Mavzu: O`zbekiston ekologiya fanining rivojlanish tarixi O‘zbekistonda ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi

Mavzu: O`zbekiston ekologiya fanining rivojlanish tarixi
O‘zbekistonda ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi.
Yuqorida aytib o‘tganimiz kabi, bizning buyuk allomalarimiz tabiat, tirik organizimlar va ularning tashqi muxit bilan o‘zaro aloqasiga doir masalalarga to‘xtalganlar.
O‘z FA qoshidagi Botanika, Zoologiya va Parazitologiya instituti olimlari o‘simlik va hayvonlar ekologiyasiga bog‘langan ishlar olib borishgan, xozirda ham bu ishlar olib borilmoqda.
O‘rta Osiyo o‘simliklar olamini o‘rganishda-M.S.Popov akademiklar: K.P.Korovin, K.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, S.Saxobidinov, A.I.VVedinskiy kabi olimlarning nomi bilan bog‘liq.
O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari-D.N.Kashkarov, YE.P.Korovinlar edi. 30 yillarda Kashkarovning ekologiya masalalari xal qiladigan qaror: Muhim va jamoa, Turkiston hayvonlari",Hayvonlar
ekologiyasi asoslari"kabi yirik ilmiy asarlar chop etiladi.Ular ekologik ilmiy tadqiqot ishlari rejalashtirish,ekolog mutaxasislar tayyorlash masalasini o‘rtaga tashlaydilar,ularning nixoyatda zarurligini aytishgan.
Shu yillarda Korovin-o‘simliklar jamoasi va muxitni birgalikda o‘rganish kerakligini aytadi.Bunday ilmiy ishlar o‘sha vaqtda. UODU biol.f-i qoshida olib borilgan.Cho‘l zonasining o‘simliklarini o‘rganish maqsadida kompleks ekspeditsiyalar tashkil qiladi.Korovin, Grinov kabi olimlar rahbarligida cho‘l mintaqasidagi yaylovlarni yaxshilash borasida u yerdagi kserofit guruxiga oid o‘simliklarni o‘rganishga kirishiladi.
1950 yilda ekologiya ishlarining dolzarbligi munosabati xisobga olib UFA Botanika institutida Burgin raxbarligida xodimlari tomonidan cho‘l va chalacho‘l sharoitida o‘simliklarning qurg‘oqchilikga moslanish yo‘llari o‘rganildi.
O‘rtaOsiyodaekologiya soxasida katta ilmiy ishlar D.N.Kashkarov,YE.P.Korovin,M.G.Popov,K.Z.Zokirov,I.I.Granitovlar tomonidan olib borildi.
Danil Nikolayevich Kashkarov tomonidan bizning sobiq davlatimizda birinchi marta kompleks zooekologik kuzatishlar metodikasi ishlab chiqildi. U bir qator ekologiya masalalarini xal qilishda rol o‘ynagan kitoblar qoldirdi. Bu "Sreda i soobshestvo","Jivotniye Turkestana,"Osnovi ekologii jivotnix va b.
O‘zbekistonda ekologik izlanishlarning yana bir asoschisi va tashkilotchisi YE.P.Korovin edi.U 30-yillarda o‘simliklar jamoasi va muhitini birgalikda o‘rganish kerakligini aytdi.Bunday ilmiy kuzatish keyinchalik 1967-1987 yillarda Farg‘ona vodiysi sharoitida kompleks ekologik ishlar b.f.d.O.X.Xasanov va R.S.Bernik va boshqalar tomonidan davom ettirildi. Natijada adir o‘simliklarning ekologik klassifikatsiyasi berildi.
Xozirda bunday ishlar Jizzax cho‘llarida,Orol sharoitida davom ettirilmoqda.
D.N.Kashkarovning dastlabki ishlari UO kemiruvchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan edi.Ularning biologiyasi, sistemasi va zarariga e’tibor berish bilan birga hayvonlar ekologiyasi bo‘yicha ham ish olib borildi.1928y u AQSH ga boradi va 7 oy davomida yirik ekologlarning ishlari bilan tanishadi. UFA ning akademiklari T.Z.Zohidov.A.M.Muhammadiyev, muxbir a’zolaridan M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov, V.V.Yaxantovlar O‘zbekistonda zoologiya tadqiqotlarining rivojlanishida o‘z xissalarini qo‘shgan olimlardir.Zoologiya tadqiqotlari UFA ning Zoologiya va parazitologiya ishlari faoliyati bilan bog‘liqdir.Sultonovning "O‘zbekiston qushlarining gelmentlari" 1963 y Yaxantovning "Hashoratlar ekologiyasi"1963, Vohidovning "qizilqum cho‘lining biotsenozlari 1971, kabi asarlari paydo bo‘ldi. 1981-85 yillarda O‘zbekistonda ovlanadigan kamyob hayvonlar. ekosistemasi o‘rganishga kirishildi. Sut emizuvchi noyob hayvonlarning sonini kamayib ketish sabablari ,ularning arealini tanlash, kamyoblarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari ishlab chiqildi.
