Madaniyatshunoslik

18-mavzu:О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fanining
rivojlanish istiqbollari 
Reja: 
1. О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fanini shakllanishi(1919-1945 yillar).
2. О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fanining tabaqalanishi va ixtisoslashuvi 
(1946-1974 yillar).
3. Mustaqillik yillarida kutubxonashunoslik fanini rivojlantirish muammolari 
(1991 yildan keyingi davr) 
 
1.О‘
zbekistonda kutubxonashunoslik fanini shakllanishi
 (
1919-1945 yillar
).
Bugungi kunda kutubxonashunoslik fani jamiyat tarakkiyoti ilgari 
surayotgan muammolarni, istikbolli yо‘nalishlarni aniklash imkoniyatiga ega 
emas, sababi, respublika xayotining barcha jabxalarida ketayotgan tub о‘zgarishlar 
kutubxonachilik ishining kо‘plab soxalarini kayta kо‘rib chiqishni va yangilashni 
talab qilmokda. 
О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fanining shakllanishi, tarakkiyoti, asosiy 
xususiyatlari, yutuk va kamchiliklarni о‘rganish fanning bundan keyingi rivojiga 
asos bо‘ladi, uning istiqbolini tо‘g‘ri belgilashga yordam beradi. 
Respublikada kutubxonashunoslik fanining taraqqiyotini asosan tо‘rtta 
bosqichga bо‘lish mumkin: 
1.
1918 – 1945 yillar; 
2.
1946 – 1974 yillar; 
3.
1975 – 1990 yillar; 
4.
1991 yildan keyingi davr. 
Bunday davrlarga bulish respublikada fanning rivojlanish xususiyatlariga, 
asosan soxa bо‘yicha e’lon kilingan materiallarning mikdoriga boglikdir. Masalan, 
birinchi boskichda atigi 14 nomda kutubxonashunoslik masalalariga bagishlangan 
makolalar, kitoblar nashr kilingan bо‘lsa, 1976 – 1987 yillarda birgina A.Navoiy 
nomidagi 
О‘zbekiston 
milliy 
kutubxonasi 
tomonidan 
chikariladigan 
«О‘zbekistonda kutubxonashunoslik» nomli davomli nashr saxifalarida 

---

101 
kutubxonashunoslikning turli jixatlariga bagishlangan 131 makola e’lon kilingan. 
Bu vazifalarni amalga oshirilishi Respublikada kutubxonashunoslik fanining 
shakllanishiga о‘z xissalarini qо‘shgan yirik mutaxassislar YE.K.Betger (1877 – 
1956), A.V.Korshun (1878 – 1961), V.N.Smolin (1887 – 1945), N.A.Burov (1885 
– 1969), A.A.Garritskiy (1881 – 1946), O.V. Maslova (1893 – 1980) va 
boshkalarning nomi bilan bog‘likdir.
О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fanining shakllanishi va taraqqiyotida 
taniqli kutubxonashunos-bibliograf Yevgeniy Karlovich Betger shaxsi bilan 
bevosita bog‘liqdir. YE.K. Betger kutubxonachilik ishi masalalarining ayrim 
jixatlariga, chunonchi xisobotlarni yagona tartibda va shaklda tuzish, kutubxona 
fondi va kataloglarni xalkaro о‘nlik klassifikatsiya jadvallari asosida tashkil kilish, 
kutubxona xodimlarini о‘qitish va qayta tayyorlash muammolariga katta axamiyat 
bergan edi.
YE.K.Betger tuzgan О‘rta Osiyo Davlat kutubxonasining (xozirgi A.Navoiy 
nomidagi О‘zbekiston milliy kutubxonasi) yillik xisobotlarida qiyosiy taxlil usuli 
qо‘llanilgan bо‘lib, uning natijasida kutubxonaning ijtimoiy rolini ortib borishini 
hamda mavjud kamchiliklarni bilib olish mumkin.
Turkiston Davlat kutubxonasida (Turkiston ommaviy kutubxonasining 50 
yilligi munosabati bilan kutubxona 1920 yil may oyidan boshlab Davlat 
kutubxonasi deb atala boshlandi) ishlagan tо‘rt yillik tajribasi asosida YE.K.Betger 
о‘zining «Jadvallardan foydalanish koidalari va uslubiy kursatmalar» degan ishini 
yozadi. Bu kutubxonachilik soxasi bо‘yicha yozilgan о‘sha davrning muxim 
ishlaridan biri bо‘lib, kator yillar mobaynida respublika kutubxona xodimlari 
uchun qoidalar yig‘indisidan iborat qо‘llanma bо‘lib koldi. 
YE.K.Betgerning «Eslatmalar, qо‘shimcha tushuntirishlar va ulardan 
foydalanishning xilma – xil shakllarini aloxida kismda jamlash» tо‘g‘risidagi 
g‘oyasi Bryuseldagi Xalqaro kutubxonachilik oliy bilimgoxi xodimlarida katta 
qizikish uyg‘otadi. Jumladan, shu bilimgox asoschilaridan biri, uning bosh kotibi 
Pol Otle (1869 – 1944) 1923 yil 19 yanvarda YE.K. Betger nomiga yozgan xatida 
1922 yilda Turkiston ASSRda nashr kilingan О‘nli klassifikatsiya jadvallaridan 
chukur konikish xosil kilganligini bildiradi.
1923 yilda yozilgan «Kutubxonachilikning ishining navbatdagi vazifalari va 
Yangi iktisodiy siyosat» degan makolasida YE.K Betger kutubxonachilik 
bilimlarini ommalashtirish, tajriba va amaliyotda ortirilgan bilimlarini о‘zaro 
baxam kо‘rish zarurligini, kutubxonashunoslikka oid asarlarini nashr kilish, 
kutubxonachilar 
malakasini 
oshirish 
va 
ularni 
tayyorlash 
maksadida 
kutubxonachilik kurslarini tashkil kilish va kutubxona xodimlarining anjuman va 
kuriltoylarini vakti-vakti bilan chakirib turish-kutubxona kurilishining dolzarb 
vazifasi ekanligini takidlaydi. 
1926 yilda A.L.Garritskiyning «Kutubxona xodimiga kiskacha kullanmasi» 
uzbek tilida chop etiladi. Asarda kitob tavsiflashning umumiy koidalari, alifboli, 
sistemali 
va 
predmet 
kataloglarini 
tashkil 
kilish, 
matbuot 
asarlarini 
klassifikatsiyadan bо‘yicha tavsiyalar va kо‘rsatmalar ishlab chikilgan edi. 
Sharkshunos olim kutubxonachi va bibliograf Aleksandr Aleksandrovich 

