Mavzu: O`zbekiston ekologiya fanining rivojlanish tarixi O‘zbekistonda ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi

Mavzu:Noosfera tushunchasi va atrof muhit muhofazasi
Noosfera (yunoncha: noos — akl-idrok va sphaira — shar) — biosferannng inson aql-idroki hukmronlik qiladigan yangi xrlati. N.da inson biosfera rivojla-nishini belgilab beradigan asosiy omil hisoblanadi. N. tushunchasini 1927-yilda fransuz olimlari E. Lerun va P. Teyetyar de Sharden fanga kiritishgan boʻlib, ular N.ni biosfera ustidan hukmronlik qiluvchi, yerni oʻrab olgan akl-idrok kavati deb karashgan. V. I. Vernandskiy 20-asrning 30—90-yillarida N. toʻgʻrisidagi materialistik tushunchani ilgari surdi. Uning fikricha, jamiyatning oʻzaro munosabatlari natijasida paydo boʻlgan biosferaning sifat jihatidan yangi, inson manfaati yoʻlida qayta tashkil etilgan evolyusion xrlatidir. Tibbiyot qonuniyatlarining tafakkur va jamiyatning ijtimoiy-iktisodiy qonuniyatlari bilan uygʻunlashib ketishi N. uchun xos xususiyat hisoblanadi. N.ning ayrim tarkibiy-funksi-onal elementlari jamiyat rivojlanishining hozirgi davridayoq yuzaga kelmoqda. Rivojlanishning umumbashariy muam-molarini hal qilish maqsadida insonlar kuch-qudrati birlashib borgan sari biosferaning N.ga aylanishi ham kuchayib boradi. Biosferadagi barcha tirik organizmlar yig’indisini 1. Vernadskiy «jonli modda» deb ataydi va uning tarkibiga insoniyatni ham kiritadi. Biosferaning o'zgarishida inson ongi butunlay yangi qudratli omil ekanligini takidlaydi.Aqlli inson o'z taraqqiyotida biosferaning inson tomonidan boshqariladigan yangi sifat holati noosfera (aql,tafakkur qobig'i) ga o'tishi muqarrardir. V.I. Vernadskiyning fikricha noosfera (biosfera rivojining oliy bosqichi) bizning sayyoramizdagi yangi geologik hodisalardir. Inson noosferada birinchi bor yirik geologik kuchga aylanadi.U o'z aqli va mehnati bilan yashash makonini o'zgartiradi va qayta bunyod qiladi.
Biosferada tirik moddalam ing funksiyalari. Biosferadagi jam iki kim yoviy o'zgarishlam i tirik m oddalar boshqarib turadi. Planetadagi tirik m oddalam ing 5 ta asosiy funksiyalari bo'lib, ular quyidagilardir: 1. Energetik funksiya, bu biosferaning boshqa sayyoralar bilan b o g 'lan g an lig id ir, y a ’ni o 'sim lik larn in g quyosh nurini qabul qilib, fotosintez jarayonini o'tib, quyosh energiyasini to'plab, organik m oddalar hosil qilib va ularning biosfera kom ponentlari o'rtasida taqsim lanishi; ikkinchi tom ondan qushlar va boshqa hayvonlarning Oy va yulduzlarga m o'ljal qilib, m igratsiya jarayonining o'tishidir. 2. Gazli funksiya, bunda gazlarning m ifatsiy asi va u larning alm ashinishi natijasida biosferaning gaz tarkibi ta ’m inlanadi. Tirik 78 moddalaming funksiya qilishida azot, kislorod, S02, serovodorod, metan v;i boshqa gazlar hosil b o iad i. 3. Konsentratsiya — to ‘planisli funksiyasida tirik organizm lar atrofmuhitdan biogen va mineral elem entlam i oladi va o ‘z tanalarida to ‘playdi. Shu sababli azot, kalsiy, kaliy, natriy, m agniy, alyum iniy va boshqa clem enllarm ng m iqdori m uhitga qaraganda organizm lar tanasida yuqori Iw iganligi sababli biosferaning kim yoviy tarkibi bir xil emasdir. 4. Oksidlanish va tiklanish funksiyasi. O ksidlanish jarayonida moddalar kimyoviy o ‘zgaradi, ulam ing atomlari o ‘zgaradi va k o ‘pchilik kim yoviy birikm alar oksidlanadi, bir form adan ikkinchi k o ‘rinishga o'tishda biogen m oddalam ing oksidlanishi va tiklanishi ko ‘proq kuzatiladi. 5. Dcstruksiya funksiyasi, bu tirik m oddalam ing (organizmlaming) o ig a n d a n keyin ch irish , p a rc h a la n ish va o rg an ik m o d d alam in g m incralizatsiyalanishidan iboratdir, y a ’ni tirik moddalardan biosferaning biogcn va biokos moddalari hosil b o iad i. Suvning tabiatda aylanishi. Suv biosferaning barcha tarkibiy qism larida uchraydi. U suv havzalaridan tashqari tuproqda, havoda va barcha tirik organizm lam ing 80-90% biom assasini tashkil etadi. Suvning tabiatda aylanishi quyidagicha boradi. Suv Yer yuzasiga atm osfera y o g i n lari tai'zidatushib,atm osferagaasosano‘sim liklam ingsuvbugiatishi va dengizlar yuzasining bu g ian ish i hisobiga bug* holatda qaytadi. Uning bir qismi yana bevosita yoki bilvosita y o ila r bilan o ‘simlik va hayvonlar ta ’sirida bugianadi, qolgan bir qismi yer osti suvlariga qo ‘shilib kctadi. Nihoyat yana bir qismi daryo oqimi bilan birga dengizlarga quyiladi va u ycrdan b u g ianib ketadi. Tabiiy suv zaxiralari nihoyatda cheklangan. Shuning uchun undan oqilona foydalanish taqozo etiladi. Hozirgi kunda suv zaxiralarini qanday qilib ko ‘paytirish haqida o ‘ylash zarur. B ular haqida m utaxassislar katta ish olib bormoqdalar. Yangi texnologiyani q o ‘llash bilan sanoat va qishloq xo‘jaligining suvga bo'lgan talabi qondirilmoqda, sho‘r suvlam i chuchuk suvlarga aylantirish uslublari takom illashtirilm oqda, shuningdek, oqova suvlam i tozalovchi qurilm alar yaratilmoqda, kelajakda tozalangan suvdan qayta foydalanish im koniyatlari izlanmoqda


Mavzu:tog -kon kimyo metallurgiya sanoati va atrof-muhit muhofazasi