1979 yillarda ixtiologiya va gidrologiya laboratoriya xodimlari O‘zbekiston suv atroflari ,suv ifloslanishi ,suv hayvonlari ekologiyasiva suv resurslaridan foydalanish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar.
Hozirgi paytda Botanika institutida ekologik fiziologiya, ekologik anatomiya, ekologik emriologiya sohasida ishlar olib borilmoqda.
20-asrning 2-yarmida odamlarning koinotga ta’sirining kuchayishi natijasida atrof-muxitdagi antropogen o‘zgarishlarini o‘rganish va bu muxitni yaxshilash katta ahamiyatga ega. Atrof-muxitning zaharlanish odamlar sog‘lig‘iga, o‘simlik va hayvonlarning hayotiga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Masalan: Tojikistondagi aluminiy zavodi, ftor birikmalari chiqarib turadi, natijada mevalar, o‘simliklar va hayvonlar zaharlanmoqda. Shuning uchun zavod va fabrikalar qurish uchun oldin ekologik ekspertizadan ruxsat olinadi.
Biotsenoz xaqida tushuncha.
Barcha moddalar oziq moddalar qabul qilishi xaqida ulardan foydalanish usuliga ko‘ra avtotrof va geterotoroflarga bo‘linadi.
Tabiatda hayot uchun zarur bo‘lgan biogen moddalar to‘xtovsiz ravishda aylanib turadi. Avtotrof organizmlar atrof-muxitdan ximiyaviy moddalarni o‘zlashtiradi,bu moddalar geterotroflar orqali qaytadan atrof-muxitga qaytadi.Bu jarayon juda murakkab formalarda boradi. Har qaysi tur organik moddasi energiyaning faqat bir kesimidan foydalaniladi va uni mavsum bosqichga parchalaydi.
Shunday qilib evolyutsiya jarayonida ekologik sistemalarda qoziq zan jiri tarkib topgan. 1-2 ga ozuq bo‘ladigan organizmlarning ketma -ket kelishi ozuqa iste’molchi ko‘rinishidagi bog‘lanish.
Tirik mavjudotlar guruxini va ularning yashash muxitini o‘z ichiga olgan funksional sistema - ekologik sistema deb ataladi.
Bizga yaxshi ma’lumki,tabiatda o‘simlik va hayvonlar jamoa xolida yashaydilar. Jamoa deganda-rivojlanishning turli bosqichlarida bo‘lgan bir gurux organizmlarning muayyan sharoitda birgalikda yashashi tushuniladi.Bunda ular o‘zaro munosabatda bo‘ladilar. Bundan kelib chiqib:muayyan sharoitda o‘simlik, hayvon, zamburug‘ va mikroorganizimlarning birgalikda yashashi- biotsenoz deyiladi.
Agarda bir qancha o‘simlik birgalikda qavm bo‘lib yashasa fitotsenoz, .(o‘sish jamoasi)bir qancha tur hayvonlar birgalikda qavm bo‘lib yashasa-zootsenoz(hayvonlar jamoasi)deyiladi. Yoki oddiyroq qilib aytganimizda muayyan maydonda tarqalgan, birgalikda yashovchi va bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan organizmlar gruppasi-biotsenoz deyiladi.
Biotsenoz-lotin tilidan olingan so‘z bo‘lib,"bios"-hayot,"senoz"umumiy deb tarjima qiladi.
"Biotsenoz" terminini nemis biologi Mebius tomonidan 1877 y. berilgan. Bu o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning birga yashashi bo‘lib ular ma’lum yerda yeki suv xavzasida bo‘lishi mumkin. Biotsenozdagi organizmlar bir-birovi bilan va abiotik muxit bilan bog‘liqdir.
Moddalarning aylanma xarakatida qatnashishiga qarab biotsenozga kiruvchi organizmlar 3 guruxga bo‘linadilar:
1. Produtsentlar. (xosil qiluvchilar)avtotrof organizmlar bo‘lib, yaratuvchi organik moddalardan organik moddalar xosil qiladilar, bu yashil o‘simliklar.
2. Konusmentlar (qabul qiluvchilar),geterotorf organizimlar bo‘lib, avtotrof organizmlar xisobiga yashaydilar.Tayyor organik moddalar xisobiga hayot kechiradilar.
1-darajali konusmentlar-o‘simlikxo‘r hayvonlar,parazit bakteriya va zamburug‘lar.
2-darajali konusmentlar-o‘simlikxo‘r hayvonlarni iste’mol qiladigan yirtqichlar.
3-darajali konusmentlar-superparazitlar.
3. Redutsentlar( .tiklovchilar).Organizmlar qoldiqlari bilan ovqatlanib uni qayta tiklovchi organizmlar, yoki organik qoldiqlarni parchalovchilar