Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

FƏSİL 2. XARİCİ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ İQTİSADİ ARTIMIN TƏHLİLİ
2.1.Milli iqtisadiyyatın dinamik inkişafında xarici ticarət

əlaqələrinin rolu
İqtisadi inkişafın ən səmərəli tərəfi yolu sayılan bazar sisteminin münasibətlərinin təşəkkülü zamanı çox qədimdir eləcə də o, təkmilləşərək müasir dünyanın əsas iqtisadiyatın idarə edilməsində vacib rola malikdir. Keçmiş ittifaq dövründə və eyni zamanda Azərbaycanda baş verən əsas siyasi-iqtisadi dəyişmələr nəticəsində ölkədə iqtisadiyyatınm inkişafı bazar münasibətlərinin yaranmasının istiqamətini seçə bilmişdir. Belə bir dövrdəki ölkədəki iqtisadi vəziyyətin transformasiya edilməsinin məğzi, bu transformasiyanın nəticələrini nəyi başa çatacağı araşdırılmalıdır. Bunun üçün isə əvvəlcə ölkə iqtisadiyyatınm tərəqqinin artım strategiyası formalaşdırılmalı, eləcə də istiqaməti müəyyənləşdirilməlidir. Ölkənin iqtisadi baxımdan artım tərəfindən strategiyası həm də onun üçün müddətli dövrdə siyasətində iqtisadi inkişafın əsas məqsəd və vasitələrinin uyğunlaşması birləşməsini, eyni zamanda əlaqəli fəaliyyətini göstərir.

Bu öz iqtisadiyyatında əsaslı dəyişiklik etmək məcburiyyətində olan bütün ölkələr baxımından vacib məsələdir.

İqtisadi vəziyyətin müəyyən edilməsində əsas-birinci yerdə iqtisadi tərəqqinin məqsədinin müəyyən mənada aşkar edilməsi durur. Məqsəd isə müəyyən edildikdən bir qədər sonra onun hansı elementlərlə yerinə yetirilməsi müəyyənləşdirilir. Bu vaxt məqsədin reallaşdırılması tərəfindən zəruri olan dövr amili də nəzərdə tutulmalıdır. Çünki, iqtisadi strategiya öyrənilənərkən və yeni iqtisadi vəziyyətə transformasiya olunarkən çox hallarda bizdən uzun müddət tələb odur ki, bu da köhnə iqtisadi haldan yeni iqtisadi vəziyyətə keçid dövrü olaraq bilinir.

İqtisadi artım strategiyasının vacib elementləri olan məqsəd eləcə də vasitələr müəyyən elementlərin funksiyalarını daşılayırlarsada, məhz onlar fəaliyyətləri ilə əlaqəli formada yaranırlar.

Bu məsələlərə aiddir:

İqtisadi artım. Dünya standartları çərçivəsinə uyğun gələr keyfiyyətli təhsil istehsalın artırılması arzusudur. Bir tərəfdən daha dəqiq desək dövlətlərdə maddi həyat tərzinin səviyyəsinin yüksəldilməsi arzusudur.

Tam məşğulluq. İştəmək qabiliyyəti və işləmək arzusunda hər bir nəfərin ona uyğun olaraq işlə təminatının olmasıdır.

İqtisadi effektivlik. Mövcud istehsal resurslarından səmərəli istifadə etməklə minimum xərc əsasında maksimum mənfət əldə etmək.

Qiymətlərin stabil səviyyəsi. Dövrümüzdə İqtisadiyyatda qiymətin əsas ümumi səviyyəsinin əsaslı tərzdə yüksəldilməsinə həm də aşağı düşməsinə uyğun olaraq nəzarət etmək. Yəni funksiya eyni zamanda defunksiyaya yol verməmək.

İqtisadi azadlıq. Bu müəssisələri idarə edənlər, həm fəhlələr, həm istehlakçılar öz iqtisadi nüanslarını fəaliyyətlərində yüksək tərzdə azad olmalıdılar.

Gəlirlərin ədalətli bölgüsü. Hazırda ölkənin maddi həyat nemətləri ilə bölünməsi gərəkdir ki, cəmiyyətdə yüksək təbəqə varlılar eləcə də dilənçi vəziyyətində olan yoxsullar təbəqəsi yaratmasın.

İqtisadi təminat. Ölkədə yaşayan olan əlillər, həm qocalar, həm iş qabiliyyəti olmayanlar həm də başqalarının yaşamaları baxımından maddi cəhətdən təminat olmalıdır.

Ticarət balansı. Bəs bu beynəlxalq istiqamətdə düzgün maliyyə sövdələşmələrində həm də rasional balans tarazlığı olmalıdır.