---

102 
Garritskiyning kutubxonashunoslik faniga qо‘shgan muxim xissasi shundan 
iboratki, birinchi marta о‘zbek tilida umumlashtirilgan tarzda kutubxonashunoslik 
lug‘atshunosligi va uning umummiliy asoslarini ishlab chikkan edi.
Bu xarakat uzbek kutubxonashunoslarining boshka ishlarida xam uz aksini 
topdi. Chunonchi, O.V.Maslova va M.N.Latipovalarning «Alifbo katalogi 1931 
yil» degan amaliy qо‘llanmasida, asarlarni tavsiflashda qо‘llaniladigan ruscha va 
о‘zbekcha qisqartirilgan izoxli lug‘at va boshqalar о‘zbek tilida nashr kilingan 
kitoblar asosida ishlab chikariladi.
Shunday kilib, YE.K.Betger tomonidan 1918 – 1922 yillarda nashr kilingan 
«о‘nli bibliografik klassifikatsiyaning» ikki jadvali va 1920 xamda 1922 yillarda 
e’lon kilingan kutubxonachilik texnikasiga oid ayrim tavsiyalar О‘zbekistonda 
oyoqqa tura boshlagan kutubxonashunoslik fanining poydevori bо‘lsa, 1926 yili 
о‘zbek tilida chikkan A.A.Garritskiyning «Kutubxona xodimiga kiskacha 
kullanmasi», shuningdek, 1931 yilda bosmadan chikkan O.V.Maslova va 
M.N.Latipovalarning «Alifbo katalogi» nomli amaliy kullanmasida ishlab 
chikilgan asarlarini tavsiflashda ishlatiladigan Ruscha – Uzbekcha kiskartirilgan 
izoxli lugat va boshkalar uning devorini kо‘tarishda sinch vazifasini о‘tar edi. 
Umuman, Uzbekiston kutubxonashunoslik fani tarakkiyotining birinchi 
boskichiga ta’rif berar ekanmiz, bu davrda uzbek kutubxonashunosligining amaliy 
va nazariy asoslarining paydo bо‘lib, shakllana borganligini qayd qilish zarur.
Uning amaliy asosi kutubxonachilik nazariyasining tashkiliy masalalari bilan 
bog‘liq bо‘lib, ular Markaziy idoralararo kutubxonachilik komissiyasining barpo 
kilinishi (1921 yil noyabrьь), kutubxona birlashmalarining tashkil kilinishi 
(dastlabki birlashma 1923 yil noyabrida Toshkent shaxrida tashkil kilingan) xilma 
– xil kutubxonachilik kengashlari, anjumanlar, seminarlar va kuritloylarning 
chakirilishi, respublikada ayrim kutubxonalar faoliyatini tekshirish, kutubxona 
shaxobchalarini rivojlantirish rejalarini tuzish, yetakchi kutubxonalar ilg‘or ish 
tajribasini urganish, targib kilish va xokazolardir.