Magistratura məRKƏZİ

1.2.Transformasiya şəraitində dövlətin pul-kredit siyasətinin dövlət tənzimlənməsinin xarakterik cəhətləri

XX əsrin sonunda Azərbaycanın müstəqil dövlətə çevrilməsi bütün iqtisadi münasibətlər sisteminin, o cümlədən pul-kredit sisteminin dağılmasına səbəb oldu. Məlumdur ki, Azərbaycan bir müttəfiq respublika kimi SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə onun pul-kredit siyasəti müstəqil xarakter daşımırdı və bütün SSRİ üzrə formalaşan siyasətə uyğun və SSRİ dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər hesabına formalaşırdı.

Digər tərəfdən həmin dövrlərdə bütün sosial-iqtisadi proseslər xalq təsərrüfatının planlaşdırılması prinsiplərinə uyğun olaraq bütün resurslar kimi maliyyə resursları da ümumittifaq qanunvericiliyi və normativ-hüquqi aktlar əsasında həyata keçirilirdi. Müstəqilliyin ilkin illərində ölkəmizdə keçmiş inzibati amirlik sisteminin maliyyə pul-kredit sistemindən və siyasətindən imtina qısa bir müddət ərzində ölkənin maliyyə böhranına düçar etdi, istehlak mallarının qiyməti kəskin yüksəldi. Göstərmək kifayətdir ki, 1993-cü ildə Azərbaycanda illik inflyasiya 1250%, 1994-cü ildə isə 1800% olmuşdur. İstehsalın ümumi həcmi 1994-cü ildə 1989-cu ilin 30-32%-ni təşkil edirdi. (7) Belə bir inflyasiya şəraitində verilən kreditlərə görə faiz dərəcəsi o qədər yüksək olmalı idi ki, o qaytarılarkən həmin vəsaiti inflyasiya sıfıra endirməsin. Əslində çox hallarda belə olurdu.

Bu dövrün maliyyə-kredit siyasətinin ən neqativ cəhətlərindən biri o idi ki, ölkənin kifayət qədər likvid kredit resursları olmadığı halda ÜDM-in həcmindən bir neçə dəfə çox olar, kreditlər verilirdi ki, bu da bu mərhələdə bütünlükdə maliyyə-kredit sisteminin iqtisadiyyatın sabitləşməsinə amilindən onun dərin böhrana düçar olmasına gətirib çıxardı. Məlumdur ki, kreditlər verilərkən, hərəkət edərkən o nəğd pula çevrilir və dövriyyəyə daxil olan böyük miqdarda pul kütləsi ona olan tələbi dəfələrlə üstələdi ki, bu da əks effekt olaraq qiymətlərin yüksəlməsinə, inflyasiyanın sürətlənməsinə və bütünlükdə investisiya, sahibkarlıq mühitini yararsız hala salar. Belə bir şəraitdə 1993-cü ildə xalqın tələbi ilə hakimiyyətə gələn ulu öndər Heydər Əliyev maliyyə, pul, kredit sistemində ənənəvi olmayan əslində dünya təcrübəsində az tətbiq olunan elə sərt və sistemli tədbirlər sistemi tətbiq etməyə başladı ki, o da tədricən neqativ proseslərin zəifləməsinə gətirib çıxarır.

Bu illərdə güclü makro sabitləşmə siyasəti həyata keçirilirdi. Ən xarakterik cəhət ondan ibarət idi ki, ölkədə digər keçmiş postsovet respubliklarından fərqli olaraq sabitləşmə siyasəti ancaq cari problemlərin həllinə deyil, eyni zamanda gələcək dirçəliş üçün zəmin yaradır.

İkinci tərəfdən bu mərhələdə həyata keçirilən islahatlar həm pul-kredit sferasını, həm iqtisadiyyat sahəsinin, həm də büdcə siyasəti vasitəsilə maliyyə sisteminin sağlamlaşdırmağa cəhd edilirdi. Aydındır ki, qısa müddət ərzində Azərbaycanın bütün sferalarını və sistemlərini əhatə edən dərin bhrandan çıxmaq üçün ilk növbədə bazarın normal fəaliyyətini təmin etmək üçün onun normativ-hüquqi və qanunvericilik bazası yaradılmalıdır.

Bu məqsədlə qısa bir zaman kəsiyində kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı antiinhisar tənzimlənməsini, Mərkəzi Bankın fəaliyyəti haqqında, fermer təsərrüfatının formalaşması ilə bağlı, kredit sisteminin tənzimlənməsi, xarici ticarət fəaliyyəti və s. çox saylı qanunlar və normativ-aktlar qəbul edilmişdir. Məlumdur ki, bazar sisteminin inzibati amirlik sistemlərindən fundamentla fərqlərindən biri də özəl mülkiyyət formasının formalaşdırılması idi. Bu məqsədlə ölkəmizdə özəlləşdirmənin birinci və ikinci dövlət proqramları işlənib hazırlandı. Doğrudur, proqram özlüyündə kifayət qədər normal səviyyədə işlənsə də, onun reallaşma mexanizmlərində qüsurlar vardı ki, bu da ölkəyə özəlləş prosesindən büdcəyə əlavə vəsaitlərin daxil olması imkanları gözlənilən həcmdə dəfələrlə az olmasına gətirib çıxardı. Bu zaman ən neqativ hal ondan ibarət idi ki, dövlət mülkiyyəti bir çox hallarda yararsız hala salınaraq real dəyərindən qat-qat aşağı qiymətə satılır, bir çox hallarda özəlləşmə sahibkarlara verilən dövlət kreditlərinin hesabına baş verir.

İnflyasiyanın çox güclü və sürətli olduğu həmin illərdə sahibkar aldığı kreditə görə büdcəyə-dövlətə çox cüzi məbləqlər ödəyirdi ki, bu da həmin dövrlərdə belə bir fikir formalaşmışdır ki, özəlləşmədən əldə olunan vəsaitlər ölkənin maliyyə, pul-kredit sistemini sağlamlaşdıracaq.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblər üzündən əslində həmin proses baş vermədi. Əlbəttə, Azərbaycanda maliyyə, kredit – pul sisteminin sağlamlaşdırılmasının özəyi, mənbəyi ulu öndən Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü, iradəsi, nüfuzu və siyasi iradəsi nəticəsində 1994-cü ildə «Əsrin müqaviləsi»nin bağlanması oldu. 23 ölkənin 32 şirkətinin iştirakı ilə bağlanan bu müqavilə qısa bir dövr ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatına əsasən neft sektoruna 60 milyarddan çox investisiya qoyuluşuna səbəb oldu. Bu bir tərəfdən ölkəyə güclü maliyyə axınına səbəb oldu, ikinci tərəfdən digər funksiyonal sahələrin canlanması üçün, xüsusən infrastruktur sahələrin və loqistik sahələrin dirçəlişinə səbəb oldu, ölkədə investisiya sahibkarlıq mühitini yaxşılaşdırdı, ən başlıcası isə əldə olunan makrosabitlik xalqın inamını artırdı, həyat səviyyəsində yaxşılaşma dinamikası müşahidə edildi.

Əlbəttə, əgər erməni təcavüzü olması idi neft strategiyasının reallaşmasından əldə olunan uğurlar daha çox ola bilərdi. Əgər biz keçid dövrünün ilkin mərhələsində ölkəmizdə maliyyə-kredit mexanizminin sağlamlaşdırılması ilə bağlı islahatlar strategiyasını təhlil edib dəyərləndirməyi cəhd etsək, onda aşabıdakıları qeyd etməliyik. Məlumdur ki, dünya təcrübəsində bazar sisteminin böhrandan çıxış təlimi XX əsrin 30-cu illərində tənzimlənən bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinin yaradıcısı Con Meyn Keyns tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. O, «Böyük durğunluq» illərində mövcud olan böhranın səbəblərini araşdırarkən belə bir qəti qənaətə gəlir ki, belə bir şəraitdə monetar prinsiplərlə qısa müddət ərzində böhrandan çıxışı təmin etmək mümkün deyildi.

