Mazmuní: Kirisiw I bap. ÓZbekstan xalq quramı HÁm miynet resurslarına sípatlama

Ózbekstan xalqı jas quramı

Jas aralıǵı	Sanı	Jas aralıǵı	Sanı
0-4	3 932 322	45-49	1 949 075
5-9	3 432 468	50-54	1 671 457
10-14	3 153 693	55-59	1 527 503
15-19	2 616 235	60-64	1 298 018
20-24	2 644 952	65-69	820 718
25-29	3 156 976	70-74	503 149
30-34	3 130 619	75-79	247 365
35-39	2 747 566	80-84	161 159
40-44	2 205 007	85+	73 014

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2007-jılda mámleketti sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıw juwmaqları hám 2008-jılda ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriwdiń eń zárúrli ústivor baǵdarlarına arnalǵan lekciyasında Úshinshi ústin turatuǵın jónelis-xalıqtı jumıs menen támiyinlewdi jáne de jaqsılaw jáne onıń párawanlıǵın asırıwdıń eń zárúrli baǵdarı retinde kishi biznes hám jeke isbilermenlik, xizmet kórsetiw hám bólip alıp islewshilik tarawların qollap-quwatlaw hám rawajlandırıwdı xoshametlewden ihorat», dep belgilewi biykarǵa emes. Tap sol bayanatta keltiriwine qaraǵanda, respublika xalqı ushın bir jılda 630 mińnen aslam jańa jumıs orınların jaratıldı jáne onıń úshten eki bólegi awıllıq jaylarda bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, jańa jumıs orınlarınıń 65 procentke jaqinı kishi biznes hám xizmet kórsetiw tarmaqları, 20 procentten aslamı bolsa bólip alıp islewshilik tarawına tuwrı keledi.

Miynet resursların analizi bazar ekonomikası sharayatında olardan paydalanıw páti, sanı hám sapasına bolǵan talap ózgerip baratırǵanlıǵınan derek beredi. Sol sebeptende mámlekette ósip baratırǵan adamlardıń turmıs dárejesin jáne de asırıw, xalıq bándligi hám ol menen baylanıslı mashqalaları sheshiw reformalardıń zárúrli wazıypasına, baǵdarına aylandı.
Xalıqtıń miynette aktivligi jáne social óndiriste bánt bolǵan miynetke uqıplı xalıq úlesi miynet resurslarınan paydalanıwdıń kriteryaın belgileydi Ózbekstanda bul kriterya 99,8 % ten zıyat bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw, miynet qılıw qábiletine iye bolǵan, quramalı sociallıq-ekonomikalıq kategoriya esaplanǵan miynet resursları jámiettiiń social-demografik rawajlanıwı menen birgelikte payda boladı. Anıqlaw etip aytqanda, xalıqtıń tábiy, social, mexanik háreketi nátiyjesinde miynet resursları qáliplesedi, rawajlanadı hám bólistiriledi.
Miynet resurslariniń dáregi mámleket xalqı bolıp tabıladı. Xalıqtıń tek miynetke jaramlı bólegigine miynet resursları esaplanadı. Ózbekstanda miynet resurslarına 16 dan 59 jasqa deyingi er adamlar hám 16 dan 54 jasqa deyingi hayallar kiritiledi. Ol mámleket xalqınıń shama menen yarımın quraydı. Respublikadaǵı qolay social-demografik jaǵday miynet resursları formasın joqarı pát penen támiyinlewge xizmet etip atır. Sol sebepten mámleket administraciyası ǵárezsizliktiń dáslepki kúnlerinen aq xalıqtıń barlıq qatlamın social qorǵawdı óz aldına maqsetin qoydı. Buǵan baylanıslı qatar mámleket áhmiyetine iye programmalar qabıllandı hám olar nátiyjeli turmısqa qollanıw etilip atır. Bazar ekonomikasına ótiw hám ekonomikanı modernizaciyalaw dáwirinde miynet resurslarına bolǵan talap hám xalıqtıń bántlik kórsetkishleri bazar mútajliklerinen kelip shıqqan halda ámelge asıriladı. Ǵárezsizlik dáwirinde óndiriste xojalıq júrgiziwdiń túrli formaları payda boldı, ayırım tarmaqlar iskerliginde ózgerisler júz berdi. Atap aytqanda, 1990-jılda xalıqtıń 41,5 procenti mámleketlik emes sektorında bánt bolǵan bolsa, 2010-jılda 79,1 procent xalıq mámleketlik emes, tek 20,9 procenti mámleket sektorında islep atır. Aqırǵı 5 jılda ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında 3,8 mlnǵa jaqın jańa jumıs orınların jaratıldı, sonıń 74 procenti kishi biznes hám jeke isbilermenlikke tuwrı keledi.
