Mazmuní: Kirisiw I bap. ÓZbekstan xalq quramı HÁm miynet resurslarına sípatlama

Ózbekistanda xalıq sanı dinamikası (1865 – 2022 jj, mıń (mln) adam)

Jıllar	Ulıwma xalıq sanı	Solardan
		Qala xalqı	Awıl xalqı
1865	3320,0	466	2854
1897	3948,0	743	3205
1920	4470,0	807	3663
1926	4621,0	1012	3609
1939	6347,0	1470	4877
1959	8119,0	2729	5390
1970	1800,0	4322	7478
1979	15391,0	6350	9041
1989	19880,0	8119	11761
1991	20708,0	8366	12342
1995	22562,0	8732	13830
2000	24582,0	9235	15347
2005	25707,0	9381	16326
2010	29123,4	14897,4	14225,9
2015	31022,5	15555,2	15467,3
2018	32657,4	16533,2	16124,2
2022	35271,3	17932,6	17338,7

Ózbekistanda xalıq sanı, quramı hám demografiyalıq qásiyetlerine tiyisli maǵlıwmatlar 19-ásirdiń 2-yarımınan baslap ámeldegi bolıp kelip atır. 19-ásirge shekem, Ózbekistan aymaǵında tiykarınan ózbekler hám dini, úrp-ádetleri ózbeklerge jaqın bolǵan tájikler, qaraqalpaqlar (Ámiwdáriyanıń tómengi bóleginde hám Aral boylarında), qazaqlar (arqa-batıs shala shóllerde), qırǵızlar (tawlı orınlarda-shıǵısda), turkmenler (qubla-batıs shóllerde) jasaǵanlar. XX ásir baslarında ózbekler ush iri etnik gruppa: oazislerde jasaǵan áyyemgi otırıqshı xalıq (20-ásir baslarında olar rus ádebiyatında-sartlar, dep atalǵan); mangollar basqınına shekem bul jerde jasaǵan turkiy xalıqlar ; mangollar dáwirinde hám odan 16-ásirde bulmanǵa kelip ornalasqan turkiy qáwimler. XIX-ásirdiń 60-70-jıllarında Ózbekistan aymaǵın Rossiya pachalıǵı basıp aldı. Sol munasábet menen 19-ásir aqırı 20-ásir baslarında Rossiya xalqınıń bir bólegi, atap aytqanda, dıyxanlar kóshirip keltirildi hám Xatkercholǵa jaylastırildi; bul jerde jańa qazilgan kanal boylap emigrantlar xalıq mákanlari 281 (posyolkalari) dúzildi. 19-ásirde Ózbekistan aymaǵına arqa Túrkistannan (Sinszyan) uyǵurları kóshirip keltirildi hám olarǵa arqa bólekte taw oypatlıqlarında jasaw ushın jer ajıratıldı. 1897-jıl ótkizilgen xalıq dizimge muwapıq Ózbekistan aymaǵında 3,9 mln. adam jasaǵan; sonnan 19 % qala xalqı bolǵan. Sol gezlerde Ózbekistanda xalıq tákirar tolısıwı júzege keliwi, tuwılıw hám ólimnıń joqarı dárejesi ortasha ómir kóriwinıń qısqalıǵı menen xarakterlenedi. Jas balalar ólimi koefficiyenti Evropa hám Rossiyaǵa qaraǵanda 65-70 % ke joqarı bolǵan. Jergilikli xalıqtıń migraciyasi júdá tómen edi, bul jaǵdaylar respublikada xalıq sanı dinamikası qáliplesiwine tásir etdi.

1979–1989-jıllarda ótkizilgen xalıq dizimi maǵlıwmatlarına kóre, bul jıllar aralıǵında respublika xalqı 4,5 million adamǵa kóbeyip, ortasha jıllıq ósiw páti 2,6 % ke teń bolǵan. 1970-1990-jıllarda Ózbekistanda xalıqtıń ósiw páti az-azdan tómenlep bardı. Eger 1950-1970 jıllarda Respublika xalqı hár jılı ortasha 3,5 % ten kóbeygen bolsa, 1980-1990-jıllarda, bul kórsetkish 2,7 % ti, 1991-2000-jıllarda 1,9 % ti, 2005-2015-jıllarda 1,50 % ti quradı.

Administirativlik aymaqlıq birlikler	Qala xalqı			Awıl xalqı
	1991 j	2005 j	2022 j		1991 j	2005 j	2022 j
Ózbekistan Respublikası	40,5	36,5	17932,6		59,5	63,5	17338,7
Qaraqalpaqıstan Respublikası	48,2	48,7	954,2		51,8	51,3	994,3
Andijan wálayatı	2,2	29,8	1699,2		67,8	70,2	1554,3
Buxara wálayatı	34,5	30,0	725,8		65,5	70,0	1251
Jızzax wálayatı	28,7	29,9	675,3		71,3	70,1	768,1
Qashqadariya wálayatı	26,3	24,8	1460		73,7	75,2	1948,3
Nawayı wálayatı	41,2	39,8	505,5		58,8	60,2	528,4
Namangan wálayatı	38,2	37,5	1899,5		61,8	62,5	1031,6
Samarqand wálayatı	30,8	25,9	1483,1		69,2	74,1	2548,2
Surxandáriya wálayatı	19,3	19,4	993,3		80,7	80,6	1749,9
Sırdariya wálayatı	34,9	31,4	374,3		65,1	68,6	504,3
Tashkent wálayatı	44,2	39,5	1477		55,8	60,5	1464,5
Ferǵana wálayatı	31,2	28,4	2188,7		68,8	71,6	1707,7
Xarezim wálayatı	27,4	22,6	636,1		72,6	77,4	1288,1
Tashkent qalası	100	100	2860,6		--	--	-