Bu məqsədlə o təklif edirdi ki:

1. 
   dövlət iqtisadiyyata fəal müdaxilə etməlidir;
   
2. 
   tələbi stimullaşdırmaq lazımdır. Keyns qeyd edirdi ki, biz tələbi idarə etməklə onu stimullaşdırmaqla əslində bütün iqtisadi prosesləri tənzimləyə bilərik;
   
3. 
   O, qeyd edirdi ki, böhran şəraitində cəmiyyət üçün məşğulluğun təmin edilməsi və onunla bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi inflyasiyanın qarşısın almaqdan daha vacibdir. Onun obrazlı qeyd etdiyi kimi işsizlik inflyasiyadan qat-qat böyük bəladır.
   
4. 
   Keyns qeyd edirdi ki, ölkə səviyyəsində böhrandan çıxış tədbirləri onun ayrı-ayrı seqmentləri üzrə reallaşması lazımi effekti verməyəcəkdir. Odur ki, maliyyə-kredit pul sisteminin və bütünlükdə ölkə iqtisadiyyatının sağlamlaşdırılması onun bütöv halda makrosəviyyədə təhlil olunaraq müvafiq tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsini tələb edir.
   
5. 
   böhrandan çıxışda mültiplikator effektini nəzərə alaraq tədbirlər sistemi və prioritetlər müəyyənləşdirilməlidir. Başqa sözlə, iqtisadiyyatın elə sahələrinə və sferalarına dövlət elə müdaxilə etməlidir ki, onun sayəsində digər bölmələrdə dirçəliş, canlanma müşahidə olunsun. Keyns bu mərhələdə dövlət borcunun və büdcə kəsirinin artırmaqla iqtisadiyyatın canlandırılması mümkünlüyünü də istisna etmirdi.
   

Ölkəmizdə transformasiya dövrünün təhlili göstərdi ki, ilkin mərhələdə Keyns təliminə əsaslanaraq böhrandan çıxmağı qəbul edənlər və etməyənlər var idi. Hakimiyyətdə olan 1992- 1993- cü illərdə böhrandan çıxışı təmin etmək üçün monetar prinsiplərə üstünlük verirdilər. Təcrübə göstərdi ki, bu zaman monetar prinsiplərin tətbiqi əslində heç bir effekt vermədi, böhranı daha da dərinləşdirdi. Professor M.A.Əhmədov haqlı olaraq qeyd edirdi ki, böhrandan çıxışın Keyns təlimi kifayət qədər güclü sistemli və məntiqi tədbirlər sistemidir. Lakin bu sistemin eynən Azərbaycana tətbiqini mümkün edən iqtisadçılar bir cəhəti nəzərdən qaçırırlar. O da ondan ibarətdir ki, Keyns təlimi istehsal artıqlığından başqa sözlə təklifin tələbi üstələdiyi inkişaf etmiş ölkələr üçün hazırlanmış, onların reallığına əsasən formalaşdırılan bir böhrandan çıxış sistemidir. Lakin həmin illərdə Azərbaycanda olan böhran sadəcə olaraq o iqtisadi böhran deyildi. O, bütünlükdə inzibati amirlik sisteminin böhranı idi. O, inzibati amirlik sistemindən bazar sisteminə keçiddən yaranan böhran idi. O, SSRİ-nin dağılması nəticəsində müstəqil təkrar istehsalı həyata keçirilməsi zamanı meydana çıxan bir böhran idi. Bu illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı məlumdur ki, ümumittifaq əmək bölgüsünün tələblərinə uyğun formalaşmışdır. Ona görə də ölkəmiz suveren dövlətə çevrildikdən sonra ənənəvi istehsal əlaqələri qırıldı, istehsal həcmi kəskin aşağı düşdü.

Bütün bunlara rəğmən, yeni yaranan bazar sisteminin normativ-hüquqi qanunvericilik bazasının olmaması, iqtisadiyyatda və siyasətdə olan hərc-mərclik ölkəmizin maliyyə pul-kredit sisteminin yararsız hala düşməsi böhrandan çıxışın Kenys təlimini tam halda ölkəmizə tətbiqini əslində mümkünsüz etmişdi. Bütün bunlarla bərabər məlumdur ki, həmin illərdə Azərbaycan SSRİ-də mövcud olan pul sistemindən imtina və müvafiq olaraq Azərbaycan manatının dövriyyəyə daxil olması, onun likvidliyinin çox aşağı olması da böhrandan çıxış problemini çətinləşdirirdi. Ona görə 1995-ci ildə böhrandan çıxışla bağlı dövlətin tənzimləmə siyasəti əsasən fiskal prinsiplərə söykənməyə başladı və paralel olaraq monetar tənzimləmə prinsiplərindən də istifadə olundu. Azərbaycanda bu illərdə tətbiq olunan monetar prinsiplərin xarakterik cəhətləriaşağıdakılardan ibarətdir:

Birincisi, dövlət tədavüldə olan pul kütləsinin həcmini, kütləsini və onların dövriyyəyə böyük həcmdə daxil olmasını məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə sərt tədbirlər sistemi həyata keçirməyə başladı. Təkcə bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki, əgər həmin illərdə Avropa ölkələrində tədavül üçün lazım olan nəqd pul kütləsinin həcminin ÜDM-ə nisbəti 40-60% arasında tərəddüd edirdisə, bu göstərici Azərbaycnda 9-10% arasında idi. Ədalət naminə onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu illərdə manatla xarici valyuta kursunun yol verilə bilən həddə saxlanılması cəhdi əhalinin minimum yaşayışının təmin edilməsində müsbət rol oynayır.

Məlumdur ki, bərabər alıcılıq qabiliyyəti adlı bir anlayış var. Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, Azərbaycanda manatın dollara mübadiləsi elə məzənnədə həyata keçirilirdi ki, o mümkün qədər əhalinin zəruri tələbatını ödəmək üçün ölkəyə istehlak mallarının idxalına imkan versin. Belə ki, 1999-cu ildə Azərbaycanda 100 dollara ala biləcəyin məhsul və xidməti ABŞ-da 450 dollara əldə etmək mümkündür. Ona görə də Azərbaycan dövlətinin bu illərdə özünün əsas vəzifəsini mümkün qədər inflyasiyanı məhdudlaşdırmaq və əhalinin zəruri yaşayış vəsaitləri ilə təmininə şərait yaratmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dövləti maliyyə, pul-kredit sahəsində tədbirlər sistemi həyata keçirərkən dünya təcrübəsində zəruri olan bir sıra fundamental prinsipləri gözləməyə cəhd edir.

Birincisi, cari tənzimləmə tədbirləri həyata keçirilərkən gələcək inkişafa ziyan vurmamaq.

İkincisi, ölkədə iqtisadi islahatlar strategiyasının reallaşdırılmasının istisna bilməyən şərti milli və iqtisadi təhlükəsizliyin gözlənilməsi oldu.

Üçüncüsü, kredit resursları və pulun emissiyası həyata keçirilərkən cəhd edilirdi ki, onların likvidliyi təmin olunsun və dövriyyəyə əlavə pul kütləsi daxil olmasın.

Dördüncüsü, cəmiyyətdə ajetaj sprosu məhdudlaşdırmaq, sahibkarlıq mühitində qeyri-müəyyənliyi aradan qaldırmaq üçün valyuta məzənnəsinin qorunması zəruri hallardan biridir.