Ǵárezsizlik jılları respublikada miynetke qábiletli jaslardıń maǵlıwmatlılıq dárejesi, ilmiy tájriybesi ádewir arttı. Mısalı. 1989-jılda ekonomikada bánt bolǵanlardan tek 12,7 procenti joqarı maǵlıwmatlı, 21,4 procenti tamamlanmagan joqarı hám orta arnawlı bilimine iye bolǵan bolsa. 2010-jılǵa kelip joqarı maǵlıwmatlılar 3,9 punktke kóbeygen halda, orta arnawlı, orta hám de tolıqsız on dana maǵlıwmatlılarda 1,1 punktke azayıw hádiysesi júz bergen. Ámeldegi derekler ekonomikada bánt bolǵan xalıq maǵlıwmatlılıq dárejesinde orta hám tolıqsız orta maǵlıwmatlılar úlesi joqarılıǵın, biraq onıń úlesi barǵan sayın joqarı hám orta arnawlı maǵlıwmatına iye bánt xalıqtıń muǵdarı artpaqtası esabına qısqarib baratırǵanlıǵın kórsetip atır. Ásirese, izertlew dáwirinde hayallar ortasında joqarı hám orta arnawlı maǵlıwmatına iye bánt xalıq úlesi er adamlarnikiga salıstırǵanda joqarı bolǵan halda tezlik menen rawajlandi. Atap aytqanda, 1989-jılda joqarı maǵlıwmatlı hayallardıń jámi bánt hólganlardagi úlesi er adamlardan 1,2 punktke kem bolǵan bolsa, 2010-jılda 1,1 punktke joqarı boldı.
Kadrlar tayarlaw milliy programmasınıń qabıl etiliwi jáne bul tiykarda arnawlı kásip-óner kolledjleri sistemasınıń rawajlanıwı social óndiriske kiyatırǵan jaslardıń kópshiligi, orta arnawlı bilimine ıyelewine sebep bolıp atır. Bunıń nátiyjesinde, bir ǵana 2000-2010-jıldıń ózinde respublikanıń barlıq wálayatları ekonomika tarmaqlarında bánt bolǵan xalıqtıń joqarı hám orta arnawlı maǵlıwmatidagilar úlesi 1,2-2,0 esege arttı, orta hám tolıqsız orta maǵlıwmatidaǵılarda bolsa sonsha muǵdarda azayıw júz berdi. Usı jıllar arasında ekonomikada bánt xalıqtıń maǵlıwmatlılıq dárejesinde joqarı maǵlıwmatlılar úlesi Jizzaq hám Xorezm wálayatında 2 esege, Tashkent qalası wálayatında 1,1-1,2 ret, qalǵan hám wálayatlarda bolsa 1,5 retke kóbeygen. Orta arnawlı maǵlıwmatına iye bánt xalıq úlesi hám potencialı da wálayatlar kóleminde ortasha 1,2-1,8 retke ósti. Statistikalıq maǵlıwmatlar analizi, respublika xalqınıń 60,5 procenti miynetke uqıplı jas daǵı xalıq hám bunıń 74,4 procenti búgingi kúnde ekonomikalıq aktiv xalıq (IFA) esaplanadı. Ózbekstan xalqı turaqlı tábiyiy kóbeyip barıwı nátiyjesinde, miynet resursları sanı hám úlesi de ósip barıp atır. Mısalı, respublikada miynet resursları sanı 1991-jılda 10213,2 mıń. 2012-jılda 16123,6 mıń adamǵa jetti yamasa barlıq jıllarda jámi mámleket xalqınıń teń yarımı hám odan kóbin quradı. Ulıwma mamlaket xalqı quramında miynet resursları úlesi jıldan-jılǵa artıp, kerisinshe, bul miynet resurslariniń ekonomikada bánt bolǵanları úlesi azayıp barıwı gúzetiledi. Sebebi, 1991-jılda barlıq miynet resurslariniń 80,8 procenti ekonomikada bánt bolǵan bolsa, 2001-jılda 71,3 procent, 2012-jılda 72,1 procentti quradı.