Bu qeyd edilərlər iqtisadi cəhətdən strategiyanın məqsədinin müxtəlif tərəfləri istiqamətləridir. İqtisadi strategiyanın yaranması eyni zamanda yerinə yetirilməsi vaxtı bunlar əlaqəli olaraq fəaliyyətə başlayırlar.

İqtisadi strategiyanın məqsədi eyni zamanda vasitələri dövlətin uzunmüddətli proqnozunun siyasətinə uyğun olmalıdır. Uyğun olaraq, iqtisadi strategiya iqtisadi konsepsiyanın tərkib hissəsi olaraq çıxış edir. Bununla belə əlaqədar olaraq ölkənin həm iqtisadi siyasətinin formalaşmasına həm də nəzər salınması vacib olan məsələdir.

Dövlətin iqtisadi siyasəti bu gün iqtisadiyyatın tənzimlənməsinə nisbətən demək olar ki, daha geniş mənalıdır. Lakin, dövlətin iqtisadi siyasəti eləcə də təsərrüfat fəaliyyətində ölkənin inkişafının mümkünlüyünü həm də qeyd edirsə, iqtisadiyyatın onda dövlət tənzimlənməsi deməli, iqtisadiyyatda iştirakınm maksimum - minimum həddə sahələrində olmasını düzgün olaraq zəruri edir.

Buna görə də dövlətin hazırdakı iqtisadi siyasəti formalaşdırılması birbaşa məqsədi müəyyən edilməli. Yəni biz bu strategiyanı aydınlaşması və onım yerinə yetirilməsi vasitələri axtarmaq.

Bu prosesdə müxtəlif olaraq təsir vasitələri özünə uyğun formada şəkildə iştirak edirlər. Həmin təsir elementləri şərti olaraq iki bölməyə hissəyə bölmək olar:

• 
  Bir tərəfdən institutsional - hüquqi (xarici ya daxili);
  
• 
  sistemdaxili – həm də, bazar vasitələri (qeyri müstəqim) və inzibati (müstəqim).
  

Institutsional - hüquqi vasitələr cəmiyyətin ictimai - siyasi quruluşunu. Onun siyasətinin predmetini əks etdirir.

Adətən, bu zaman dövlətin iqtisadi nəzəri fəaliyyəti ictimai məhsul istehsalı. İqtisadi-sosial tənzimləmə eləcə də rəqabət mühitinin formalaşması, xərclərin gəlirlərin yenidən uyğunlaşdırılması ilə əhatələnmiş olaraq olur.

Dövlətin iqtitsadi siyasəti nəzərə catdığımız iqtisadi subyektin hərəkətinə həm dolayı, həm də müstəqim təsir göstərən dövlət tədbirləri mövqeyi sistemi başa düşülür.

Müstəqim (inzibati) metodların biz deyək ki, iqtisadi proseslərə təsiri o qədər də birmənalı deyildir.

Məsələn, dövlət kommunal sistemlərinə xidmətlərə qiymət qoyursa, ona uyğun kimə nəyin nə qədər verildiyi müəyyən edirsə, elə bu zaman bir inzibati mövqeyin iqtisadi tənzimləmə kimi növü ilə rastlaşırıq.

Əgər biz dövlət iqtisadi informasiyaları deyilən fiktiv amilləri izləyəcək eləcə də onlarm reklamı qadağan olunursa, ətraf mühiti çirkləndirən insanlara təsir edirsə, işçiləri yaradılan istehsal risklərindən müdafiə kimi qaydaları tətbiq edirsə, istehlakçılarm uyğun olaraq istehlak məhsullarmdan təhlükəsizlik tiplərini normalarını hazırlayırsa, həm də bu zaman biz bütün inzibati təsirin birbaşa iqtisadi tənzimləmə olaraq növü ilə deyil, demək ki, təsərrüfat fəaliyyətini sosial kimi tənzimlənmə olaraq növüylə rastlaşırıq.

Cəmiyyətin inkişafı bununla əlaqələriylə olaraq dövlətin iqtisadi tərəfi siyasəti dövlət tənzimlənməsinin sistem forma və metodları təkrar olaraq istehsal prosesinin tərkib təbiəti hissəsi xüsusiyyətlərinə malik olur eyni zamanda onların effektivliyinin vacib amilinə çevrilir.

Məlumdur ki, hazırda iqtisadiyyat məhdud resurslar hüdudunda fərdlərin təlabatını maksimum ödənilməsinin birbaşa təmin edilməsi haqqında elmdir. Bəs bu zaman həmin resurslardan necə səmərəli istifadə olunması öyrənilən nəzərdə tutulur.