Beşincisi, cəmiyyət, dövlət və vətəndaş arasında elə bir əlaqəli maraqlar sistemini təmin etmək lazım idi ki, o, bütünlükdə maliyyə çağlamlığının təmin edilməsinə şərait yaratsın.

Altıncısı, nəhayət dəyişən şəraitə və tələbə uyğun olaraq maliyyə, kredit-pul sisteminin normal fəaliyyətinin təmin edilməsinin normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsidir.

Təcrübə göstərir ki, transformasiya dövrünü yaşayan ölkələrdə xroniki pul çatışmamazlığı, problemli kreditlər və ödəmələr problemi kəskin aktuallaşır. Bu problem eyni zamanda özünü həm müxtəlif bazar subyektləri arasında, eləcə də Mərkəzi və Kommersiya bankları ilə ayrı-ayrı müəssisələr arasında daha qabarıq görünür. Bununla bağlı Azərbaycan dövləti dəfələrlə ödəmə problemini həll etmək üçün dövlətin maliyyə imkanından istifadə etməklə bu problemi həll etməyə cəhd edirdi. Məlumdur ki, həmin illərdə Azərbaycanda pul-kredit və maliyyə sisteminin təkmilləşdirilməsində əsas məqsəd bu siyasətin milli iqtisadiyyatın maraqlarına tələbatlarına uyğunlaşdırmaqdan ibarətdir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bu problemləri müxtəlif prinsiplərlə, formalarla və vasitələrlə həll etmək olar. Bunların arasında ilk növbədə böhran şəraitində qiymətlərin, xüsusən, istehlak mallarına qiymətlərin sabit səviyyədə saxlanması vacibdir. Öz növbəsində bu problemin səmərəli həlli bütünlükdə ölkə üzrə məcmuu tələb və məcmuu təklifin nisbətlərinin balanslı olması zəruri şərtlərdəndir. Məlumdur ki, əhalinin minimum ehtiyaclarını ödəmək üçün zəruri ərzaq və istehlak malları üzərində nəzarətin mövcudluğu sovet sistemi üçün daha xarakterik idi. O da məlum idi ki, 1990-cı illərdə əmtəə bazarında bir çox zəruri ərzaq və istehlak mallarının qıtlığının olması gizli inflyasiyaya səbəb olurdu ki, bu da əslində qiymətlərin səviyyəsinin yüksəlməsi demək idi.

Təhlil göstərir ki, gizli inflyasiyanın qarşısını almaq həmin dövrlərdə mürəkkəb bir problem idi. Bu əslində sistemin özünün xarakterindən irəli gəlirdi. Çünki, elə bir nəhəng ölkədə əhalinin bütün tələblərini vahid bir mərkəzdən nəzərə almaq, planlaşdırmaq çox çətin idi. Bu inzibati amirlik sisteminin tələb və təklifinin optimallağının təmin edə bilməməsinin obyektiv amillərindən irəli gəlirdi. Tədavüldə olan pul kütləsinin ümumi həcminin tənzimlənməsində mühüm istiqamətlərdən biri dövlət büdcəsindən və eləcə də digər mənbələrdən ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların həcminin optimal həddə olması ilə bağlıdır.

Çünki, investisiya birbaşa portfel investisiyaları, qiymətli kağızlar və sair formalarda qoyula bilir. Onlar da reallaşma prosesində dövriyyəyə pul kütləsinin axınına səbəb olur. Ona görə də dövriyyədə olan pul kütləsinin milli iqtisadiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərməsini tənzimləmək üçün hökmən dövriyyədə olan pul kütləsinin həcminə o amillərin də təsiri nəzərə alınmalıdır.

Ümumən, tədavüldə olan pul kütləsinə beynəlxalq qiymətlərin səviyyəsi də güclü təsir göstərir. Məlumdur ki, transformasiya dövrünün ilkin illərində ölkənin idxalında yaşayış vasitələri üstünlük təşkil edirdi. Onlarda qiymətin səviyyəsinin yüksək olması son nəticədə pul kütləsinə olan tələbatı artırırdı. Bu zaman meydana başqa bir problem çıxırdı. Azərbaycan dövləti pul kütləsinin həcmini tənzimləyirdisə, lakin dövriyyədə kifayət qədər pul kütləsi olmadığından normal tədavül prosesini həyata keçirmək üçün ABŞ dollarından istifadə olunurdu. Bu bir tərəfdən izah olunurdu ki, neft strategiyasına uyğun olaraq ölkəyə gətirilən investisiya axınları dövriyyəyə böyük miqdarda ABŞ dollarının daxil olmasına səbəb olurdu ki, bu da iqtisadiyyatın dollarlaşması səviyyəsini artırırdı. Baxmayaraq ki, Azərbaycanda ölkə prezidentinin sərəncamı ilə daxili bazarda ödənişin yeganə vasitəsi manat olmalıdır.

Bütün bu deyilənləri nəzərə alaraq Azərbaycan dövləti makroiqtisadi proseslərin tənzimlənməsi ilə maliyyə, kredit-pul sistemi arasında birbaşa əlaqə olduğunu nəzərə alaraq həmin problemləri vəhdət halında həll etməyə çalışırdı. Məlumdur ki, iqtisadi ədəbiyyatda «maqik məqsədlər» adlı bir yanaşma var. Əvvəllər həmin məqsədələrə dörd istiqamət daxil idisə, bu gün həmin məqsədlər 5-dir və hətta 6-tı olmaq ehtimalı vardır. Belə ki, iqtisadi artımın təmin edilməsi dövriyyəyə daha çox pul kütləsinin artımını tələb edir. Bu məqsəd üçün büdcədən çox vəsait ayrılması öz növbəsində sosial problemlərin həllinə neqativ təsir göstərir.

Məşğulluğun təmin edilməsi bir çox hallarda innovativ inkişafın maliyyə mənbələrini məhdudlaşdırır və yaxud ətraf mühitə çox vəsait ayrılması investisiyanın və sosial inkişafın maliyyə qaynaqlarını zəiflədir. Bu gün insan inkişafı davamlı inkişaf aktual bir problem kimi qarşıya qoyulur. (12) Ona görə də belə bir şəraitdə dövlət elə bir optimal siyasət yeritməlidir ki, o iqtisadi inkişaf, sosial inkişaf, insan inkişafı, ekoloji tarazlıq, milli iqtisadiyyatın təhlükəsizliyi və davamlı inkişaf problemini optimal həddə həll etməyə imkan versin. Bununla bağlı Prof. M.A.Əhmədov çox düzgün olaraq qeyd edir ki, ölkədə milli gəlirin elə bölgüsü optimal hesab edilməlidir ki, onlar bir tərəfdən milli iqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı olan maliyyə imkanlarını və əhalinin tələbatını yaxşı ödəməyə imkan versin, ən başlıcası isə gələcəkdə bu tələbatların daha yaxşı ödənilməsi imkanlarını məhdudlaşdırmasın.