Ekonomikalıq reformalar dáwirinde xalıqtıń tarmaqlar boyınsha bandligi dinamikası hám quramında qatar ózgerisler júz berdi. Bunday rawajlanıw ózgesheligi barlıq tarmaqlar hám tarawlar ushın da jazıp qoyıldı, biraq bir ǵana awıl xojalıǵında bánt bolǵanlar muǵdarı kemeydi. Kerisinshe, sanaat, qurılıs, transport hámde xizmet kórsetiw tarawlarında bántler úlesi artıp bardı. Sanaat, awıl xojalıǵı hám qurılıs respublika xalqı bandligini joqarı dárejede támiyinlew múmkinshiligine iye tarmaqlar esaplanadı. Sol sebepten, ekonomikada bánt bolǵan xalıqtıń teń yarımı, yaǵnıy 47,6 procenti sol tarmaqlarǵa tiyisli. Solay eken, 1989-jılda bul kórsetkish 60,3 procentti shólkemlesken. Tap sonday awıl xojalıǵında xalıq bandligi 1991-jılda 41,9 procentti shólkemlesken bolsa, 2010-jılda 25,2 procentke, sanaatda bolsa 14,3 procentten 13,2 procentke tústi. Múlkshilik formaları boyınsha xalıq bandligi bólistiriwinde eń kishi úles sırt el investiciyası tiykarındaǵı kárxanalarda isleytuǵınlar esaplanadı.
Ózbekstanda zamanagóy ilimiy-texnika jetiskenlikleri hám texnologiyaları ózlestiriwshi tereń bilim hám ilmiy tájriybege iye, joqarı sapalı xizmet kórsetiw dárejesindegi qániygelerdiń jetisip kiyatırǵanlıǵı xalıqqa xizmet kórsetiw salasında bántler sanı hám potencialı artpaqtasında bas faktorlardan bolıp tabıladı. Atap aytqanda, 1989-2010-jıllarda sawda hám ulıwma awqatlanıwda xalıq bandligi 2,6 retke, den sawlıqtı saqlaw, sport hám xalıqtı social qorǵawda, turaq-jay, kommunal xojalıqta 1,8, tálim, kórkem óner, pán, transport hám baylanısda bul kórsetkish uyqas túrde 1, 4 hám 1, 1 esege kóbeydi. Sol sebepten da, áyne xizmet kórsetiw salasında xalıq bandligi 1991-jılda 35,6 procent bolǵan bolsa, 2010-jılda 52,4 procentke kóterildi. Bulardan jámi mámleket ekonomikada bánt xalıqtıń 13,8 % ini ózinde sáwlelengenlestirgen bilimlendiriw tarawında hayallar bandligi joqarı. Biraq, kórilayotgan tarmaqta hayallar bandligi 1999-2010-jıllarda 7,4 retke qısqardı. Sonıń menen birge, sawda, ulıwma awqatlanıw hám xalıqqa xojalıq xizmet kórsetiw tarawlarında jámi xalıqtıń 13,0 procenti bánt bolǵan halda, olardıń 52,2 % i hayallardan ibarat.
Erkin ekonomika sharayatında bazarlar sistemasınıń rawajlanıwı hám ol menen bekkem xizmet kórsetiw tarawlarınıń háwij alǵanlıǵı, tuwrısıda bul tarawlarda bántlikti asıradı. Respublika ekonomika tarmaqlarında bánd bolǵan jámi xalıqtıń tek, 7, 5 payızın qamtıp alǵan den sawlıqtı saqlaw, sport jáne social támiynat tarawlarında isleytuǵınlar sanı jıldan-jılǵa artıp barıp atır. Sonday aq, bul tarawlarda hayallar bándligi joqarı bolıp, yaǵnıy 74 procentti quraydı. Usı tarawlarda xalıqtıń kóp bánt bolıwı regionlar social-demografik jaǵdayı jaqsılanıwında zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.