Bununla əlaqədar deyək ki, iqtisadi siyasət ictimai məhsul istehsalm cari dövr həm gələcək üçün maksimum tərəfini effektivliyinin təmin edilməsi məqsədini gözlüyür. Makrosəviyyədə nəzərdə olan bu məqsəd bazar münasibətlərinin həm təmin olunmanı, bazarın həm dəstəklənməsini, sosial inkişafı həm də sosial təhlükəsizliyi əhatə edir. Deməli, sosial təhlükəsizliyin təkmilləşdirilməsi biz bazar münasibətlərinin inkişafının məhz nəticəsində yaranır. Buna uyğun olaraq görə də düzgün biz iqtisadi siyasətin hazırlanmasında həm də həyata keçirilməsində birbaşa məsuliyyat daşıyaraq dəqiq deyə bilinməlidir ki, onlar məhz nə istəyirlər və hansı şəraitdə məqsədə çatmaq fikrindədirlər.

Bunun üçün kifayət olaraq siyasi vasitələrin olmasıyla yanaşı onların effektivliyi haqqda düzgün təsəvvür olmalıdır. Elə fərz edək ki, hazırda dövlət inflyasiyası cilovlamaq, bununla da qiymətin sürətli artımını aşağı salmaq həm də sabitləşdirmək istəyirsə, deyə bilərik ki, bu zaman bizə məlum olan çoxlu pul siyasətinin vasitələrindən müəyyən istifadəni nəzərdə tutursa bununla da bilinməlidir ki, planlaşdırma dövründə bu vasitələr nə qədər vaxt fəaliyyətə başlayacaqdır.

Məqsədlər birliyinin müəyyən edilməsi həm mürəkkəb prosesdir, çünki, o, həm də dövlətin strateji kursunda birbaşa uyğun siyasi qərarların düzgün qəbul edilməsi ilə birbaşa əlaqədardır. Bu ayrıca məhz tədqiqat obyektidir.

Hələlik biz fərz edək ki, məqsəd uyğundur, ölçüləndir həm də arzu olunan səviyyəsi tam məlumdur. Bu isə o deməkdir ki, dövlət hazırda qanunverici orqanların razılığını verərək öz qarşısında ciddi məqsəd qoyur. Məsələn, bundan üç illik vaxtda istehlak qiymətlərinin yüksəlişi 3-5 % arasında tərəddüd olaraq etməlidir.

Məlum olan kimi siyasi vəsaitlərdə heç də biri məqsədlə birbaşa olaraq əlaqədar olmur. Onların həm arasında bazar qanunları kimi fəaliyyət göstərən iqtisadi konsepsiya durur. Məsələn, qiymət həm də tələb-təklifin tərəddüdündən, istehsal məsrəflərindən, rəqabət rejimindən həm də çoxlu amillərdən asılıdır deyək ki, bunların içərisində qiymət olaraq siyasəti aparıcı rola uyğun olaraq malik olmaya də bilər. Çünki, qiymət siyasəti məcmu tələb və faiz stavkasına təsir etmək iqtidarımdadır. Bazar iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsimin forma eləcə də metodlarına ciddi təsir göstərdiyini də nəzər alsaq, biz bu zaman məqsədə diqqət nəzarət eləcə də onım müəyyən edilməsinə dövlətin gücünün çatınadığı məlum olur. Burada dövlətin maksimuma görə bildiyi iş əvvəlcədən məlum olan vəziyyətlərlə prosesə təsir göstərə bilər. Bu isə o zaman arxalanmaq olar ki, məqsəd və siyasi vasitələr arasında olan kəmiyyət bağlılıqları tam aydın olmuş olsun.

Y.Tinberqen göstərmişdir ki,iqtisadi konteksin siyasətin məntiqi birbaşa olaraq bütünlükdə onun dəyişənlərinin uyğunlaşdıran səciyyələrindən müxtəlif növlər arasındakı həmcinsliliyin həcm və məzmunuyla müəyyən edilir.

Pul bazarmm təhlilində, həm antiinfliyasiyası, tənzimlənməsində demək ki, iqtisadi artımda, verginin həm stimullaşdırılmasında, həm məşğulluq siyasətində beləcə mexanizmlər məlumdur. Amma onlar arasında həmin bu kəmiyyət münasibətləri də mövcuddur həm də onun şərhi vacibdir.

Fərz edək ki, məqsəd olaraq bu funksiyası elementlərindən ibarətdir.

