Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

FƏSİL 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA İQTİSADİ ARTIM PROBLEMLƏRİ, ONUN HƏLLİ YOLLARI VƏ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
3.1. Müasir şəraitdə iqtisadi artımın tərəddüdlü hərəkətinin aktual məsələləri.

İqtisadi artım nəzəriyyəsi istər təsərrüfatçılığın inkişafınm uzun eləcə də qısamüddətli meylini, həm də dalğavari hərəkətini araşdırmağa imkan yaradır. Başqa sözlə təsərrüfatçılıqda diqqətdə olan artım həm də azalma sabit istərsə də durğunluq meyillərinin məhz iqtisadi artımın dəyişməsini təhlil etməklə müəyyənləşdirə bilərik. İqtisadi tsikl baxımından xarakterik olan iqtisadi sistemdəki tərəddüdlərin, həm də iqtisadi göstəricilərin yerdəyişməsindəki böhranların baş verməsi ya da enməsi artım nəzəriyyəsi baxımından da xarakterik mövqe alır.

Bir cəhəti də xüsusi qeyd etməliyik ki, artım nəzəriyyəsi əgər tamamilə ümumi müzavinətin yaranınasını eləcə də qorunmasını təsvir edirsə, o vaxt iqtisadi dinamikanı göstərən uzunmüddətli və dalğavari tsikilin məhz nəzəriyyəsi olaraq ümumi müvazinətdən kənarlaşmanı göstərir. Məhz bunun nəticəsidir ki,hazırda ümumi müvazinətin təsviri baxımından iqtisadi artımın uzımmüddətli həm də dalğavari hərəkətinin tərəqqi şəraitindəki göstərdiyi xüsusiyyətləri aydmlaşdırmaq vacibləşir.

İqtisadi inkişafın iki əsas tərəfı olan iqtisadi artım eləcə də iqtisadi tsikl məhz ümumi müvazimətin ifadə olunmasında qarşılıqlı əlaqədədir həm də iqtisadi dinamikanın əks etdirilməsində ümumi halını alır. İqtisadi yüksəlişin bu ya da digər şəraitdə məhz tsikl ilə birləşməsi istər istəməz iqtisadi aktivliyi göstərir. Aydın olur ki iqtisadi aktiv birdən-birə heç cürə baş verə bilmir. Səbəb aktivlik baxımından iqtisadi şəraitin yaranması üçün ümumi müvazinətin hərəkətindən asılıdır. Daha doğrusu,bu müvazinətin yaranınası müəyyən həddə tərəddüdlü proseslərin hərəkətiylə əlaqədar olduğundan iqtisadi artımın istər uzun, istərsə də qısa müddətlərdə ya da dalğavari olaraq yaranmasına səbəb olur. Məsələnin mahiyyətinə bir o qədər də dərindən vardıqda görünür ki, iqtisadiyyatdakı tərəddüdlü həyati proseslərin gedişatı məhz bir qayda kimi təbii həm də əmək resurslarımdan, kapital eıəcə də texniki-tərəqi amillərindən birbaşa asılı olaraq amma burada istehsalın birbaşa mövsumu xarakteri, məhz demoqrafık vəziyyət, eləcə də əsas kapitalın yeniləşməsi bu prosesində o qədər ciddi rol oynayır.

Belə ki, istehsalın birbaşa tərəddüd halına da düşməsində başqa səbəbdən il ərzindəki iqtisadi tərəqqiyə təsir edən mühüm amillərdən biri məhz mövsümlükdür.

Göründüyü kimi iqtisadi aktivlik məhz müəyyən dövrlərdə çox tərəddüdlü hərəkət edir. Elə bu dövr tərəqqi (zirvə) həm də tənəzzül (aşağı nöqtə) olaraq arasında bir tərəfdən tərəddüd edir. Müəyyən müddət ərzində elə iqtisadi artımın tərəddüdlü istiqamətinə diqqət yetirilərsə məhz bu prosesin sənaye, həm kənd təsərrüfatı, həm də tikinti və başqa sahələr üçün fərqli olduğunu görə bilərik. Bu Azərbaycanın möhkəm iqtisadiyyatının inkişafında özünü biruzə verir.

