celerum. Według wiadomości podanej przez Liwiusza, 300 c. stanowiło straż przybo­czną Romulusa.

Celesyria (łac. Coelesyria, gr. Kójle Syria) początkowo nazwa wklęsłej doliny między Liba­nem i Antiiibanem, rozciągnięta następnie na terytoria między Libanem i Eufratem (Dama­szek, Heliopolis, Emesa, Palmyra). W czasach późnego cesarstwa nazwa ta obejmowała całą Syrię północną wraz z Kommagene, w przeci­wieństwie do Syria Phaenice, tj. Fenicji i daw­nej C.

Celetrum dziś Kastoria; miasto w Macedonii nad Lacus Castoris.

Celiusze zob. Caelii.

cella łac. 1. główna część świątyni rzymskiej, przeznaczona do ustawienia posągu bóstwa; na planie prostokątnym, niekiedy podzielona na 3 części, np. w świątyni Triady Kapitolińskiej w Rzymie. Pośrodku stal posąg Jowisza, po bokach posągi Junony i Minerwy. 2. pokoik, komórka w domu rzymskim, zwłaszcza po­mieszczenia sypialne dla niewolników zgrupo­wane dokoła wewnętrznego dziedzińca, cavaedium. 3. pomieszczenie na zapasy, kredens, spi­żarnia: c. penaria, olearia, vinaria itd. 4. pokoik

do wynajęcia w czynszowej kamienicy rzymskiej, zwłaszcza na wyższym piętrze. 5. komórka w ulu; przegródka w gołębniku. 6. pomieszcze­nie w łaźni (np. c. calidaria, tepidaria).

Celsus przydomek kilku rodów rzymskich. 1. C. Albimvanus, przyjaciel Horacego, poeta liryczny, dworzanin Tyberiusza. 2. Aulus Cor-nelius C., pisarz z czasów Tyberiusza, autor dzieła encyklopedycznego Artes, w którym zo­stały zawarte wiadomości z zakresu rolnictwa, retoryki, sztuki wojskowej' i medycyny. Zacho­wało się 8 ksiąg traktujących o medycynie;

wykazują one zupełną zależność autora od źró­deł greckich, świadczą jednak o jego wielkiej zdolności do tworzenia łacińskiej terminologii lekarskiej.. 3. Titus Marius C., wódz rzymski za czasów cesarzy; Nerona, Galby i Othona. 4. Publius Jmentius C; znany prawnik w cza­sach Wespazjana. 5. Publius Jmentius C; syn poprzedniego, wybitny prawnik za panowania Hadriana, pretor w r. 106 (lub 107), dwukrotny konsul (po raz drugi w r. 129 n.e.). Napisał szereg dziel prawniczych, m.in. Digesta, Com-mentarii, Epistulae, Quaestiones, z których za­chowały się fragmenty. 6. filozof epikurejski (II w. n.e.), przyjaciel Lukiana, któremu dedy­kował swój utwór Aleksandros; autor dzieła przeciwko chrześcijaństwu Alethes logos (Praw­dziwe Słowo), zwalczany przez Orygenesa.

Celtowie (Celtae) w sensie ogólniejszym szczep. pochodzenia indoeuropejskiego, mieszkający w Galii, Brytanii, pomocnej Italii i w części Hiszpanii; w sensie ściślejszym, zwłaszcza u Ce­zara, ludność Galii środkowej.

Celtyberowie (Celtiberi) lud zamieszkujący środkową Hiszpanię, powstały ze zmieszania ludów celtyckich z plemionami iberyjskimi. C. odznaczali się dzielnością, początkowo byli sprzymierzeńcami Rzymian przeciw Kartaginie, później ten stosunek zmienił się na wrogi. C. uczestniczyli w .powstaniu Sertoriusza przeciw Rzymowi. Po upadku Sertoriusza stracili na znaczeniu.

cena łac. nazwa obiadu w Rzymie, trzeci po­siłek spożywany w ciągu dnia, ok. godz, trzeciej po południu. W okresie rzeczypospolitej (III--1 w. p.n.e.) obiad składał się zasadniczo z puls (papki przyrządzonej z owoców strączkowych, prosa, jęczmienia lub pszenicy), następnie z po­traw mięsnych, jarzyn i owoców. Liczba dań wzrastała od jednego lub dwu do siedmiu i więcej (prima, secunda, tertia c. itd.), zależnie od stopnia

Cenabum

140

centesima

zamożności. W okresie cesarstwa obiad w zamoż­nej rodzinie składał się z trzech części: przekąski gustatio, głównego dania caput cenae i deseru secunda mensa. Przekąskę stanowiły potrawy podniecające apetyt, jak jaja, rzodkiewki, czosnek, cebula, solone ryby. Podawano też ostrygi, mię­czaki i jeże morskie, drozdy pieczone, paszteciki z drobiu, jarzyny przyprawione pieprzem i oc­tem itp. Główne danie zawierało potrawy mięsne, najczęściej całe upieczone zwierzę; prosię, jagnię, dziczyznę, rozmaitego rodzaju ptactwo, jak:

bażanty, pawie, cyranki, kaczki itp., oraz ryby. Po uprzątnięciu stołu i złożeniu ofiary Larom podawano deser, najczęściej owoce i ciastka. Opisy obiadów zarówno skromnych, jak wy­stawnych znajdujemy często w utworach Hora­cego, Marcjalisa, Juwenalisa, Petroniusza i Ma-krobiusza.