Məhz məqsədə təsir edən əsas bazar amilləri həm də iqtisadi siyasət vasitələri kimi vardır. Tutaq ki, bu məqsəd y (i= 1. 2.з), vasitələr xı.. x_s eləcə də bazar dəyişənləri həcminin çoxluğunun funksiyası olaraq çıxış edir.
(1)
Bu zaman siyasi elementlərin vasitənin tətbiqi kimi X_j (j = ı .. ..s ) həmin funksiyasının elementlərlə törəməsi kimi göstərmək olar.
(2)
Antiinflyasiya tənzimlənməsinin nəzərdə tutarıqsa, onda y_j qiymətin artım sürətini x _j - təklifini əks etdirir.

Bir başa dünya nəzarəti sahəsindən kənarda yerləşən tələb, həm təklif, xərclər elecə də başqaları bazar elementləri n çoxluğuna aiddir.

M_ij -pul siyasəti elementlərinin inelyasiya səviyyəsinə təsir dərəcəsini nəzərə alır.

Bu göstərici multiplikator kimi adlanır həm də o, iqtisadi məzmunu baxımından istehsal funksiyasına multiplikasiya tipindən daha genişdir. İstehsal funksiyasının multiplikasiya forması investisiya ilə gəlirlər arasındakı əlaqəni göstərirsə, Uij multiplikatoru iqtisadiyyatın tənzimlənməsində bütünlükdə dövlət aparatının məhsuldarlığını əks etdirir. Öz yeni keyfıyyətində bu məhz multiplikator təsərrüfat mexanizminin daxilinə daxil olan siyasi xəbərdarlıqlarını, çıxışında siyasi məqsədlərin dərin dəyişilməsini əks etdirir.

Yuxarıda dediyimiz 1 bərabərliyi elə formada qurulmalıdır ki, multiplikatorun əsas mahiyyəti statistik müyyən olunan olsun həm də kəmiyyətə (miqdar formasında) dönüşsün.

Şərtləndiyi kimi qiymətin düzgün səviyyəsi y_i -siyasətlərin arzusuna uyğun şəkildədirsə, onda x_j - vasitənin formalaşmasının müəyyənləşdirilməsi tələb olunur. Bu formada əməliyyatlarm S - çoxluğuna aid olan bütün vasitələr tərəfdən həyata keçirib, pul təklifınin hansısa vergi stavkasının, dövlət xərclərinin eləcə də s. hansı istiqamətlərə dəyişdərilməsinin ölkə olaraq siyasətini müəyyənləşdirmək bəlkə də mümkündür. Bu vəzifənin tamamilə həlli üçün istər Tinberqen s ≥ç bərabərsizliyin şərti də ödənilməlidir. Bu da barabərsizliyin iqtisadi məğzi belədir: Dövlət öz tərəfindən öhdəsinə bacarmadığı bu işi götürməməlidir, beləcə bunun üçün isə əsas məqsədlərin sayı iqtisadi cəhətdən siyasətin vasitələrindən daha çox olmamalıdır.

Həqiqətdə isə 1 funksiyasını hesablamaq da mümkündür. Buna misal olaraq göstərə bilərik ki, makro tarazlıq səviyyəsində məhz milli gəlirin bölüşdürülməsi barəbərliyinə nəzər yetirək.

Y - milli gəlir;

t- isə milli gəlirdən vergələr vasitəsilə məhz dövlətin aldığı hissə 1 > t > O sonradansa bu büdcə xərcinə birbaşa çevrilir;

G- büdcə xərci;

Y- t olaraq vergi ödədikdən sonra dərhal subyektə qalan gəlir. Eləcə də bu sonradan istehlaka yaxud da əmanətə istiqamətlərin;

C - istehlak;

S -əmanət;

1 - investisiya (əmanətin investisiyaya dərhal çevrilməsi nəzərdə tutulur). Məhz vergini ödədikdən dərhal sonra subyekt gəlirinin digər bir hissəsini qeyri istehsal istehlakmm yönəldərsə (C -qeyri istehsal istehlakmm hissəsi) bu həmin zaman milli gəlirin ayrılması bərabərliyi bu cür almasaq:

(3)
Burada a- sabitdir.

Y -ümumi milli gəlir 19066,7 milyard manat;

t-vercilər 2797,6 mlyard manat, 14,6% və ya 0,146;

G -büdcə xərci 313,3 milyard manat;

Y -tY vergidən sonra subyektdə qalan gəlir;

19066,7-0,146* 19066,7= 19066-2797,6= 16269,1 C - istehlak 17,2 milyard manat;

S - səmanət 2331,5 milyon manat və ya - 2,33 milyard manat J -investisiya 1976,1 milyard manat.