Ölkə prezidenti cənab İlham Əliyev 2009-cu il noyabrın 2-də Bakı Dövlət Universitetinin 80 illik yubileyində tarixi bəyanatında qeyd etmişdir: «Azərbaycan iqtisadiyyatında keçid dövrü başa çatmış, ötən dövrü təhlil etməli, dəyərləndirməli, yeni paradiqmalar haqqında düşünməli, davamlı inkişafa keçidi əməli bir problem kimi qarşıya qoymalıyıq.» Bütün bunlar öz əksini Azərbaycanda son illərdə qəbul olunmuş «Yoxsulluğun azaldılmasının və davamlı inkişaf», «Regional inkişaf Proqramı»larında tapmışdır. Bu gün problem keçid dövrünün başa çatması ilə əlaqədar ölkəmizdə yaradılmış maliyə, elmi-texniki, istehsal, kadr potensialı, normativ və hüquqi bazanı nəzərə alaraq milli iqtisadiyyatın davamlı inkişaf modelinə keçidini təmin etmək üçün dəyişən yeni reallıqlara uyğun iqtisadi strategiya işləyib hazırlamalıdır. Bu məqsədlə ölkə prezidentinin 16 mart 2016-cı il tarixdə «Milli iqtisadiyyat və onun əsas sektorlarında strateji yol xəritəsinin əsas istiqamətləri»ni təsdiq etdi və həmin sərəncama uyğun olaraq 6 dekabr 2016-cı il tarixdə 12 istiqamət üzrə strateji yol xəritəsinin tələblərinə uyğun inkişaf proqramı hazırlandı. Bununla da, müasir dövrdə Azərbaycanda pul-kredit maliyyə sisteminin uzun müddətli sağlam və optimal əsaslarla fəaliyyətinə əsaslı zəmin yaradıldı. Bu illərdə Azərbaycanda həyata keçirilən pul kredit siyasətinin mahiyyətini, onu müəyyən edən amilləri daha yaxşı dəyərləndirmək üçün keçid dövrünü yaşayan və eləcə də bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə ümumi daxili məhsulun təhlili maraq boğurur.

Qeyd etmək lazımdır ki, dünya təcrübəsi göstərir ki, ümumidaxili məhsulun artımı ilə pul kütləsinin artımı arasında korrelyasiya əlaqəsi vardır. Monetar nəzəriyyənin yaradıcı Milton Fridmen tədqiqatdan belə nəticəyə gəlir ki, qısa müddətli dövr ərzində inkişaf etmiş ölkələrdə ümumi daxili məhsulun hər 3 % artımına səbəb olur. Təhlil göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə ÜDM-lə istehlak qiymətləri habelə, cari qiymətlərin səviyyəsini tənzimləmək üçün aşağıdakı vasitələrdən istifadə olunur:

Birincisi, verilən kreditlərin həcmi ilə banklara qoyulan depozitlər arasında nisbətin optimallaşdırılması.

İkincisi, müəssisələrin, firmaların rentabelliklərinin mümkün qədər bank faizləri və uçot dərəcələri ilə uzlaşdırılmasının normativ-hüquqi bazasını yaratmaq.

Üçüncüsü, tədavüldə olan pul kütləsi ilə kredit qoyuluşları arasında ahəngdarlığın mümkün qədər təmin edilməsi.

Dördüncüsü, yuxarıda qeyd etdiyimiz maqik məqsədlərin reallaşma optimallığını təmin etməklə bütünlükdə pul-kredit sisteminin likvidliyini təmin etmək;

Beşincisi, dəyişən şəraitə və tələbə uyğun olaraq ölkədə pul-kredit maliyyə sisteminin normativ-hüquqi bazasının dəyişən şəraitə və tələbə uyğunlaşdırılması.

Bütün bunlarla yanaış ölkədə pul-kredit siyasətinin tənzimlənməsində Azərbaycanda bu illərdə Mərkəzi Bankın və Neft Fondunun resurslarından səmərəli istifadə olunması, inhisarçı müəssisələrin məhsullarına qiymətlərin tarif şurası tərəfindən tənzimlənməsi də nəzərdən qaçırılmamalıdır.

Kapital bazarı orta və uzunmüddətli kreditləri, habelə səhm və istiqrazları əhatə edir. O qiymətli kağızlar bazarına(orta və uzunmüddətli) və orta və uzunmüddətli bank kreditləri bazarına bölünür. Kapital bazarı hökumətlər, korporasiyalar və banklar üçün uzunmüddətli investisiya ehtiyatlarının əsas mənbəyi kimi xidmət edir. Əgər pul bazarı əsasən qısa müddətli ehtiyacları ödəmək üçün yüksəklikvidli vəsaitlərdən ibarətdirsə, kapital bazarı maliyyə resurslarına uzunmüddətli ehtiyacları təmin edir. Maliyyə bazarları sistemində baza, ilkin struktur elementi rolunu maliyyə resursları bazarı yerinə yetirir, çünki kapital, xarici valyuta ehtiyatları fond, xarici valyuta ehtiyatları hərəkəti pul hərəkətini əks etdirir, ilkin olaraq onun tərəfindən təşəbbüslənir. İqtisadiyyatda iqtisadi dövriyyənin habelə sosial proseslərin böyük bir hissəsinə, bilavasitə pul-kredit mexanizmi tərəfindən xidmət göstərilir. Pul bazarının yaranması və inkişafı onunla şərtləndirilir ki təsərrüfat fəaliyyətində onun subyektlərində, tə'min edilməsi fəaliyyət dairəsini genişləndirməyə, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsinə, daha az miqdarda şəxsi pul vəsaitini vasitəsi ilə təsərrüfat dövriyyəsinin ehtiyaclarını ödəməyə imkan verən daim pula əlavə tələbat yaranır. Əhali dı də tə'min edilməsi insanların həyat səviyyəsinin, keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına imkan yaradan pula əlavə tələbat yaranır. Eyni zamanda iqtisadi və sosial sahədə pul vəsaitlərinin nisbi artığı yaranır,ona görə ki təsərrüfat subyektlərinin və əhalinin gəlirləri onların cari xərclərini üstələyir. Müvəqqəti olaraq sərbəst pul vəsaitləri hüquqi şəxslərdə müxtəlif səbəblərdən və müxtəlif formalarda yaranır: istehsalatın yenidənqurulmasının , texniki yenidəntəchizatının, genişləndirilməsinin, yeni tikintinin maliyyələşdirilməsi və digər məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş yığılmış mənfəət formasında ,amortizasiya fondu formasında və s.

Müvəqqəti olaraq sərbəst pul vəsaitləri həmçinin dövlətdə, bələdiyyə idarəetmə orqanlarında da federal və bələdiyyə büdcələrinin müsbət saldosu formasında yarana bilər. Pul bazarının infrastrukturunu tərkibində yerinə yetirdiyi funksiyaların xarakteri görə iki səviyyə mövcud olan bank sistemi formalaşdırır. Birinci, yuxarı səviyyədə Mərkəzi Bankı fəaliyyət göstərir(Rusiya Bankı),ikinci, aşağı səviyyədə - kommersiya bankları. Pul ilə ticarət kreditləşdirmə vasitəsilə qayıtma, təcililik, ödənilmə, vəsaitlərin məqsədli istifadə prinsipləri əsasında həyata keçirilir. Rusiya Bankı bilavasitə kommersiya banklarını kreditləşdirir və ölkənin bank sisteminə rəhbərliyi həyata keçirir. Kommersiya bankları təsərrüfat subyektlərinə ,əhaliyə kreditlər verir.

