Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

2.2. Azərbaycan Respublikasında iqtisadi artım mənbələri və

dövlətin iqtisadi siyasəti
İqtisadi artım probleminin əsas öyrənilməsinin düzgün əhəmiyyəti məhz onunla izah oluna bilər ki, indiki iqtisadi artım vəziyyətinin yüksəlməsinin başlıca hissəsini təşkil edir. Beləliklə, iqtisadi artımı araşdıran amillərin təhlili digər ölkələrin eyni zamanda yaxud da müxtəlif dövrlərdə əsasən eyni ölkənin inkişaf mövqelərindənki müxtəliflikləri aydınlaşdırmağa imkan yaradır.

İqtisadi artımın tədqiqiylə bağlı olaraq aşağıdakı bir sıra suallar ortaya çıxır:

• 
  iqtisadi artımı hansı cür əldə etməli;
  
• 
  bəs onu göstərən amillər nələrdir
  
• 
  hansı səbəbdən bir çox ölkələr dayanmadan,digərləri isə birbaşa zəif inkişaf edir
  
• 
  maddi rifahın sürətli səviyyəsinin dəstəklənməsi baxımından hansı tədbirlərin görülməsi vacibdir
  
• 
  iqtisadi artımın xərcləri nə cürdür
  

ÜDM-un real düzgün həcminin uzunmüddətli şəraitdə artıma meyl olunması iqtisadi artım olaraq anlaşılır.

İqtisadi proseslər baxımından iki məhsul növü istehsal olunur: istər investisiya xarakterli mallar, istərsə də istehlak malları

Baxmayaraq ki, biz ÜDM –un real həddinin göstəricisi ölkənin həm iqtisadi inkişaf tempinin, eyni zamanda iqtisadi potensialının dəyərləndirilməsi baxımından istifadə edilən gərəkli göstəricilərdən ilkidir, amma bu mütləq bir göstərici tamamilə həyat tərzini əks etdirə bilməz.

Həyat səviyyəsini düzgün qiymətləndirmək nəticəsində istifadə edilən göstərici olaraq adam başına olan ÜDM kimi özünü göstərir. İş budur ki, həyat ilkin səviyyəsi xüsusən əhalinin birbaşa nisbi artım tempindən əsaslı şəkildə asılıdır. Bir tərəfdən bu əhalinin sayı istər ölkədə işçi qüvvəsinin istər sayına ciddi təsir edir, istərsə də başqa tərəfdən əhalinin yüksəlməsini adambaşına olan ÜDM-un həcmini aşağı salır, yəni nəticədə də həyat riskinin aşağı düşməsinə şərait yaradır.

Seçilən mövzu müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminin ən aktual problemlərindən birinə həsr edilmişdir. Qloballaşma şəraitində sürətlə inkişaf edən beynəlxalq ticarət dünyanın ayrı-ayrı regionlarında yerləşən suveren dövlətlər arasında iqtisadi münasibətlər sisteminin yeni formasının yaradılmasını tarixi bir zərurətə çevirmişdir. Dünya ölkələrində iqtisadi artımın təmin olunmasında xarici ticarət amilindən istifadə edilməsi və xarici ticarətin qarşılıqlı əlaqəsin, xarici ticarətin genişlənməsi yolu ilə dayanıqlı, davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi dünya ölkələrinin əksəriyyətində intensivləşməsinin əvəzedilməz rolu olub.

Bildiyimiz kimi hazırda qloballaşma, inteqrasiya prosesləri çərçivəsində dünya təsərrüfatında milli iqtisadiyyatların iqtisadi inkişafının davamlı olması və iqtisadi artım problemi aktual məsələlərdir.

Belə ki, XX əsrin sonlarından əsas belə bir ideya diqqəti cəlb edir ki, iqtisadi sistemin inkişafı, həm təsərrüfatçılıq iqtisadi mexanizmi ciddi artımla sıx surətdə bağlıdır həm də iqtisadi artım, birbaşa ilk növbədə elmi-texniki yüksəlişin nailiyyətlərinə bağlıdır. Lakin son illərdə belə iqtisadi artımı bir fikirlə əlaqələndirirlər ki, məhz əmtəələri eləcə də xidmətlərin yüksək səviyyədə yaradılmasında təbii resurslardan, sözün əsl mənasında, həddən çox istifadə edilir. Elə bunun nəticəsində də təbii resurslar istər-istəməz tükənir həm də nəticədə ekoloji problemlər yaranmiş olur. Beləliklə iqtisadi artımın parametrləri, həm onların dinamikası eləcə də milli təsərrüfatların inkişafında yaxud iqtisadiyyatın dövlət olaraq tənzimlənməsində daha çox istifadə edilir.