Bu barabərlikdə (3) Y - məqsədli olaraq dəyişən kimi özünü çıxış edir. Istehlaka meyillik (c) və xüsusi tərzdə investisiyanın həddi bazar mexanizmiylə tənzim olunur elə orta vergi stavkası da dəyişməz hesab edilir. Deməli, büdcə xərci (G) siyasi tərzdə vasitə olaraq çıxış edir.Yeni ölkə büdcə xərclərinin dəyişməsini həm də öz üzərinə götürür ki, bu da milli gəlirin dəyanətli artımına şərait yaratmış olsun. Belə halda düzgün olaraq vasitənin məqsədə təsir həddini ölçmək olar.

Fərz edək ki, biz dövlət büdcə vasitəsilə həm milli gəlirin 50% yenidən bölürük (t=0,5)

Orta istehlakçı beləcə manatını bölüşdürür: deməli 0,8 manat cari istehlaka. Başqa halda 0,2 manat əmanətə (c = 0,8). Belə olan halda:


Bu o deməkdir ki, biz dövlət büdcəsi tərəfındən xərclənən hansısa 1 manat 0,67 manat yüksəlişi ilə milli gəlir birbaşa geri qaytaracaq.

Deməli, hadisənin belə inkişafına məhz multiplikasiya effektinin klassik tipi şərait yaratmiş olur. Bu isə (avtonom) həm də dövlət investisiyasıyla şərtlənir. Bu zaman məhz büdcə mexanizminin digər formaları da fəaliyyət tam olaraq göstərirlər.

3 bərabərliyini də təkmilləşdirmək tamamilə mümkündür. Bu zaman biz investisiya gəlir həm də faizin funksiyası olaraq göstərməliyik. Həqiqətən də əmtəə bazarmm makroiqtisadi tarazlığmm təhlil olunması göstərir ki, məhz əmanətlərin təklifı cari eyni zamanda keçmiş gəlirlərdən aslıdır. Digər tərəfdən investisiya tələbatı faiz stavkasının yerinin hərəkətinə qarşı çox hissiyatlıdır. Beləliklə stavka yüksəldikcə eləcə də investisiyaya tələbat azalır eyni zamanda daha az əmanət kapital tərəfindən qoyuluşuna çevirir.

Buna görə məhz investisiya funksiyasını bu cür ifadə etınək olar:

Burda, e - cari həm də keçmiş gəlirdə kapitalın xüsusi çəkisidir, elə buna görə də eY kəmiyyəti hər zaman böyükdür. ( 1-C¹ (1-t)) Y

h - sabitdir

Mənfı işarəsi isə o deməkdir ki, burada kredit bahalaşdıqca, eləcə də maliyyə mənbəyi axtaran insanlar daha az əmanət çəkə bilərlər. Beləliklə, 7 ifadəsini elə 3 bərabərsizliyində yerinə yazsaq aşağıdakını almaq olar.

(7)
Belə hesab etmək olar ki, dövlət faiz stavkasının hərəkəti üzərində düzgün vasitələrinə malikdir eyni zamanda ona görə təsir etmiş olan banklararası krediti, pul siyasətinin digər vasitələrini dəqiq bilir. Əgər bu belədirsə, onda 8 ifadəsini r - ə uyğun olaraq differensiallaşdıraraq məhz faiz multiplikatoru formulasını almış olarıq:
(8) (9)
Bu tənliyin (10) sağ tərəfı statistik qiymətləndiyi üçün M_yn kəmiyyəti Dövlətin faiz stavkası səviyyəsini tənzimlənməsi nəticəsində məhz milli gəlirin necə dəyişilməsini hansı formada əks etdirəcəkdir. Onun bu iqtisadi mexanizmi belədir: deməli, faiz stavkasının enməsi investisiya prosesinin qısaca müddətə yüksəlməsini daha çox stimullaşdırır, bununla da məhz milli gəlirin eyni zamanda istehsalm genişləndirilməsinə təkid etmiş olur.

Multiplikatorlarm göstərilən növü onlarm müxtəlifliyini inkar etmir. Məqsəd, vasitə eləcə də multiplikatorlar çoxluğu həm iqtisadi siyasətin formalaşmasınm ilkin platforması kimi sayılır. Bu platforma məhz iqtisadi siyasətin üınumi təsəvvürünü yaradır, buda demək olar ki, dövlət tənzimlənməsinin əsas eskizini təşkil edir. Deməli, dövlət iqtisadi siyasətin dəqiq olaraq həyata keçirmək məqammda daha çox konkret problemlərlə rastlaşır.

Biz onu da qeyd etınəliyik ki, iqtisadi siyasətin bütün bu vasitələri eyni effektə birbaşa malik deyildir. Məhz onlardan biri qiymətin dinamikasını həm də səviyyəsini tənzimləmək baxımından yararlıdırsa, bu digər tərəfdən iqtisadi artımın stimullaşdırılmasında da istifadə oluna bilir.