Pul bazarının dövlət tənzimlənməsi İlk növbədə,ona yönəldilmişdir ki, müvəqqəti olaraq istifadə olunmayan vəsaitləri pul bazarına daxil olsun, və həmin vəsaitlərə tələbatı olsun, maksimum iqtisadi və sosial səmərə ilə istehlak edilsin.Əhəmiyyətinə görə tənzimləmənin növbəti məqsədi- pula tələbatın və təklifin struktur balanslaşdırılmasının əldə edilməsidir. Bazarın struktur balanslaşdırılmasının bu növünün əldə edilməsinin əhəmiyyəti onunla müəyyən edilir ki, iqtisadi və sosial inkişaf müxtəlif uzunluqlu proseslərdən ibarətdir və kredit resurslarının sərmayəsinin toplam effekti böyük ölçüdə onların bütün toplusu nə qədərdolğun investisiya olunacaqından asılıdır. Bu arada son 10 il ərzində investisiya həcminin ümumi olaraq çox əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması ilə yanaşı, daha çox orta və, xüsusilə, uzun müddətli investisiyaların azaldılması yer almışdır,bu da ki əsas vəsaitlərin vəziyyətinə, texniki səviyyəyə, iqtisadi və sosial sahənin inkişafına çox mənfi təsir göstərmişdir. Pul bazarının dövlət tənzimlənməsinin əsas funksiyalarını Mərkəzi Bankı həyata keçirir.

Tənzimləyici mexanizm pul əmtəəsinə tələb və təklifin miqyasını müəyyən edən amillərrə, onların strukturuna yönümlü olmalıdır. Pul təklifi iqtisadi fəaliyyətin miqyasından, onun effektivliyindən (gəlirliliyindən), əhalinin pul gəlirlərinin səviyyəsindən, onların xərclənməsinin strukturundan, və digər amillərdən. Pul təklifinin həcminə iki mənbə daha çox təsir göstərir: bank hesablarında saxlanılan müəssisələrin vəsaiti və əhalinin əmanətləri. İslahatlar həyata keçirilən illərdə Ilk mənbənin rolu istehsal həcminin azaldılması, gəlirlilik səviyyəsinin aşağı düşməsi nəticəsində azalırdır. Bu, təbii prosesdir. Sabitləşmə və sonrakı iqtisadi inkişaf nəticəsində bank kredit ehtiyatlarında müəssisələrin payı artacaq. Bu, təbii prosesdir.

Inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı, sosial yönümlü dövlət siyasəti olan ölkələrdə, ikinci mənbənin payı çox yüksəkdir. Bizim ölkədə, bu mənbənin rolu xeyli aşağıdır. İlk növbədə, əhalinin gəlir səviyyəsi nisbətən aşağıdır və böyük sayda vətəndaşlara vəsait toplamaq üçün imkan vermir. İkincisi, əhalinin sərbəst pul vəsaitlərinin böyük bir hissəsi vətəndaşların əlində, yəni bazardan kənarda qalır,bu da ki əhalinin bank sisteminə pul saxlanması və artım üçün etibarlı yer olması məsələsində e'timadsızlığı ilə izah edilir; Bu inamsızlıq əhalinin əmanətlərinin qorunmasının etibarlı mexanizminin olmaması səbəbindən əmələ gəlmişdir, və xüsusilə dövlətin özü tərəfindən əhalinin əmanətlərin müsadirə edilməsi praktikası nəticəsində, məsələn, 1990-cı illərin əvvəlində. Bu həmçinin ondan göründü ki, islahatlar illəri ərzində bank əmanətləri qiymətdən düşürdü(ona görə ki, depozitlər üzrə bank faizləri inflyasiya dərəcəsindən aşağı idi,və bu səbəbdən əmanətlərin real dəyəri azalırdı) və hətta kredit təşkilatlarının müflisləşməsi nəticəsində, onların da ən irisi 1998-ci ilin avqust ayında baş vermişdir. (11) Buna görə də, hal-hazırda tənzimləyici orqanlar üçün əhalinin sərbəst pul vəsaitlərinin bank əmanətlərinə çevrilməsini stimullaşdıran səmərəli, etibarlı qanunvericilik mexanizminin yaradılması vəzifəsi çox aktualdır.

Pul kütləsinin həcminə inflyasiya güclü təsir göstərir, inflyasiyanın nəticəsində isə hüquqi və fiziki şəxslərin gəlirləri qiymətsizləşir və sərbəst pulların faktiki məbləği azalır. Manatın məzənnəsinin dinamikası həmçinin pul təklifinə təsir göstərir: məzənnənin azalması ilə əhalinin sərbəst vəsaitləri banklarda saxlamaqdan boyun qaçırması milli valyutanın daha etibarlı valyuta olan xarici valyutaya çevrilməsi imkanları hesabına güclənir. Manatın məzənnəsinin aşağı düşməsi hüquqi və fiziki şəxslərin kapitalının xaricə axının tendensiyalarını gücləndirir(qanuni və qeyri-qanuni), və beləliklə daxili bazarda pul təklifinin həcmini azaldır. Son illərdə, dövlət orqanları tərəfindən inflyasiya proseslərini aradan qaldırmaq, rublun məzənnəsinin sabitləşməsi üçün görülən tədbirlər, bu amillərin pul bazarına mənfi təsirini əhəmiyyətli dərəcədə neytrallaşdırmasına imkan vermişdir.

Pul kütləsinin həcminə ölkənin xarici borclarının dinamikasıda əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu amilin təsiri islahat illəri ərzində müsbətdən mənfiyə doğru dəyişmişdir. Əgər 1990 illərin birinci yarısında xarici borclar maliyyə resurslarının həcmini artırmağa imkan verirdisə, son illərdə vəsaitlərin daha çox hissəsi daxili bazardan çıxarılır və nəhəng xarici borcun xidmət edilməsinə yönəlir. Xarici borcalmaların kəskin azaldılması, borcun restrukturizasiyası üzrə dövlət orqanlarının son illərdəki tədbirləri daxili bazarın pul təklifinə bu mənfi amilləri neytrallaşdırmaq üçün imkan yaradmışdır. Pul emissiyası həmçinin təklif faktorudur. Əgər pul dövriyyəsi qanunun tələblərinə uyğundursa o pul bazarına müsbət təsirə malik ola bilər; əks təqdirdə emissiya inflyasiya amili rolunu oynayacaq və təklifin faktiki həcmini azaldacaq.

Pul əmtəəsinə tələbatın dinamikası İlk növbədə, onun bank faizinin dəyərindən yəni kəmiyyətindən asılıdır: faiz dərəcələrinin artması ilə tələbat azalır, azalması ilə artır. Pul əmtəəsinə tələbatın dinamikasına əhəmiyyətli dərəcədə inflyasyon gözləmələr təsir göstərir, xüsusilə də orta və uzunmüddətli investisiyalara, ona görə ki yüksək inflyasiya iri investisiya layihələrinin gələcək gəlirlərini dəyərsizləşdirir və təsərrüfat subyektlərini qısamüddətli tez ödənilən investisiya layihələrinə yönəlməyə məcbur edir.Kredit tələbatına ölkədə investisiya mühitinin vəziyyətini müəyyən edən amillər təsir göstərir: sahibkarlığın inkişafının qanunvericilik bazasının xarakteri, xüsusilə də kiçik və orta sahibkarlığın(onun tamamlığı, yönəlməsi, sabitliyi, və s.), vergi sisteminin səmərəliliyi, rentabellik səviyyəsi, müəssisələrin ödəmə qabiliyyəti, barter əlaqələrin dərəcəsi və s.

