Manbashunoslik va tarixshunoslik

Xonliklar davri tarixiga oid, rus va evropa tillaridagi manbalar. 
Buyuk jug‘rofik kashfiyotlardan so‘ng Ipak yo‘li o‘z axamiyatini 
yo‘qotganligi sababli, O‘rta Osiyo jaxon xo‘jaligi savdosidan chetga tushib qoldi.
Lekin bundan qat’i nazar Vatanimizni Ovrupo mamlakatlari bilan savdo 
diplamatik aloqalari batamom to‘xtab qolmadi. XVI asrdan boshlab O‘rta Osiyo
va Rossiya o‘rtasidagi xar tomonlama aloqalar tobora kuchayib bordi. Ayniqsa, 
Qozon va Astraxan xonliklari Rossiya tomonidan bosib olingandan so‘ng bunday 
aloqalar yanada jonlanib ketdi. O‘rta Osiyoga muntazam ravishda rus elchilari, 
savdogarlari va sayyoxlari tashrif buyurar edilar. Rus elchilari o‘z 
xukumatlarining talabiga muvofiq, O‘rta Osiyo xonliklarining ichki axvoli va 
xalqaro aloqalari, axolisi, xo‘jaligi, xarbiy saloxiyati xususida imkon qadar
batafsilroq ma’lumotlar berishga xarakat qilar edilar. Bora-bora yurtimizga
Rossiyadan kelayotgan odamlar doirasi kengayib bordi. Ularning qatoriga 
injenerlar, vrachlar, olimlar va boshqalar qo‘shilib bordilar. Natijada rus 
mualliflarining O‘rta Osiyo xususida to‘plangan materiallarining ko‘lami 
kengaydi. O‘rta Osiyo xonliklari axolisiga doir ma’lumotlarni bu erga tashrif 
buyurgan ovropalik mualliflar xam yiqqanlar. Ular orasida ayniqsa vengar olimi 
va sayyoxi German Vamberi va ingliz zobiti va Aleksandr Byorns yozib qoldirgan 
ma’lumotlar e’tiborga sazovordir. O‘rta Osiyoga kelib ketgan elchilar va sayyoxlar 
xotiralari va xisobotlari o‘lkamiz tarixini o‘rganishda muxim manba bo‘lib xizmat 
qiladi. Ularga Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining davlat tuzimi, shaxarlari,
xo‘jaligi, axolining mashg‘ulotlari va turmush tarzi xususida boy ma’lumotlar 
bor. SHu bilan birga mazkur xotira va xisobotlar mualliflari ba’zi xollarda bir 
yoqlamalik va sub’ektivizm singari nuqsonlarga yo‘l qo‘yishlarini xam ta’kidlab 
o‘tish zarur.
XVI asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyoga tashrif buyurgan birinchi Evropalik 
ingliz sayyoxi Antonii Jenkinson edi. Jenkinson «Moskva savdo kompaniyasi»da
xizmat qilgan va O‘rta Osiyodan Xitoy va Xindistonga olib boradigan yo‘llarni 
aniqlash maqsadida kelgan. Jenkinsonning Buxoroga qilgan safari xaqidagi 
xotiralari 1987-yilda to‘la xajmda nashr qilingan. XVII asrda O‘rta Osiyoga kelib 
ketgan rus elchilari I. D. Xoxlov (1620-1622) va S. I. Pazuxinlar, V. A. 
Dovudovlar va M Qosimovlarning rus podshosi nomiga yozgan xisobotlari 
diqqatga sazovor. Bu xisobotlarda Buxoro va Xiva xonliklarining ichki va tashqi 
axvoli xususida qiziqarli ma’lumotlar beriladi. XVIII asrda Pyotr I xukumronligi 
davridan boshlab chor Rossiyasi O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish va ularni 
Rossiyaga qo‘shib olish rejalarini tuza boshladi. SHu boisdan, bu erga yuborilgan 
elchilarga siyosiy va iqtisodiy mazmundagi ma’lumotlar bilan bir qatorda xarbiy 
xarakterdagi ma’lumotlar yig‘ish vazifasi topshirilar edi. Jumladan, 1721-1725 
yillarda Buxoroda bo‘lgan elchi F.Beneviniga Buxoro xonligining Turkiya bilan 
munosabatlarini aniqlash, xonlikning qurolli kuchlari, ularning qurollanishi va 