Azərbaycanda iqtisadi artım və onun sürətləndirilməsi problemlərinin üzə çıxarılmasından,iqtisadi artımın yeni xarici ticarət modelinə keçilməsindən ibarətdir. Bu baxımdan:

• 
  İqtisadi artımla xarici ticarət arasında qarşılıqlı əlaqənin tarixi, perspektivləri müəyyən edilmişdir;
  
• 
  Xarici ticarət əlaqələri nəzərə alınmaqla iqtisadi artımın baza modeli nəzərdən keçirilmiş və onun təkmilləşdirilməsi təklif olunmuşdur;
  
• 
  Xarici ticarət strukturunda iqtisadi artım ilə əlaqədar üstünlüklər və çatışmamazlıqlar müəyyən olunmuşdur;
  
• 
  Ölkədə 2010-2015-ci illərdə həm ölkənin xarici ticarət əlaqələri eləcə də iqtisadi artımın birbaşa əlaqəsi iqtisadi təhlil yoluyla müəyyən olunmuşdur;
  
• 
  Qlobal iqtisadi böhran halında ökəmizin iqtisadiyyatı eləcə də onun gərəkli aspektləri gözdən keçirilmişdir;
  
• 
  Azərbaycanda istər maliyyə sisteminin istərsə də iqtisadi artıma təsirinin xüsusiyyətləri birbaşa müəyyən olunmuş, eləcə də iqtisadi tərəqqinin təminatında xarici ticarətin yeri həm də rolu qiymətləndirilmişdir.
  

İqtisadi artımın tipləri xalis formada fəaliyyət göstərmir. Yəni tam demək mümkün deyil ki, iqtisadi inkişafın filan mərhələsində sırf iqtisadi artımın ekstensiv və ya intensiv tipi fəaliyyət göstərmişdir. Adətən onlar vəhdət şəklində fəaliyyət göstərirlər. Lakin inkar olunmaz forma hal kimi deməliyik ki, artımın intensiv olaraq tipli hansısa şəraitdə iqtisadi yüksəlişin inkişafın yeni keyfıyyət formasına salınmasına birbaşa səbəb olur.

Bir qayda olaraq iqtisadi yüksəlişin intensiv tipi ictimai formada istehsalın intensivləşdirilməsinin meydana çıxması, qərarlaşması həm də inkişafı şəraitində baş verir. İntensivləşdirmə ümumiyyətlə, təsərrüfatçılığın qanunauyğun prosesi olub istehsalm səmərəliliyini təmin edən prosesdir.

Dünya iqtisadiyyatının hazırki inkişaf tempində qarşısında olan həyati əhəmiyyətli məsələləri həll etmək üçün Azərbaycan Respublikası qloballaşan iqtisadiyyat xammal əlavəsi olaraq yox, dünya sivilizasiyasının bərabərhüquqlu üzvü olaraq inteqrasiya etməlidir. Amerikan iqtisadçısı olan M.Kastelsin qeyd etdiyi kimi, «qlobal iqtisadiyyat yüksək dərəcədə dinamikdir, eksklyuzivdir və bununla yanaşı milli sərhədlər baxımından yüksək dərəcədə sabit sistemdir. »Məhz bu sabitliyi, milli mənafeləri qorumaq və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanı təmin etmək üçün həmin proseslərdə xarici ticarətin rolunu izah edən nəzəriyyələri nəzərə almaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyatın yaxud da başqa hansısa elm sahəsinin tərəfinin “nəzəriyyə”sinin əsas məqsədi həmin sahənin predmetinə, obyektinə aid olan hadisələrin səbəblərini izah etmək, onlar arasındakı “səbəb-nəticə” əlaqələrini göstərməkdir. Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin də ilkin məqsədi ölkələr arasında hazırda əhəmiyyətli hadisə hesab edilən əmtəə və xidmət idxal və ixraaclarının əsas səbəblərini diqqətə çatdırmaqdır.

XVIII əsrin ikinci yarısına kimi xarici ticarəti hərtərəfli izah edən araşdırmalar mövcu deyil. Bununla belə, o vaxta qədər mövcud nəzəriyyələrdə xarici ticarət anlayışına səthi formada toxunulurdu. Belə ki, beynəlxalq ticarətin elmi cəhətdən ilk olaraq sistemli şəkildə təhlil edildiyi əsər “ İqtisad elminin Atası” hesab edilən Adam Smitin “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” əsəridir. Hazırkı dövrə qədər beynəlxalq ticarət nəzəriyyələri nəzərəçarpan dərəcədə inkişafa məruz qalmışlar.

Bundan başqa, əmtəənin hansı tərəfdən istiqamətdə inkişaf etdirilməsi istehsalçı istehlakçılardan asılı olduğuna üçün əmtəə istehlakçıya yaxın olan yerdə istehsal edilməlidir.

Pozner ticarətdə yeni texnologiyanın tətbiqi ilə bağlı nəzəriyyəni üs­tün­lük nəzəriyyəsinə əsasən hansısa ölkədə baş verən texnoloji yenilik ticarət edən hər iki ölkə üçün iqtisadi fayda yaradır. Yeni texnika başqa ölkələrdə yayıldıqca inkişaf etməkdə olan ölkə daha çox fayda qazanır, ye­ni­ texnologiyanın yarandığı ölkə isə getdikcə öz üstünlüyünü itirir.