İslahatların əvvəlki illərində , xüsusən də cari onillik başlamazdan əvvəl, amillərin təsiri, investisiyaya olan tələbatın inkişafını əsasən məhdudlaşdırırdı: bahalı kredit, yüksək inflyasiya gözləntiləri, irimiqyaslı barter əlaqələri, qanunvericilik bazasının, vergi sisteminin natamamlığı və s. yer almışdır. İnteqral olaraq bu cür təsir təsərrüfat subyektlərinin investisiya fəallığının kəskin azalması ilə, kapital qoyuluşlarının həcminin 75%-dən çox azaldılması ifadə olunmuşdur və digər əsas makroiqtisadi göstəricilərin- ümumi milli məhsulun, milli gəlirin, sənaye istehsalı həcmininvə s dəyərlərinin azaldılmasını qabaqlamışdır. Və amillərin belə mənfi təsiri hələ də mövcuddur- xüsusən də bugün ,maliyyə böhranı şəraitində. Misal üçün, bir çox müəssisələrin gəlirliliyinin aşağı səviyyədə olması ,hal- hazırdada onların maliyyə və borc imkanlarını kreditlər üzrə faiz dərəcələri hələ də böyük olduğu bir şəraitdə məhdudlaşdırır. Buna görə də, dövlət tənzimləyici orqanlarının prioritet vəzifəsi amillərin təsirinin kredit resurslarına tələbatı stimullaşdırmağa istiqamətləndirməkdən ibarətdir.

Pul dövriyyəsinin dövlət tənzimlənməsinin əsas məqsədi sosial proseslərin təsərrüfat dövriyyəsini pul vəsaitlərinin təmin etməkdən, inflyasiya proseslərinin inkişafının qarşısının alınmasından, barter münasibətlərinin genişləndirilməsindən ibarətdir. Tənzimləmə mexanizmi, pul tədavülü qanununa əsaslanır, bu qanuna uyğun olaraq dövriyyədə olan pulların miqdarı istehsal olunan malların, xidmətlərin həcmindən,valyuta dövriyyəsinin sürətindən, kredit əlaqələrinin miqyasından,hesablaşmanın nağdsız formasından asılıdır.

Pul, büdcə sistemi, bank müəssisələrinin kredit fəaliyyəti, əmək haqqı , büdcədənkənar sektorun əməkdaşlarının sahibkarlıq fəaliyyəti vasitəsilə dövriyyəyə daxil olur. Pul kütləsinin dövlət reaksiya vermə imkanları və metodları dövriyyəyə pul daxilolmalarının müxtəlif formalarına münasibətdə fərqlidir.

Dövlət birbaşa büdcə vəsaitlərinin hərəkətinə təsir edə bilər. Illik federal büdcələr hazırlanarkən Dövlət Fonduna məbləği vergitutma bazasının həcmindən və vergi dərəcələrinin səviyyəsindən asılı olan pul daxilolmalarının miqdarı müəyyən edilir. Təsərrüfat fəaliyyətindən gəlirlərin və əhalinin gəlirlərinin bölüşdürülməsi üzrə dövlətin əsas aləti- vergi dərəcələri, səviyyəsi qanunverici sənədlərdə, yəni birbaşa dövlət tərəfindən müəyyən edilən vergi dərəcələri. Dövlət vergitutma bazasının həcminə özəl sektorda iqtisadi fəaliyyətinin inkişafını stimullaşdıraraq dolayı tənzimləyicilər və büdcə sektorunda çalışan işçilərin əmək haqqının səviyyəsini, dövlət müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin miqyasını dəyişərək inzibati tədbirlər vasitəsilə təsir göstərir.

Büdcə gəlirləri şəklində pul kütləsinin bir hissəsinin akkumulyasiyasından sonra dövlət dövriyyədə pulların əks hərəkətinin istiqamətini, həcmini büdcənin xərclər bölməsinin göstəriciləri vasitəsilə müəyyən edir. Bu zaman büdcənin gəlir və xərclər nisbətinin üç variantı mümkündür; balans (onların bərabərliyi); kəsir (gəlirlərin xərcləri üstələməsi);. Pul sisteminin sabitliyinə təhlükə və inflyasiya proseslərinin inkişafı təhlükəsi şəraitində. Əgər onun həcmi həddən artıq çoxdur və tam olaraq xarici və daxili borc hesabına maliyyələşdirilirsə analoji halların müntəzəm olaraq təkrar olunması zamanı pul dövriyyəsi mexanizminin pozulması qaçılmazdır- inflyasiya artımı, defolt təhlükəsi(daxili və ya xarici borclar və yaxud hər ikisi üzrə, dövlətin ödəmə qabiliyyətininin olmamasının elan edilməsi). Buna görə də, pul mexanizminin ritmik fəaliyyətinin müvafiq dövlət orqanları tərəfindən təmin edilməli olan şərtlərindən biri, —gəlirlər və də xərclər üzrə bütün büdcə göstəricilərinin reallığıdır.

Büdcə göstəricilərinin kifayət qədər əsaslandırılmamasının təsirinin aradan qaldırılması üçün istifadə edilə bilən ifrat tədbir- büdcə xərclərinə sekvestr tətbiq olunmasıdır, yəni onların proporsional azaldılması. Bu tədbir, bu əhəmiyyətli dərəcədə əlverişsiz maliyyə vəziyyətini düzəldə bilsə də, ölkənin sosial-iqtisadi proqramının həyata keçirilməsinə mənfi təsir göstərir, onun göstəricilərinin yenidən hesablanmasını, idarəetmə orqanlarının ,təsərrüfat subyektlərinin hərəkətlərinin korreksiyasını tələb edir. Pul kütləsinin digər mühüm bir hissəsi bank sisteminin sərəncamındadır. Bu vəsaitlərin hərəkətinə dövlət yalnız dolayı yolla bunun üçün müxtəlif alətlərdən istifadə edən Mərkəzi Bank tərəfindən təşkil və icra olunan təsir edə bilər:

1) banklararası kredit dərəcələri

2) kommersiya banklarının ehtiyat vəsaitlərinin norması;

3) fond bazarında öz fəaliyyətini və s.

Inflyasiya proseslərinin mümkün inkişafının qarşısını almaq üçün, Rusiya Bankı profilaktik, preventiv tədbirlər həyata keçirir. Əgər pul sistemində inflyasiya artımının hər hansı əlamətləri meydana gəlmişdirsə, o kommersiya bankı tərəfindən verilə bilən kreditlər üzrə faiz dərəcələrini artıra bilər.Kredit dəyərinin yüksəlməsi bankların onların sərəncamında olan vəsaitlərin həcminin artırılması üçün imkanlarını və marağını azaldacaq və beləliklə bank fəaliyyəti vasitəsilə dövriyyəyə pul axınını məhdudlaşdıracaq. Nəzərə vurulmuş etmək lazımdır ki, inflyasiyaya əks-tə'sir göstərməyin bu metodunun effektivliyinin müəyyən sərhədləri var,kənarda kredit mənfi nəticələrinin qiymətləndirilməsi meydana çıxır və inkişaf etdirməyə başlayır və onlardan kənarda kreditin bahalaşmasının mənfi nəticələri meydana çıxır və inkişaf etməyə başlayır, onların arasında ən başlıcası- təsərrüfat subyektlərinin investisiya fəallığının azalmasdır. Buna görə də, kreditin bahalaşdırılması metodunun tətbiqi investisiya sahəsində vəziyyətin hərtərəfli, dərin təhlilini, diqqətli hesablamaların aparılmasını tələb edir. Əgər Inflyasiya artımı təhlükəsi mövcud deyilsə, investisiya fəaliyyətinin səviyyəsi aşağıdırsa, barter münasibətlərinin miqyası böyükdürsə, bir qayda olaraq, kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin azaldılmaq və beləliklə dövriyyəyə pul axınının artmasını stimullaşdırmaq məqsədəuyğundur.