Cenabimi (rzadziej Genabum) dziś Orleans;

główne miasto plemienia galickiego Kamutów, nad rzeką Liger, za czasów cesarstwa zwane Civitas Awelitawrum.

cenaculum łac. pierwotnie nazwa sali jadalnej w domu rzymskim, znajdującej się na górnym piętrze, stąd c. oznacza też górne piętro, wreszcie strych, facjatkę, wynajmowaną biedocie.

Cenomanowie (Cenomani) szczep celtyckiego plemienia Aulerków; mieszkali początkowo na terytorium Galii (dziś Dep. de la Sarthe). W IV w. p.n.e. wyemigrowali do Galii Cyzal-pińskiej, osiadając w okolicach Briksji, Werony i Mantui. Sprzymierzeni początkowo z Rzy­mem, wraz z sąsiednimi Insubrami wzniecili powstanie, stając po stronie Hannibala w czasie II wojny punickiej; zostali ostatecznie pobici w r. 197 p.n.e.

cenotaf (łac. cenotaphium, gr. kenotdfion) grób bez ciała zmarłego. Do najwspanialszych budowli tego typu należał w starożytności c. faraona Setosa w Abydos (XIX dynastia). W Grecji i w Rzymie istniały dwa typy c.: a) tzw. tumulus inanis — pusty grób dla tych, których ciała nie można było odnaleźć i sprowadzić (np. polegliw bitwie, zmarli na obczyźnie itd.). Ponieważ wierzono, że dusza niepogrzebanego błąka się po świecie i może się zmienić w złego demona, przeto po zbudowaniu c. przywoływano ją do niego, wymawiając trzykrotnie imię zmar­łego; b) tumulus honorarius—grób zaszczytny wznoszony dla uczczenia zmarłego, często w miej­scu jego śmierci, podczas gdy prawdziwy grób z ciałem znajdował się gdzie indziej. Do tego

typu należą też c. herosów wznoszone w miastach greckich, którym patronowali.

censor zob. cenzor.

Censorinus 1. Lucius Marcius C; konsul w r. 149 p.n.e,, uczestnik III wojny punickiej. 2. gramatyk z III w. n.e., napisał kilka (nie zachowanych) prac gramatycznych oraz utwór okolicznościowy De die nalali (zachowany do naszych czasów), w którym zajmuje się wierze­niami i zwyczajami związanymi z dniem urodzin, wpływem gwiazd, liczb i klimatu na losy czło­wieka itp. Wartość dzieła polega na zachowanych w nim cytatach z prac dawniejszych pisarzy (m.in. ważne dane o Etruskach, pochodzące od Warrona). 3. Appius Ciaudius C. w r. 269 n.e. obwołany przez żołnierzy cesarzem, został po 8 dniach panowania zamordowany z powodu swej surowości.

census łac. spis obywateli rzymskich połączo­ny z oszacowaniem ich majątku i przydzieleniem ich do odpowiedniej centurii. Pierwotnie prze­prowadzali c. konsulowie, od r. 443 p.n.e. cen­zorowie. Spis odbywał się normalnie co pięć lat. Obywatele będący głowami rodzin zgłaszali się do cenzorów, podając pod przysięgą swój stan rodzinny i majątkowy. Po ukończeniu spisu odbywała się uroczystość zwana lustrum (zob.).

centaury (gr. Kentauroj, łac. Centowi) mit. plemię dzikich istot wyobrażanych w postaci pólludzi półkoni, zamieszkujących szczyty gór w Tesalii; wg podania byli synami Iksiona i Nefeli. C. oddawali się pijaństwu, porywali kobiety i nimfy, polowali na dzikie zwierzęta. Na weselu Pejritoosa wszczęli zwadę z Lapitami i ponieśli w walce z nimi całkowitą klęskę. Jedynie Chiron i Folos odznaczali się mądrością i powściągli­wością, byli oni wychowawcami i nauczycielami wielu herosów greckich.

Centenius 1. Caius C., propretor w r. 217 p.n.e., uczestnik II wojny punickiej, poniósł klęskę w Umbrii od Maharbala, jednego z dowódców wojsk Hannibala. 2. Marcus C. fenula, centurion wojska rzymskiego w czasie II wojny punickiej, wyruszył przeciw Hannibalowi na czele 8000 lu­dzi i został przez niego pobity w Lukanii, w r. 212 p.n.e.