Xüsusilə inflyasiya tempi əsas götürülərsə pul mültiplikatorundan daha böyük olduğu tam görününr. İqtisadi artımın dövlət tənzimlənməsində onlar öz yerlərini dəyişirlər:

Burada: M_yç - milli gəlirə görə büdcə multiplikatoru;

M_ym -milli gəlirə görə pul multiplikatoru;

M_pç -qiymət səviyyəsinə görə büdcə multiplikatoru;

M_pm -qiymət səviyyəsinə uyğun olaraq pul multiplikatorunu göstərir.

hansı dərəcədən kənarlaşmasından asılıdır. Deməli, tutaq ki, qiymət səviyyəsində hansısa elə bir dəyişiklik yoxdursa, məhz bu zaman siyasəti ilk yerə çıxır. Ya da infliasiya tempi yüksəkdirsə, deməli bu zaman pul siyasəti məhz irəli çıxır.

Bazar iqtisadiyyatı zamanı dövlət tənzimlənməsinin obyekti olmaqla yanaşı inkişafında müəyyən dərəcədə ətalətə malikdir. Beləliklə,bu iqtisadi proseslər ani olaraq bir vaxtda baş vermir, deməli, resurs xərcləri ilə bərabər müəyyən vaxt müddəti tələb olunur. Bununla əlaqədar olaraq, indiki iqtisadi siyasət rellaşarkən məhz gecikmə effekti, dövlətin nəzərə aldığı tədbirlərin həyata keçirilməsiylə real nəticənin alınması arasında birbaşa arzuolunmaz vəziyyətlərin meydana gəlməsi halları o vaxt baş verir ki, bu da onun vasitədən məqsədin kənarlaşmasına gətirib çıxarır. Siyasətdə belə hala laq deyilir, elə, məhz bu səbəb həm də nəticə arasında olan dövr edən vaxt kimi özünü göstərir. Buna nəzərən də bu halların qiymətləndirilməsi dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləməsinin mühüm probleminə çevrilir.

Dövlət məhz bu yaxud digər tədbirin nəticəsini hazırda nəinki ehtimalını, onun eyni zamanda nə vaxt baş verəcəyini proqnazlaşdırmağı bilməlidir.

Qeyd etınək lazımdır ki, hal-hazırda öz daxili quruluşuna nəzərən gecikmə effekti eynicinsli deyil həm də onun dəqiqliyinin aşkarlanmasının siyasətçilər tərəfindən dərk edilməsi baxımından zəruri olan anda nəzərdədir. Bu vaxtın qəbulu prosesinin rolundan eləcə də həmin qərarları qəbulunda iştirak edənlərin səriştəliliyindən həm də digər amillərdən.asılıdır.

İkincisi, isə qərarların qəbul edilməsi dövrüdür. Bu problemin dərk olunmasıyla bu yaxud da digər tənzimedici elementlərin fəaliyyətə başlaması qərarının qəbul olunması arasındakı dövrdür. Bu zaman iqtisadi təməlin siyasətin ayrı-ayrı vasitələri məhz arasındakı fərq çox nüfuzedicidir. Məsələn deyə bilərik ki, pul siyasətinin qəbuledilməsiylə onım həyata keçirilməsi arasındakı dövr çox azdır. Belə ki, məhz burada dövlətin mövqeyiylə Mərkəzi Bankın arasında razılığı lazımlıdır. Büdcə siyasətinin həyata keçirilməsində eləcə də uzunmüddət tələb olununr. Belə ki, vergi həm də dövlət xərcləri haqqında siyasət, istər qanunverici orqanlarla razılaşdırılmalı, istərsə də Milli Məclisin komissiyalarından ciddi keçirilməlidir. Bu da müəyyən həddə vaxt istəyir.

Üçüncü məhz qərarların qəbul edilməsiylə konkret olaraq fəaliyyətin başlanınası momenti arasında qalan zamandır. Məsələn, pul təklifınin yüksəlməsi haqqında qərar qəbul olunubsa, bunu həyata keçirməyə görə Mərkəzi Bank ehtiyatların həcmini azaltınalı, banklararası kredit stavkasını isə aşağı salaraq, qiymətli kağızlar bazarından da dövlət istiqrazların almmasını artırmalıdır. Deməli, bunun üçün də xeyli vaxt gərəkdir.