Pul kütləsinin hərəkətinin nizamlanması üçün Mərkəzi Bank tərəfindən istifadə olunan digər vasitə- kommersiya banklarının Mərkəzi Bankda xüsusi hesabda saxlamalı olduqları, pul vəsaitlərinin məcburi ehtiyatlarının normaları və bankların onları kreditləşmə üçün istifadə etmək hüququ yoxdur. Məcburi ehtiyatların normasını artıraraq, Rusiya Bankı kommersiya banklarının kredit imkanlarını azaldır və beləliklə dövriyyəyə pul axınını məhdudlaşdırır; normativin azaldılması pul axınını artırır. Bazar iqtisadiyyatlı bütün ölkələrdə mərkəzi banklar, pul kütləsinin tənzimlənməsinin, inflyasiyanın qarşının alınmasının digər üsullarından da istifadə edir, məsələn, qiymətli kağızlar bazarında ticarətdə fəal iştirakı ilə. Belə ki, əgər dövriyyədən pul çıxarılmasına ehtiyac yaranırsa , dövlət, Mərkəzi Bank vasitəsilə dövlət qiymətli kağızlarının emissiyasının həcmini artıra bilər, bununla da pul kütləsinin böyük bir hissəsini bağlamış olar. Əks vəziyyət yaranarsa, bank, bütün növ qiymətli kağızların alınması həcmlərini artırır və beləliklə dövriyyəyə pul axınını artır.

Beləliklə Mərkəzi Bankın iqtisadiyyatda pul kütləsinin həcminə təsir mexanizmi əsasən müasir kredit-bank sisteminin fəaliyyət xarakteri ilə, kommersiya banklarının pul kütləsini kredit emissiyası yolu ilə artırmaq və ya azaltmaq qabiliyyəti ilə şərtləndirilir. Bankın hər hansı digər kredit və maliyyə institutundan əsas fərqi odur ki, depozitlər yaradaraq və kreditlər verərək,o iqtisadiyyatda pul məbləğini artırır, yəni pul kütləsinin həcmində təsir göstərir.

Belə ki, pul kütləsi M kimi, dövriyyədə olan nağd pul – S kimi və depozitlər – D kimi göstərilərsə, onda

М = S + D.

Başqa sözlə, müasir bank sistemi- natamam ehtiyatlara malik sistemdir: depozitlərin yalnız bir hissəsi, ehtiyatlar şəklində saxlanılır, qalanları isə kreditlərin verilməsi üçün və digər fəal əməliyyatlar üçün istifadə olunur. Kredit verərkən, banklar borcalanlara həmin vəsaitləri əməliyyatlar üçün istifadə etməyə imkan verir, buna görə də, ödəniş vasitələrinin məbləği təqdim edilmiş kreditin həcmində artır, yəni

M = S + D + K,

burada K - banklar tərəfindən verilən kreditlərin həcmidir. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki kommersiya bank sistemi çərçivəsində ödəniş vəsaitlərinin emissiya prosesi kredit emissiyası adlanır. Bank sistemində verilmiş kreditlər üzrə ehtiyatlar əmanətlərin məbləğindən və ehtiyatların həcmindən asılıdır. Pul kütləsinin dəyərinin təshih edilməsini Mərkəzi bank birbaşa və dolayı tənzimləmənin müxtəlif alətlərini istifadə edərək həyata keçirir. Iqtisadiyyatda pul kütləsinin birbaşa tənzimlənməsi: kredit limitlərinin; faiz dərəcələrinin; verilən kreditlərin həcminin və s. müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. O bir qayda olaraq bank sisteminin və bütövlükdə pul bazarının geriliyi şəraitində, inflyasiya artımı və maliyyə böhranları zamanı istifadə edilir.

Müasir şəraitdə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə əsasən üç əsas alətdən istifadə edilir, bu alətlərin köməyi ilə Mərkəzi Bank pul-kredit sahəsinin dolayı tənzimlənməsini həyata keçirir:

1. 
   açıq bazarda əməliyyatlar;
   
2. 
   uçot dərəcəsini dəyişdirilməsi
   
3. 
   məcburi ehtiyat normalarının dəyişdirilməsi.
   

Açıq bazarda əməliyyatlar həyata keçirərkən və uçot dərəcəsini dəyişərkən Mərkəzi bank birbaşa pul bazasına təsir göstərir. Məcburi ehtiyat normasının dəyişdirilməsi, Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, multiplikasiya prosesinə təsir göstərir.

Açıq bazarda əməliyyatlar - Mərkəzi Bank tərəfindən dövlət qiymətli kağızlarının alınması və ya satışı , bir qayda olaraq, təkrar bazarda, ona gərə ki ilkin bazarıda Mərkəzi Bankın bu cür fəaliyyəti inflyasiya xarakteri daşıyır və bir çox ölkələrdə qanunla məhdudlaşdırılıb və ya qadağan edilib. Fərdi şəxsdən və ya kommersiya bankından qiymətli kağızların alınması zamanı Mərkəzi bank kommersiya banklarının onların müxbir hesablarında olan ehtiyatlarını artırır, müvafiq olaraq, pul bazası artır. Əlavə resurslar aldıqdan sonra, kommersiya bankları verilən kreditlərin həcmini artırır, kredit emissiyası və pul kütləsinin genişlənməsi mexanizmi işə salınır.

Mərkəzi Bank qiymətli kağızlar satırsa, onda bu proses əks istiqamətdə davam edir və pul kütləsinin azalması baş verir. Uçot dərəcəsinin dəyişdirilməsi. Kommersiya banklarının resurslarının artması Mərkəzi bank kommersiya banklarına kreditlər təqdim etdikdə də baş verə bilər. Mərkəzi Bank tərəfindən kommersiya banklarını kreditləşdirməsi prosesi təkrar maliyyələşdirmə adlandırılır. Mərkəzi bank kommersiya banklarına kreditlər təqdim etdiyi dərəcə, uçot dərəcəsi adlanır. Mərkəzi Bankın kreditləri kommersiya banklarının ehtiyat hesablarına düşür, bank sisteminin toplam ehtiyatlarını artırır, pul bazasını genişləndirir və pul təklifinin bir multiplikativ dəyişikliyinin əsasını təşkil edir. Bu zaman uçot dərəcəsininin azaldılması, eyni zamanda dövriyyədə pul kütləsinin artmasına kömək göstərir.

Uçot dərəcəsinin(təkrar maliyyələşdirmə dərəcəsinin) artırılması bankların, Mərkəzi Bankdan borcalma yolu ilə əldə edilə biləcəyi ehtiyatların dəyərinin artımı deməkdir, bu da ki, onların həcminin azalmasına , və beləliklə də kommersiya banklarının kredit əməliyyatlarının azalmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda, daha bahalı resurslar alarkən, banklar kreditlər üzrə dərəcələrini artırır. Kreditləşdirmə şərtləri, pisləşir, kreditlərin əldə edilməsi çətinləşir, kredit sıxılması və pulların bahalaşması baş verir. Iqtisadiyyatda pul təklifi azalır.

Məcburi ehtiyat normasının dəyişdirilməsi. Məcburi ehtiyatlar —kommersiya bankları Mərkəzi Bankda xüsusi hesablarda saxlamalı olduqları və aktiv əməliyyatlar üçün (ilk növbədə kreditləşdirmə üçün)istifadə edə bilmədikləri əmanətlərin məbləğinin bir hissəsidir.

Məcburi ehtiyatlar kommersiya bankları malik olmağa borclu olduqları ehtiyatlarının minimal məbləğidir, və iki funksiyanı həyata keçirir.İlk növbədə, onlar əmanətçilərə əmanətlərin qaytarılması üzrə ödəniş öhdəliklərinin fasiləsiz icrası və digər banklarda hesablaşmaların aparılması üçün kommersiya banklarının likvidliyini lazımi səviyyədə təmin etməlidir. İkincisi, onlar pul kütləsinin idarə etmək üçün Mərkəzi Bankın bir vasitədir. Məcburi ehtiyatlar normasının dəyişdirilməsi birbaşa kommersiya banklarının kredit-maliyyə potensialının həcminə təsir edir. Məcburi ehtiyatlar norması daha yüksək olduqca kreditin verilməsi üçün ehtiyatların məbləği, kredit emissiyası bir o qədər azdır.

