Madaniyatshunoslik

 
17- mavzu: Respublika aholisiga kutubxona xizmati kо‘rsatishning
tashkil qilinishi 
Reja: 
1.
 
Aholiga kutubxona xizmati kо‘satish tizimining vujudga kelishi 
2.
 
Qishloq aholisiga kutubxonachilik xizmatining tashkil etilishi 
3. Shahar aholisiga kutubxonachilik xizmati kо‘rsatish
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyotiga о‘tish, qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishini 
xususiylashtirish va demokratiyalashtirish, xо‘jalik hisobiga va erkin bahoga о‘tish 
sharoitida kutubxonalarning roli yana ortib borishi tabiiydir. Joylardagi 
kutubxonalar tarmog‘iiing о‘sishi shu darajaga yetdiki, natijada butun qishloq 
aholisini xalqning madaniy saviyasini kо‘tarishning qudratli quroli bо‘lgan 
kitobdan muntazam foydalanishga jalb qilish vazifasini amalda bajarish mumkin 
bо‘lib koldi. О‘zbekistonda kutubxonachilik ishi rivojlanishining asosiy 
bosqichlari kо‘rsatkichlarini qiyosiy tasdiqlaydigan bо‘lsak, 1910 yilga nisbatan 
respublikadagi jami universal va ommaviy kutubxonalar soni 427 % oshgan bо‘lsa, 
ularning umumiy kitob fondi 3436 foiz oshgan, shu jumladan qishlok joylarda bu 
kо‘rsatkich tegishli ravishda 479% va 5038 %ni tashkil etgan (4 -jadvalga 
qarang).Jadvaldan kо‘rinib turganidek, 1940— 1990 yillar orasida qishloq 
joylaridagi kutubxona tarmoqlari va ularning fondi shaxar joylarga nisbatan qariyb 
ikki baravar (qarang: shaxarda ular tegishli ravishda 292 va 2447 foiz о‘sgan) ortik 
taraqqiy etgan. E’tiborni jalb qiladigan yana bir raqam — о‘sha yillarda qishloqda 
kutubxonalar soni 479 foiz о‘sganda, ularning kitob fondi 5038 foiz о‘sganligidir. 
Bu qayd qilingan davrda nashriyotchilik ishining juda keng rivoj topganligidan 
dalolat beradi. Jadvalga kо‘ra, qishloq kutubxonalari kо‘rsatkichlari 1970 yilgacha 
tez о‘sib borib, sо‘nggi 20 yil mobaynida ularning murakkablashib qolgapnligini 
kuzatish mumkin. Masalan, 1940 yilda qishloq kutubxonalari soni umumiy 72,3 
foizini tashkil etgan bо‘lsa, ularning kitob fondi jami kitoblarning atigi 37,2 foizini 
tashkil qilgan. 1970 yilda esa bu kо‘rsatkich tegishli ravishda 81,5 va 54,6, 1990 
yilga 
kelib 
81,1 
va 
56,0 
foizni 
tashkil 
etgan.Uchinchidan,qishloqda 
kutubxonachilik ishining tarakkiy etish jarayoni jiddiy sifat uzgarishlari bilan birga 
bordi. Masalan, 2 0 -3 0 - yillarda ommaviy kutubxonalarning xodimlari botssha 
ishlardan ozod kilinmagan- xolda ish olnb borgan bо‘lsa (kizil choyxonalar-
duzuridagi kiroatxonalar, klub koshidagi kutubxonalar va bosh;.), 60—7 0 -yillarga 
kelib, kutubxona tarmotslarishshg tartibga solinishi natijasida barcha ommaviy 
kutubxonalar mustatsil’ bula bordi va
ularda shu so^aga sizitskan va kasbga me^r s^ygan kishilar ishlay boshladi. Agar 
1950 yil oxirida Uzbekistondagi jami ommaviy kutubxonalarda 1166 ta maosh olib 

---

95 
ishlaydigan kutubxona xodimi ishlagan bо‘lsa, 1970 yilda ularning soni 6588 taga, 
1990 yilda esa 11930 kishiga yetdi (5-jadval).Jadvzlda- kursatilgaindek, 
kutubxonachilar mikdorn kishlak kutubxonalarida ortib borishi kuzatiladi. 
Bu albatta qishloq joylaridagi kutubxonalariing usish mitsdoriga botlitsdir (ular 
jami kutubxonalar-iing 81,1 foizini gashkil etadi, 5 - jadvalga karang). Yana shu 
narsa dshdatga sazovorki, Uzbekistan Madaniyat . vazirligiga karashli 6999 ta 
qishloq joylaridagi kutubxonalarda ishlayotganlardan 3582tasi yoki 51,2 foizi oliy 
va maxsus Kutubxonachshshk ma’lumotiga egadir. Vaxolanki, bu kо‘rsatkich 1970 
yilda shu tipdagi kutubxonalarning jamisida 30 foizni tashkil etgan edi. 
Biroq shunga qaramasdan, qishlok aholisiga kutubxonachilik xizmatini kо‘rsatish 
muammolari tо‘la xal etildi deb bо‘lmaydi. Qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishni 
yanada yuksaltirish, qishloqda iqtisodiy munosabatlarni taraqqiy ettirish, xususiy 
va ijtimoiy mehnatni tashkil etish, ishbilarmonlarni о‘stirishda kutubxonachilik 
ishi va kitob tartiblari qishloq aholisiga kutubxona xizmatini kо‘rsatmoqda. MKT 
tarkibidagi 5669 kutubxona qishloqdagi jami kutubxonalarning 91,3 foizini tashkil 
etib (5-jadvalga qarang), ular qishloqdagi barcha kutubxonalarning ishini tashkil 
kilishda muhim rol о‘ynaydi. Kishloq joylaridagi kutubxonalarning umumiy, kitob 
fondi 52791,4 million nusxadan ortiq bо‘lib, 1990 yili ular 4.404.0 mln. 
kitobxonga 87.781.7 nusxa kitob bergan. Bu kitoblarning 83,7 foizi о‘zbek tilidagi 
nashrlar bо‘lib, о‘rtacha har bir kitobxon yiliga 20,6 kitob о‘qilgan. jihatdan bir 
nechta regionlarni birlashtiradigan qishloq tumanlarida yoki yirik shaharlarda 
ajratiladi. Uning asosiy vazifasi - о‘zining mikrorayonigagina emas, balki 
regiondagi barcha aholiga kutubxona hizmatini tashkil etish, ma’lum miqdordagi 
(о‘z regionidagi) filiallarga metodik rahbarlik kilishdir. Regional filial mudiri kitob 
fondini tо‘ldirish bо‘yicha kengash a’zosi bо‘lib , о‘z regionidagi filiallar fondini 
tо‘ldirishning mavzu rejasini yuritadi va region kitobxonalari о‘rtasida ilg‘or 
tajriba maktabi hisoblanadi, region filiallarining spravka-bibliografik apparatini 
о‘zida mujassamlashtiradi. Kitobxonlar talabini qondirishda filiallar mana shu 
regional filialga murojaat qiladilar, agar sо‘ralgan nashr о‘zida yuk bо‘lsa, uni 
markaziy kutubxonaga regional filialga jо‘natadi. Filiallar bilan markaziy 
kutubxona о‘rtasida bunday bо‘g‘inning bо‘lishi filiallarga о‘z vaktida va aniq 
rahbarlik 
qilishni 
yaxshilaydi.