---

36 
maxoratini aniqlash vazifasni yuklangan edi. 1740-1741 yillarda Omsk shaxridan
Xivaga safar qilgan poruchuk Gladishev va geodezist Muravinlar xonlikka olib 
boradigan yo‘llar, mamlakatning jug‘rofiy axvoli xususidagi ma’lumotlar 
yig‘ishga asosiy e’tibor berdilar. 
XVIII asrda Qo‘qon xonligi tashkil topgandan so‘ng rus va ingliz elchi va 
savdogarlari bu xonlik xaqida xam ma’lumotlar yig‘ishga katta e’tibor bera 
boshladilar. Jumladan, savdogar SHubay Arslonovning Toshkent shaxri xaqidagi 
axboroti (1741) 1800 yilda Toshkent xokimi YUnusxo‘janing iltimosiga ko‘ra bu 
erga kelgan injenerlar Burnashev va Pospelovlarning xotiralari, F. Nazarovning 
1813-1814 yillarda Qo‘qonga qilgan safari xaqidagi xisobotlari shular 
jumlasidandir.
Buxoro amirligi xaqidagi eslatmalar ichida Filipp Efremovning “To‘qqiz 
yillik sayoxat” nomli kitobi aloxida ajralib turadi. Filipp Efremov to‘qqiz yil 
davomida Buxoro amiri qo‘lida tutqun edi, lekin xarbiy xizmat qilib ancha yuqori 
lavozimlarga erishdi. Asirlikdan qochib o‘z vataniga qaytib kelgandan keyin u
yuqorida nomi tilga olingan kitobni yozdi va katta shuxrat qozondi. Asarda 
Buxoro amirligi xaqida qimmatli ma’lumotlar bor.
XIX asrning boshlarida Buxoro amirligiga tashrif buyurib, o‘z xotiralarini yozib 
qoldirgan mualliflardan tabiatshunos va vrach E. N Eversian, ruxoniy Budrin 
esdaliklarini, Aleksandr Byornsning “Buxoroga sayoxat” nomli asarini, elchi I. 
Vitkevichning «Qaydlar» nomli xotira kitobini xamda Butakov ismli injener, 
sharqsunos olim N. V. Xanikovlarning esdaliklarni aloxida qayd etish lozim. 
Qo‘qon xonligi tarixiga oid muxim manbalardan biri kazaq ofitseri Nikolay
Potininning esdaliklaridir. German Vamberining «O‘rta Osiyo ocherklari» kitobi 
Xiva xonligi va Buxoro amirligining XIX asr o‘rtalaridagi axvoli xususida 
nixoyatda boy ma’lumotlar beradi. 
SHunday qilib, o‘zbek xonliklari tarixiga doir rus va ovro‘pa manbalari original 
xarakterga ega bo‘lib, ishonarli tarixiy manbalar qatoriga kiradi. E’tiborga loyiq 
tomoni shundan iboratki, bu manbalarda maxalliy xalq xayoti va turmushining 
maishiy tomonlari yaxshi yoritilgan. Biz maxalliy tarixnavis asarlarda 
uchramaydigan nodir ma’lumotlarni rus mualliflari esdaliklaridan topishimiz 
mumkin.
Xulosa qilib shuni aytib o‘tish kerakki, xonliklar davri tarixiga oid juda ko‘p 
tarixiy va xilma-xil tarixiy manbalar mavjud. Ulardan kompleks ravishda va 
tanqidiy ruxda foydalanish bu davr tarixini teran o‘rganish imkoniyatini beradi.

---

37