Müasir şəraitdə müxtəlif ölkələrdə pul-kredit siyasətinin əsas alətləri aktivliyin müxtəlif dərəcələri ilə istifadə edilir. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə Mərkəzi Bankın ehtiyatlara dair tələblərinin tənzimləyici alət kimi aktiv istifadəsindən uzaqlaşma tendensiyası müşahidə edilir.Təcrübə göstərmişdir ki, bu aləti onu sərt olması ilə əlaqədar çox ehtiyatla istifadə etmək lazımdır.

Məcburi ehtiyatların norması tez-tez dəyişdirilə bilməz, çünki bu banklar və digər maliyyə vasitəçiləri arasında rəqabət balansının pozur. Məcburi ehtiyatların normasının dəyişdirilməsi bankların "işlək" aktivlərinin həcmində kəskin dəyişikliklərə səbəb ola bilər və onların maliyyə vəziyyətinə təsir edə bilər. Ehtiyat tələblərinin artması zamanı kommersiya bankları aktivlərin böyük hissəsi faiz gətirməyən bir formada saxlamağa və bununla da onların gəlirliliyinin azalması nəticəsində ziyan çəkməyə məcburdur. (13) Bu baxımdan, bank sisteminin sabitliyində maraqlı olan mərkəzi banklar, məcburi ehtiyatların normasının dəyişdirilməsinə çox nadir hallarda müraciət edirlər və yaxud ümumiyyətlə onu dəyişdirməməyə çalışırılar. Uçot dərəcəsinin (təkrar maliyyələşdirilmə dərəcəsi)pul-kredit siyasəti aləti kimi istifadə edilməsi həmçinin öz xüsusiyyətlərinə malikdir. Məsələ bundadır ki, kommersiya banklarının tərəfindən mərkəzi banklarda alınan kreditlərin məbləği, adətən onlar tərəfindən cəlb edilmiş vəsaitin kiçik bir hissəsini təşkil edir. Buna görə də, uçot dərəcəsini dəyişməsi ilk növbədə Mərkəzi Bankın pul siyasətinin bir göstəricisidir. Davamlı iqtisadi inkişaf şəraitində, bir qayda olaraq, heç bir kəskin məzənnə dəyişikliyi və beləliklə uçot dərəcəsinin tez-tez dəyişməsi baş vermir.Bəzən, məsələn, ABŞ-da olduğu kimi uçot dərəcəsi ,uçot dərəcəsi və bazar dərəcəsi arasında fərq çox böyük olmaması üçün kapital bazarında faiz dərəcələrinin hərəkətinin ardınca dəyişilir,. Beləliklə inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatda pul təklifinin operativ tənzimlənməsinin əsas aktiv aləti açıq bazarda əməliyyatlar hesab edilir.

Yuxarıda qeyd olunanların hamısı “pul-kredit siyasətinin - dövlətin iqtisadi proseslərə əsas təsir vasitələrindən biridir konsepsiyasını vurğulayır. Pul dövriyyəsi və kredit sahəsində razılaşdırılmış tədbirlər sistemi olaraq bu siyasət əsas makroiqtisadi göstəricilərin tənzimlənməsinə yönəldilmişdir. Pul siyasətinin son məqsədləri: qiymət sabitliyinin təmin edilməsi, tam məşğulluq, istehsalatın real həcminin artımı, davamlı ödəniş balansı. Bu məqsədlərə nail olunması —- qlobal problemdir. Cari pul-kredit siyasəti onun spesifikasını əks etdirən daha konkret məqsədlərə yönəlmişdir. Bununla əlaqədar kifayət qədər uzun vaxt intervalları ilə (bir il və ya daha çox) pul sistemində əsas dəyişənlərin dəyərini tənzimləyən mərhələlər müəyyənləşdirilir. Bura aiddir: pul kütləsi, faiz dərəcəsi, mübadilə məzənnəsi.

Ölkədə Iqtisadi sabitliyin təmin edilməsinə yönəlmiş siyasəti həyata keçirməklə hökumətlər və mərkəzi banklar müəyyən dövr üçün pul –kredit siyasətinin nail olunması daha yüksək məsələlərin həll olunmasını təmin edən əsas istiqamətlərini hazırlayır, aralıq hədəfləri formalaşdırır, taktiki vəzifələrin yerinə yetirilməsini korrektləşdirir və konkretləşdirir. İnkişaf etmiş ölkələrdə bir neçə onilliklər ərzində pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsi təcrübəsi onun güclü və zəif tərəflərini aşkar etməyə, onun effektivliyinə təsir edən amilləri müəyyən edilməsinə imkan yaradır. Bir tərəfdən, iqtisadiyyatın tənzimlənməsinin ümumi istiqamətləri çərçivəsində hökumətlə razılaşdırılmış və Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilən pul-kredit siyasəti çevikliyi ilə fərqlənir.

Inkişaf etmiş bazar strukturuna malik bütün ölkələrdə mərkəzi banklar hökumətdən müəyyən müstəqilliyə malikdirlər və dəyişən iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq pul-kredit siyasətinin təshih edilməsi üzrə operativ surətdə qərar qəbul edə bilərlər. Pul-kredit sahəsində mərkəzi banklar tərəfindən pul-kredit sahəsində cari tədbirlərin həyata keçirilməsi uzun razılaşdırılma proseduraları ilə və dövlət orqanları tərəfindən xüsusi sərəncamların qəbul edilməsi ilə əlaqəli deyil. Pul-kredit siyasətinin keçirilməsində mərkəzi bankların müstəqilliyi hökumətin qısamüddətli siyasi məqsədləri makroiqtisadi tənzimləmənin əsas strateji istiqaməti ilə münaqişəyə girərən zaman həmçinin siyasətçilərin təzyiqlərinə tab gətirməyə imkan verir. Bütün bunlar pul –kredit siyasətini iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi üçün çox cəlbedici vasitəyə çevirir. Digər tərəfdən, pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsində iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi təhlükəsini daşıyan ciddi məhdudiyyətlər yaranır. Bu əsasən tənzimləmənin dolayı metodlarından istifadəsinin ümumi xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır Dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilən eyni tədbirlər , bəzi bazarlarda müsbət təsir göstərdiyi halda, digər bazarlarda mənfi nəticələr yarada bilər. Misal üçün, bahalı pullar siyasəti maliyyə bazarlarında sabitləşməni təmin etməklə inflyasiyanın tempini azaldır.Eyni zamanda o kreditlərin məbləği azaltmaq, investisiya şəraitini pisləşdirmək, iqtisadi artım tempini azaltmasına səbəb olmaq və işsizliyi artırmağ iqtidarındadır. Bununla əlaqədar pul-kredit siyasətini həyata keçirilməsi zaman mümkün mənfi nəticələri əvvəlcədən görmək və onları neytrallaşdırmaq üçün addımlar atmaq vacibdir.

Ümumilikdə, pul-kredit siyasətinin səmərəliliyi digər bərabər şəraitlər daxilində iqtisadçıların qısa və uzun müddətli iqtisadi proseslər, pula tələbat və təklifə təsir edən faktorların məbləği, pul kütləsinin və nominal ÜMM, qiymət səviyyəsi, istehsal həcmi, məşğulluq səviyyəsi, mübadilə məzənnəsi və s. kimi əsas makroiqtisadi parametrlərin dəyişməsi arasında qarşılıqlı münasibətlərin çətinlikləri barədə bilikləri nə qədər dəqiq olmasından asılıdır.