Mazmuní: Kirisiw I bap. ÓZbekstan xalq quramı HÁm miynet resurslarına sípatlama

Juwmaqlaw 
Ózbekistan aymaqlarında XIX ásirdiń ekinshi yarımı XX ásirdiń baslarında tuwılıw joqarı dárejede bolǵan. Shańaraqta perzentler tuwılıwi qadaǵalaw etilmegen, yaǵnıy shegaralanbaǵan. Ápiwayılaw etip aytqanda, hár 1000 adam bir jılda tuwılıw 45-55 danege teń bolǵan. Sol dáwirlerde respublikada awıl turmıs táriziniń keń tarqalǵanlıǵı (XX ásir baslarında Ózbekistan xalqınıń 80 % i awıllarda jasaǵan) qızlardıń erte turmıs qurıwı, balalar (ásirese, bir jasqa shekem bolǵan) óliminıń joqarılıǵı sıyaqlı faktorlar shańaraqlarda perzentler tuwılıwi sheklenmasligine alıp kelgen.
Usı dáwirlerde Ózbekistanda sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaydıń awırlıǵı sebep, xalıq ólimi, ásirese, hayallar hám balalar ólimi júdá joqarı bolǵan. Sebebi, xalıqtıń awır turmıs sharayatı, medicinalıq xızmetlerdiń jetispewi, ólimnıń kópligi, xalıq ortasha ómir kóriw dáwirdiń qısqarıwına alıp kelgen. Ótmishte Ózbekistan xalqınıń ortasha ómir kóriw dáwiri 32 jas bolǵan bolsa, 1989-1990 jıllarda bul jas kórsetkishi 69, 3 jılǵa, 2016-2017-jılda 71, 1 jılǵa, sonnan, hayallarda bul dáwir aralıǵında 72,4 jıldan 75,1 jılǵa, er adamlarda bolsa 66,1 jıldan tap 70,6 jılǵa kóterildi. Ózbekistanda jańa ekonomikalıq reformanıń engiziliwi, xojalıqlardıń hámme tarawlarında bazar munasábetleriniń qáliplesiwi, jeke xojalıq hám isbilermenliktiń keń tarqalıwı, shet el qarjılar tiykarında qospa 287 kárxanalardıń júzege keliw hám rawajlanıwı úlkeniń demografiyalıq jaǵdayına da málim dárejede tásir etdi. Áwele xalıqtıń social quramında ózgerisler júz beredi. Socialistik basqarıw principinde tek jumısshı, xizmetker hám dıyxan shańaraqları bolǵan bolsa, keleside shańaraqtıń social sheńberi keńeyip, «múlk iyesi», «isbilermen», «fermer», «sawdager» shańaraqları payda boldı. Bul shańaraqlar Ózbekistanda jasawshı hámme xalıqtı qamtıp alalmaydı. Basqasha aytqanda, hámme shańaraqtıń da «múlk iyesi», «isbilermen», «fermer» shańaraq bolıwına múmkinshiligi joq. Respublikada bolsa bunday shańaraqlardıń salmaǵı elede joqarı bolıp tabıladı. Bularǵa awıllarda jasawshı xalıq shańaraqları, mámlekettiń byudjet shólkemlerinde miynet etiwshi jumısshı, xizmetker shańaraqları kiredi. Bul shańaraqlar menen «múlk iyesi», «fermer» hám «isbilermen» shańaraqlardıń turmıs formasında keskin ayırmashılıqlar payda boldı.
Ózbekistannıń demografiyalıq rawajlanıwında awıl xalqınıń úzliksiz túrde ósip barıwı ózgesheligi tán bolıp kelgen. Awıl xalqı sanınıń ósiwi házirgi waqıttada dawam etpekte. Atap aytqanda, respublika awıl xalqı salmaǵı 1989-jılda uılwma xalıqtıń 59,3 % in shólkemlesken bolsa, 2005-jılda 63,7 % , 2015-jılda 49,8 % ke teń boldı (15. 2-kestege qarang). Awıllıq orınlar xalqında perzentler kóp tuwılıwi, ólim kórsetkishlari tómen, turaqlı neke munasábetleri hám ajırasıwdıń kemligi xalıq tábiy kópayishini joqarı pát penen bolıwına alıp kelgen.
Ózbekistannıń barlıq wálayatlarında da 1991-2015-jıllarda xalıqtıń ósiw páti anaǵurlım azayǵanlıǵı gúzetiledi. Eń xalqı tıǵız jaylasqan aymaq, bul Andijan wálayatı bolıp tabıladı, keyingi orınlarda Ferǵana, Namangan, Samarqand, Tashkent wálayatları turadı. Xalqı siyrek jaylasqan aymaqlarǵa Qaraqalpaqıstan Respublikası, Nawayı, Buxara, Sirdariya wálayatları kiredi.
Keyingi-jıllarda Ózbekstanda ishki migraciya háreketleriniń tómenlewi gúzetilip atır. Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri, bazar ekonomikası ǵa ótiw sharayatlarındaǵı quramalı sociallıq-ekonomikalıq ózgerisler procesi bolıp tabıladı. Xalıqtıń jumıs menen támiyinlen ganlik dárejesine mámleket degi ishki migraciya aǵısları da tikkeley tásir kórsetedi. 19802003-jıllarda respublika ishki migraciya kólemi 461, 8 mıń adamnan 250 mıńǵasha, wálayatlar ishindegi migraciya da bul dáwirde 253, 6 mıń adamnan 138, 0 mıńǵa, yaǵnıy 118, 6 mıń adamǵa, wálayatlararo migraciya kólemi 208, 2 mıń adamnan 115, 0 mıńǵa, yaǵnıy 93, 2 mıń adamǵa kemeydi.