Dördüncü, aralıq vaxtdır ki, bu da iqtisadi siyasət ünsürlərinin daxili strukturuyla müəyyən olunur. Misal gətirək, pul təklifi. iqtisadi siyasətin məhz ümumi konteksində o,həm də antiinflyasiya vasitəsi olaraq görünür. Məhz buna görə ona pul dövriyyəsini təşkil edə bilən Mərkəzi bank nəzərindən baxdıqda görərik ki, o vasitə yox, məqsəddir. Pul təklifinə də nəzarət etməyərək Mərkəzi bank məhz belə hesab edə bilər ki, elə pul təklifi istənilən anda istənilən istiqamətə yönəltınək üçün pul siyasətini müxtəlif vasitələrdən istifadə oluna bilər. Lakin bizə məlumdur ki, pul təklifinin bu cür tənzimlənməsi metodları arasında məhz müəyyən müddətlərdə ciddi fəaliyyət göstərən iqtisadi sistemlər vardır həm də onlar birdən birə deyil, ayrı-ayrı vaxtlarda sürətli hərəkətə başlayırlar. Misal olaraq, bu vaxt banklararası kredit stavkası enirsə, bu zaman ilk olaraq kommersiya bankları yeni bir situasiyanın təhliliylə kifayətlənirlər. Elə bu situasiyanın xoş niyyətli olduğunu göstərdikdən sonra məhz onlar Mərkəzi Bankla mübadiləyə can atırlar həm də bazara əlavə kredit miqdarı buraxılar. Buna uyğun olaraq hazırda aralıq vaxt həmin proseslərin müddətliliyinin vacib ölçüsü kimi çıxış edir.

Beşinci təsir vaxtı adlanır. Beləliklə bu dövrdə əsas makroiqtisadi siyasətin məqsədi elə vasitənin real olaraq dəyişdirilməsinin hiss olunur. Təsir vaxtının həcmi məqsəd eləcə də vasitənin birləşdirən iqtisadi sistem mexanizmin konstruksiyası ilə onun əsas ətalət dərəcəsiylə müəyyən olunur. Deməli, xüsusi ilə bu vaxt ərzində pul siyasətinin həyata uyğun keçirilməsindən büdcə siyasənin yaradılması vaxtı qısadır. Eləcə də vaxt amilinin dəfələrlə araşdırılması göstərmişdir ki, bu gün iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi vacib xarakter həm də kəmiyyətcə eyni ola bilməz. Elə hal yarana bilər ki, multiplikator çox qısa bir zamanda siyasətçilərin məqsədinə nəzərən öz resursunu göstərir. Bəzən də əksinə bir hal baş verir. Başqa cür desək multiplikatorun gücünün əsas bölgüsü müxtəlif anları meydana çıxır. Elə bu variantlardan biri də aşağıdakı qrafıkdə özünü göstərilmişdir.

Fərz edək ki, biz iqtisadi inkişafı dövlət əsas büdcə xərcləri vasitəsilə motivasiya etmək niyyətindədir. Deməli bu zamanı ilk dəfə hər şey plan olaraq hərəkət edir. Amma sonradan bu bir inflyasiya effektinin meydana gətirib çıxardır. Inflyasiya isə eyni anda iqtisadiyyatı əngəlləyən xeyli mexanizmin yaranmasına gətirib çıxarır ki, elə bu özü iqtisadi artımı bildirir.

Tənzimləmə prosesinin uzunmüddət formasına diqqət yetirilirsə siyasi tədbirin 5 həm də 10 formulalarına nəzərən effektivliyinin dəyərləndirilməsi həmin tədbiri qəbul edənləri vacib məqsəddən yayındıra bilər. Deməli həmin an Y.Tinberqenin prinsiplərinə cavab olan multiplikatorun müəyyən olunması kifayət etınir eləcə də iqtisadi siyasətin yaradılması üçün yeni bir əlavə şərtin olması da vacibləşir.

(13)

Haradakı
(14)

Bu ifadənin mahiyyəti odur ki, x tənzimləyicisi olaraq fəaliyyətə başlayandan sonra həmin vaxta görə bölüşdürülmüş həm müsbət effektlər, həm də bütün mənfi effektlərin kəmiyyətindən yüksək olmalıdır. Həm də onu qeyd etməliyik ki, müasir iqtisadiyyatda xeyli sayda dinamiki multiplikatorlar da mövcuddur ki, belə bir təxmini hesablamaları nəzərə alsaq müəyyən etməyə imkan yaradırlar.

Siyasi məsələlərin həllində həm də həyata keçirilməsində elə vaxt amilinin böyük rolunun dəyərləndirilməsi iqtisadi nəzəriyyənin ən mürəkkəb problemlərindəndir. Elə bu xususilə təsir vaxtına daha da çox aiddir. Buna səbəb, onun müxtəlif iqtisadi subyektlərin birbaşa əlaqələrinin davam etınəsi vaxtı haqqında əsasən ümumi məlumat verir. Misal üçün, dövlətin təhrikinə baxmayaraq bu gün kapitalına risk etməyən fərdlərin qətiətsizliyi ilə əlaqədar uduzulan vaxtı eləcə də istehlakçının məhsul alması baxımından daha müvafiq vaxt gözlənilməsini nə cür ölçə bilərik. Məqsəd və vasitələri özündə biruzə verən makroiqtisadi göstəriciləri planlaşdıran iqtisadçı və siyasətçiləri də bura əlavə edə bilərik.