İqtisadi artımın tərəddüdlü hala düşməsi yaxud da kəskin hərəkəti demokratik sahədə yaranan dəyişkənliklərdən birbaşa asılıdır. Buna misal kimi aclığı, yoluxucu xəstəlikləri eləcə də müşahidənin baş verdiyi ərəfədə ölüm ya da doğum sahəsində kəskin dəyişkənlikləri görə bilərik. Belə hallarda məhz ölənlərin sayı durmadan qalxır. Lakin doğum səviyyəsi də həddindən artıq azalır. Bu isə özlüyündə uzun dövr ərzində istər əhalinin sayına, eləcədə məşğul olanlarm sayma ciddi təsir göstərmiş olur ki, bu da məhz iqtisadi inkişafın dinamikasını dayandırır.

İqtisadi artımın tsiklik əsaslı hərəkəti müxtəlif səbəblərdən birbaşa asılı olaraq baş verir. Elə bunların bəzilərinə nəzər salaq.

Bazarın özünün tənzimlənməsimin təşkil olmaması. Deməli, yüksək iqtisadi konyuktura, həm istehsala əlavə resurslar ötürərək gəliri eyni zamanda tələbi artırır. İstehlak bütün həcmdə təmin olunma anına çatdığı vəziyyətinə istehsal tezliklə cavab verə bilmir. Əsas səbəb informasiya istehsalçılara müəyyən həddə zəncirvari hərəkət formasında çatır. İnformasiyanın istər istehsalçıya çatdığı müddətdə məhsul istehsalı öz əhatə dairəsinə görə davam edir eyni zamanda müəyyən müddətdən sonra artıq məhsul yaranır ki, bu böhran tsiklinin yaranınasınaa səbəb olur. İqtisadiyyatda daimi böhranlı tsiklin yaranınasının özüdə müxtəlif vəziyyətlərlə əlaqədardır. Məsələn, hansısa sahənin təbii kölgələnməsi başqa sahənin inkişafına gətirib çıxarır. Bu isə məhsuldar sahələrin yerləşdirilməsində əsas disproporsiyanı yaradır. Nəticədə isə istehsalda tənəzzül baş verir. Digər bir səbəb isə ETT-nin inkişafıyla birbaşa əlaqədardır. Beləliklə də yeni texnika beləliklə texnologiyanın yaranınası bir tərəfdən fiziki eləcə də mənəvi köhnəlmiş fondlarım düzgün dəyişdirilməsini vacibləşdirir. Istehsal vasitələri olaraq istehsal edən sahələrdən istər istehsalın tsikslik halı yaranır ki, məhz bu da başqa sahələrə təsir edir. Digər bir səbəbdə əmək məhsuldarlığınım yüksəldilməsiylə bağlıdır. Beləliklə, ETT -nin inkişafı hərtərəfli müəyyən istiqamətdə əmək məhsuldarlığını artıracaq, istehsal xərclərini aşağı düşməsinə şərait yaradır. Nəticədə isə eyni tipli avadanlıqla əhatələnmiş istehsal sahələri arasında qeyri mütənasiblik yaranmış olur. Nəticədə yenə də məhz böhranlı situasiya yaranır.

İqtisadi tsiklin hərəkəti eləcə də müəyyən mərhələlərdə müşayət oluna bilir ki, bunu da aşağıdakı qrafıkdan görürük.

Böhran - artan qeyri mütnasibliklərin artıması halında mövcud olan tarazlığın birdən birə pozulmasıdır. Tələb azalır, təklifin isə artıqları baş verir.

Əhalinin də alıcılıq qabiliyyətinin azalması satışın həcminə birbaşa təsir göstərir. Bütün bu iqtisadi göstəricilər məhz aşağıya doğru meyillənir. Əmək haqqı azalır, qiymətlər yüksəlir, həm inflyasiya başlayır, həm də müəssisələrin gəliri azalar.

Durğunluq - bu mərhələdə məhz müəyyən stabilləşmə gedir. Elə buna görə də makroiqtisadi göstəricələrin həm də ÜDM - un enməsi dayanır. Müəyyən həddə suda faizi azalır əmək haqqı və işsizlik stabilləşir.

Canlanına - bu mərhələdə yavaş-yavaş istehsalan artımı başlayır. Bu mərhələdə bütün iqtisadi göstəricilər artıma döğru meyillidirlər.

Yüksəliş - bütün iqtisadi göstəricilər doğrudur. İstehsalın inkişafı maksimum həddə çatdıqdan dərhal sonra yenidən iqtisadi dövrlülük mərhələləri təkrar olunur.