Maraqlı məqamlardan biri kimi əhalinin gəlirlərinin digər illərlə müqayisədə 1.3 dəfə ciddi artmasına baxmayaraq, indi də ev təsərrüfatlarının istehlak xərcləri cari qiymətlərlə ilk dəfə cəmi 0,05 yüksəlib. Amma istehlak qiymətləri indeksi amilinə artımını nəzərə alsaq, elə onda real istifadə də istehlak xərcləri demək olar əvvəlki illərə nisbətən 8,3 aşağı düşüb. Dövlət büdcəsinin xərclərinin də 42.51 artması səbəbindən, dövlət və ictimai təşkilatların istərsə də istehlak xərclərinin artımı tamamilə əsaslı həcm 4.68 təşkil edib. (Cədvəl 1.)

Cədvəl 1².


Porter nəzəriyyəsində istehsal amillərinin əhəmiyyəti qəbul edilsə də, onların sayı yeniləri ilə artırılır. Neoklassik məktəbdən fərqli olaraq o, bu amillərin millətə hazır şəkildə miras qalmadığı, geniş təkrar istehsal prose­sin­də ya­randığı qənaətinə gəlir. Tələb şərtləri parametri isə firmanın inkişafını təmin edən daxili ba­za­rın tələbidir. Hansı ki, o şirkətin davamlı fəaliyyətinə əsaslı təsir göstərir. Məs, nis­bə­tən kiçik evlərdə yaşayan yaponlar enerjiyə qənaət etmək üçün kiçik kon­di­sio­ner­lə­r istehsal etməyə baş­ladı. Bu cür kondisionerlər daha əlverişli olduğu üçün digər dövlətlər də yapon təcrübəsindən yararlanmışdır. Yeməyi tez hazırlayan amerika sistemi də eyni qayda ilə bütün dünyaya yayılmışdır.

İtaliyada zərgərlik sənayesinin yüksək inkişafı ölkənin qiymətli metal və daşları emal edən maşınların istehsalı üzrə dünya lideri olması ilə əlaqədardır.

Təbii ki, firmalarda idarə sistemi heç də eyni deyildir. İtaliya sənayesi tez dəyişə bilən idarə üsuluna malik olduğu halda, alman sənayesi üçün sərt mər­kəz­ləşdirilmiş idarə sistemi xarakterikdir. Firmanın dünya bazarında rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksək olması üçün daxili rəqabətin mövcudluluğu şərtdir.

Texnoloji istehsal üsulunun birbaşa mütərəqqi istehsal prosesinə uyğun əsaslanan intensivləşdirmə demək ki, əsasən məhsul vahidinə sərf edilən resursların miqdarının azalmasına, dövr vahidi ərzində təlabatı ödəyəcək əmtəə artımının baş verməsinə gətirir. Deməli, intensivləşdirmə prosesi məhdud resurslardan artan tələbatın ödənilməsinə xidmət edərək şəxsiyyətin belə şəraitdə hərtərəfli inkişaf etməsinə şərait yaradır. Yəni intensivləşdirmə fəaliyyəti baxımından sosial istiqamətə yönümü daha genişdir. Çünki intensivləşdirmə iri, mütərəqqi maşınlı istehsala əsaslanır, vaxtı qənaətə aparır, tələbatın artmasına səbəb olur. Lakin belə qənaətə gəlmək olmaz ki, intensivləşdirmə özbaşına fəaliyyət göstərir. İntensivləşdirmə prosesinin təmin olunmasında ixtisaslaşdırmanın genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi xüsusi rol oynayır.

Ötən ilin ilk rübündə ÜDM real olaraq demək ki, 5,3% artmış həm də 11,5 milyard manat olaraq təşkil etmişdir. 2014-cü ilin ilk yanvar-dekabr ayları ərzində olaraq ölkə iqtisadiyyatında yaradılan əsas və əlavə dəyərin artımı tamamilə düzgün qeyri-neft sektorun hesabına birbaşa baş vermiş, il ərzində də neft sənayesinin ümumi həm də buraxılışı 24,7 mlrd.manat kimi təşkil etmişdir. Azərbaycanda 2015-ci ildə respublika iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrində də yaradılan əlavə ilk dəyər əvvəlki ilin uyğun dövrüylə müqayisə olunanda 7,0% artmış həm də ÜDM-də xüsusi çəkisi digər ilin uyğun dövrünə nəzərən 3,9% artaraq 61,0% olmuşdur. İl ərzində ölkənin demək ki, qeyri-neft sektorunda-sosial eləcə də digər xidmətlər, həm ticarət, həm nəqliyyat vasitələrinin əsaslı təmiri həm də tikinti sahələrində həyata keçirilmiş əlavə dəyər olaraq 61,4% olaraq təşkil etmişdir. Hansı ki, qeyri-neft sektorunun istər əksər sahələrində məhz əlavə dəyər istehsalının artım gücü əvvəlki ilin müvafiq zamanıyla nisbətən yüksək olaraq bilinmişdir.