Mavzu: Balandlik mintaqasi va qayir tuproqlari Reja: Balandlik mintaqasi tuproqlari Gidromorf tuproqlar

2. Gidromorf tuproqlar 
Gidromorf tuproqlar o’tloqi, botqoq-o’tloqi va botqoq tuproqlar hamda 
sho’rxoklardan iborat Gidromorf tuproqlarda atmosfera yog’inidan 
tashqari yuza joylashgan sizot suvlari hisobiga tuproq kapillyarlar orqali 
namlanadi tuproq paydo bo’lish va rivojlanishlar bo’ladi. 
Gidromorf tuproqlar cho’l va bo’z tuproqlar zonasidagi daryolarning 
quyi terrasalarida, ko’l qirg’oqlarida, daryolarning eski o’zanlari hamda 
ko’llarning qadimgi o’rinlarida, shuningdek tog’ oldi qiyaliklari va 
havzalarning quyi qismlarida uchraydi. 
3. Qayir allyuvial tuproqlar 
Tuproqlar yil sayin yoki davriy ravishda suvi toshib turadigan daryo 
yoqalarida, daryodan uzoqda joylashgan, lekin u bilan tarmoqchalar 
orqali birlashgan pastliklarda va daryo toshqinida suv bosadigan yerlarda 
kichikroq maydonni egallayd. Toshqin suvlari juda loyqa bo’lganidan 
qayirni suv bosganda suv oqimining tezligiga qarab, turli mexanikaviy 
tarkibli allyuviy yotqiziladi. Shuning uchun qayir-allyuvial tuproqlar 
qatlamli bo’lib, bu qatlamlar qumdan tortib sazgacha bo’lgan turli 
mexanikaviy tarkibga ega. Suv toshqini qaytgandan keyin yangi 
keltirmalar betini (tutash chim hosil qilmagan holda) o’simliklar 
qoplaydi. Qayta suv toshqini bo’lganda o’simlik qoldiqlari allyuviy 
yotqiziqlari tagida qoladi. Shuning uchun keltirilmalar orasida 
o’simliklar mintaqasining chala chirigan qoldiqlari ko’p uchraydn. 
Tuproq profili genetik qatlamlarga aniq ajralmagan va strukturasizdir. 
Karbonatli va gipsli qatlamlari bo’lmaydi. 
Balandroq joylarnnng tuproqlari mexanikaviy tarkibining yengilligi, 

---

chirindisining kamligi va serkarbonatligi bilan pastlik joylarning 
tuproqlaridan farq qiladi. Bu tuproqlarda kaliy bilan fosfor ko’p. 
Cho’l iqlimi sharoitidagi gidromorf tuproqlarning sizot suvlari kuchsiz 
minerallashgan 
(0,5-1,2 
g/l) 
bo’lishiga 
qaramasdan 
yuzada 
joylashganligi sababli ko’pincha ular kuchsiz sho’rlangan bo’ladi. 
Tuzlarning asosiy qismi ustki yupqa qatlamda va tuproq betida bo’lib, 
ularning ko’pchiligini natriy xlorid tuzi tashkil etadi. Sizot suvi chuchuk 
bo’lgani holda yerni sho’r bosishi cho’llardagi suvning nihoyatda ko’p 
bug’lanishi bilan bog’liq. Toshqin vaqtida suv bosishi bilan tuproq ancha 
chuqur yuviladi va grunt suvlari chuchuk bo’lib qoladi. Pastliklardagi 
tuproqlar ayniqsa kuchli yuviladi. Chunki bunday yerlar 15-30 kungacha 
xalqob bo’lib yotadi, deltalardagi pastliklarda esa, toshqin suvi bir necha 
oygacha turadi. Qayir va deltalarning suv bosmaydigan yoki qisqa vaqt 
davomida suv bosadigan balandroq qismlari kam yuviladi. Bunday 
yerlar atrofdagi pastliklardan suvni shimib oladi va juda ko’p miqdorda 
bug’latadi. Shuning uchun bunday yerlarning tuprog’i juda sho’rlangan 
bo’lpb, ko’pincha ular sho’rxokka aylanadi. Tuzlar tarkibida xloridlar 
eng ko’p uchraydi.
Qayir allyuvial tuproqli yerlardap poliz ekinlari, mosh, jo’xori va sholi 
kabi ekinlarni ekib foydalanish mumkin.