Məsələnin belə qoyuluşu da çox vaxt adamı aldatmış olur. Məsələn, büdcə xərcləri demək olar ki, çox vaxt eyni istiqamətli hərəkət etmir. Belə ki, bu da elm və texnologiyanın sürətli inkişafına ayrılmış büdcə məsrəfləri milli gəlirin artırılmasına birbaşa olaraq 5-7 ildən sonra təsir göstərə bilir. Bu da məcmu dövlət xərclərinə aid olan orta vaxtın həcmindən bir neçə dəfə artıqdır. Bu səbəbdən praktiki olaraq vaxt formasının mahiyyətini qiymətləndirmək çox mürəkkəbdir. Deməli, bu məqsədlə dövlət məhz vasitələrin effektivlik eyni zamanda tez təsir etınə elementləri üzrə təsnifləşdirilməsini düzgün həyata keçirir. Nəticədə də hansısa vasitənin tədqiqinin tezliklə effekt verdiyini, hər hansınınsa bir müddət sonra özünü dəqiq göstərdiyini aşkar etmək şəraiti yaranır.

Beləliklə, vaxt strukturunu bir qədər dəqiq dəyərləndirən dövlət siyasətçiləri iqtisadi tərəqqini istiqamətləndirə bilirlər. Əks halda isə konkret hansısa təklif irəli sürə bilməyən ölkə əhalinin ehtimadından kəsir olmuş olur.

Keçmiş ittifaq məkanında bilinən hadisələrdən dərhal sonra Azərbaycan respublikası müstəqillik qazandı, iqtisadiyyatını müdaxiləsiz şəkildə inkişaf etdirməyə qadir oldu. Keçid dövrünü yaşayan digər bütün ölkələr kimi, Azərbaycanın da iqtisadiyyatı neqativ hallarla qarşılaşdı. Lakin respublikada mövcud olan resurslar, istər keçid dövrünün bir o qədər ağırsız inkişafına əlverişli şərait yaratdı.

Belə ki, o vaxt respublika ilk olaraq iqtisadi siyasətini müəyyənləşdirdi. Buna görə ölkədə həm sabitlik, həm də iqtisadi inkişafın hüquqi bazasının yaranması eləcə də hüquqi dövlətin qurulması, həm də Milli valyutanın dönərliyinin yüksəlməsi və maliyyə sabitliyinin formalaşması kimi mövzular ön plana keçdi.

İqtisadi siyasətin mühüm istiqaməti tapılandan dərhal sonra, ölkədə iqtisadi inkişaf forması formalaşdırıldı. Bu da strategiyanın məğzində neft sektorunun sürətli inkişafı durur. Ölkə başçısı neft sektorunun yüksəlişinə ölkə iqtisadiyyatınm başqa sahələrinin inkişafının silahı kimi baxır eləcə də bu sahənin inkişafında birbaşa irəliləyişlərə nail olunmuşdur.

Bakı -Ceyhan neft kəmərinin çəkilməsi, həm qədim İpək Yolunun yenidən bərpası həmin strategiyanın həyata keçməsinin əsas hərəkətverici sahələridir.

Dövlətin iqtisadi siyasəti həm də iqtisadi strategiyası birbaşa bir - birilə əlaqədardır, biri də digərini tamamlayır. Elə bu mənada müəyyən düşüncələr də vardır.

İqtisadi artımın tipləri xalis formada fəaliyyət göstərmir. Yəni tam demək mümkün deyil ki, iqtisadi inkişafın filan mərhələsində sırf iqtisadi artımın ekstensiv və ya intensiv tipi fəaliyyət göstərmişdir. Adətən onlar vəhdət şəklində fəaliyyət göstərirlər. Lakin inkar olunmaz forma hal kimi deməliyik ki, artımın intensiv olaraq tipli hansısa şəraitdə iqtisadi yüksəlişin inkişafın yeni keyfıyyət formasına salınmasına birbaşa səbəb olur.

Bir qayda olaraq iqtisadi yüksəlişin intensiv tipi ictimai formada istehsalın intensivləşdirilməsinin meydana çıxması, qərarlaşması həm də inkişafı şəraitində baş verir. İntensivləşdirmə ümumiyyətlə, təsərrüfatçılığın qanunauyğun prosesi olub istehsalm səmərəliliyini təmin edən prosesdir.