Magistr dissertasiyasi ixtisasın şifri və adı 060402 “Mühasibat uçotu və audit”

III FƏSİL. HAZIR MƏHSUL İSTEHSALI VƏ SATIŞI İLƏ ƏLAQƏDAR

ƏMƏLİYYATLARIN TƏHLİLİ VƏ AUDİTİ

3.1. Məhsul istehsalı və satışının təhlili.

Hər bir istehsal müəssisəsi öz fəaliyyətini sərbəst olaraq planlaşdırır. Bu zaman məhsul satışı uyğun bağlanmış ticarət müqavilələri və mal-material təchizatcılıarı ilə bağlanmış müqavilələrin şərtlərinə əsaslanır, eləcə də istehsal edilən məhsul, iş və xidmətinə olan bazar tələbini əzərə alaraq gələcək inkişafı istiqamətini müəyyən edir. İstehsalçı müəssisə öz fəaliyyətində məhsul istehlahçılarının məhsulun keyfiyətinə aid tələblərini mütləq nəzərə almalıdır. Bu baxımdan istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinin təhlili məhsul istehsalı uyğun göstəricilərin öyrənilməsindən başlanır. Müvafiq təhlil prosesi növbəti mərhələri əhatə edir:

Məhsulun istehsalının təhlili. Məhsul istehsalının həcmi natural, şərtı-natural və dəyər ifadəsində əks etdirilə bilər.

İstehsal həcminin təhlili əsasən əmtəəlik məhsul, ümumi məhsul və satılmış (realizasıya) məhsul həcminin öyrənilməsini əhatə edir.

Ümumi məhsul – bütöv iş və xidmətlərinin dəyərini əhatə edir. Bura həmcinin müqayisəli qiymətlərlə əks etdirilmiş bitməmiş istehsalın da dəyəri daxil edirlir.

Əmtəəlik məhsul – müəssisədə öz istehsal prosesini tam bitirmiş, qablaşdırılmış və istehlakçılara göndərilmək üçün hazır olan məhsul nəzərdə tutulur. Əmtəəlik məhsulun həcmi növbəti qaydada hesablanılır:

Əmtəlik məhsul = hazır məhsulun dəyəri + yarımfabrikatların dəyəri + kənar istehsal məqsədi ilə hazırlanmış məhsulların dəyəri. Bu gösətricinin həcmi ümumi məhsul dəyərindən müəssisə daxili istifadə edilən məhsulun və bitməmiş istehsalın dəyəri çıxılmaqla da müəyyən edilir.

Satılmış məhsul – istehlakçılara göndərilmiş, dəyəri ödənilmiş və satılmış məhsulun ümumi dəyəri kimi başa düşülür.

Təhlil prosesində istehsal planını icrası yoxlanılır, ötən illlərlə müqayisədə istehsal həcmində baş vermiş dəyişikliklər qiymətləndirilir. İstehsal həcminin təhlil prosesi ümumi və əmtəəlik məhsulun dinamikasının, onların artım tempi əmsallarının və artım həcminin öyrənilməsindən başlanır. Dinamikanın təhlili həm cari və həm də müqayisəli qiymətlərdə aparılır. Müqayisəli qiymət qismində müvafiq hesabat dövrünün (rüb, yarımil, il) müvafiq ayında mövcud olan qiymətlər nəzərdə tutulur. Müvafiq hesablamalar növbəti cədvəldə öz əksini tapır.

Müvafiq təhlil nəticəsində ötən dövrlə və müəyyən olunmuş istehsal planı ilə müqayisədə göstəricilərin icrası qiymətləndirilir, eləcə də müvafiq dəyişikliyin əsasən nəyin hesabına (qiymət və ya istehsal həcmi) formlaşması müəyyənləşdirilir. Cari dəyər ifadəsində hesablanmış istehsal həcmi heç də hər zaman müəssisənin istehsal həcmi uyğun gördüyü işləri tam əks etdirmir. Beləki, dəyər ifadəsində əks etdirilmiş məhsul istehsalı gösətricisinə istehsal olunmuş məhsulun strukturunda və istifadə edilən müvafiq xammalların dəyərində baş vermiş dəyişikliklər ciddi təsir göstərir.

Əldə olunmuş məlumatlar əsasında istehsalın orta cəkili artım tempini və əmtəlik məhsulun artımını hesablamaq olar.