Respublikada qala xalqı 1990-jıllarǵa shekem úzliksiz artıp bardı, hátte respublika ulıwma xalqınıń ósiw pátinen eki ret joqarı boldı. 1991-2012-jıllarda Ózbekistanda qala xalqınıń ósiw páti sezilari kemeydi. Bunıń tiykarǵı sebebi qalalarda tuwılıwdıń tómenlep ketkenligi hám de 2009-jıl 13-martdaǵı Ministrler Mákemesiniń 68 sanlı Sheshimine qaray 966 awıllarǵa qalasha statusı berilgenligi bolıp tabıladı. Bul tekǵana, mámleket sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwda, bálki xalıqtıń demografiyalıq rawajlanıwda da zárúrli orın tutadı.

Ózbekistan Respublikası xalqı aymaqlıq quramı hám jaylanıwı, 2022-jıl, mıń adam

Administrativlik aymaqlıq birlikler	Ulıwma xalıq sanı	Qala xalqı	Awıl xalqı	Xalıq tıǵızlıǵı, kv.km
Ózbekistan Respublikası	35271,3	17932,6	17338,7	78,6
Qaraqalpaqıstan Respublikası	1948,5	954,2	994,3	11,7
Andijan wálayatı	3253,5	1699,2	1554,3	756,2
Buxara wálayatı	1976,8	725,8	1251	49,2
Jızzax wálayatı	1443,4	675,3	768,1	68,1
Qashqadariya wálayatı	3408,3	1460	1948,3	119,3
Nawayı wálayatı	1033,9	505,5	528,4	9,3
Namangan wálayatı	2931,1	1899,5	1031,6	394,0
Samarqand wálayatı	4031,3	1483,1	2548,2	240,3
Surxandáriya wálayatı	2743,2	993,3	1749,9	136,5
Sırdariya wálayatı	878,6	374,3	504,3	205,5
Tashkent wálayatı	2939,7	1477	1464,5	194,3
Ferǵana wálayatı	3896,4	2188,7	1707,7	576,5
Xarezim wálayatı	1924,2	636,1	1288,1	317,9
Tashkent qalası	2862,4	2860,6	-	6 379,1

Ózbekistannıń demografiyalıq rawajlanıwında awıl xalqınıń úzliksiz túrde ósip barıwı ózgesheligi tán bolıp kelgen. Awıl xalqı sanınıń ósiwi házirgi waqıttada dawam etpekte. Atap aytqanda, respublika awıl xalqı salmaǵı 1989-jılda ulıwma xalıqtıń 59,3 % in shólkemlesken bolsa, 2005-jılda 63,7 %, 2015-jılda 49,8 % ke teń boldı. Awıllıq orınlar xalqında perzentler kóp tuwılıwi, ólim kórsetkishlari tómen, turaqlı neke munasábetleri hám ajırasıwdıń kemligi xalıq tábiyiy kóbeyiwi joqarı pát penen bolıwına alıp kelgen.

Ózbekistannıń barlıq wálayatlarında da 1991-2015-jıllarda xalıqtıń ósiw páti anaǵurlım azayǵanlıǵı gúzetiledi. Eń xalqı tıǵız jaylasqan aymaq, bul Andijan wálayatı bolıp tabıladı, keyingi orınlarda Ferǵana, Namangan, Samarqand, Tashkent wálayatları turadı. Xalqı siyrek jaylasqan aymaqlarǵa Qaraqalpaqıstan Respublikası, Nawayı, Buxara, Sirdariya wálayatları kiredi.

2. 
   Ózbekistan jas-jınıslıq quramı
   

Xalıqtıń demografiyalıq rawajlanıwda onıń milliy, jas-jınıslıq quramı bólek orın iyeleydi. Respublikada 130 dan artıq millet hám elat wákilleri jasaydı. Atap aytqanda, respublikanıń jergilikli jxalqına ózbekler, qazaqlar, tájikler, qırǵızlar hám qaraqalpaqlar kiredi. Ózbekler barlıq wálayatlarda, obikor jerlerde jasaydı. Qazaqlar tiykarınan Qazaǵıstan menen bolǵan shegara rayonlarında, atap aytqanda, Qaraqalpaqıstan Respublikasında, Buxara, Nawayı, Tashkent, Sirdariya wálayatlarınıń ayırım rayonlarında jasaydı. Tájikler bolsa, Namangan, Buxara, Samarqand, Surxandárya wálayatlarında, qaraqalpaqlar ayyemnen Ámiwdáriya hám Aral teńizi átirapındaǵı aymaqlarda jasap keledi. Ózbekistanda jergilikli milletlerdiń absalyut hám salıstırmalı muǵdarında ósiw júz berip atır. 1989-jılda ózbekler mámleket ulıwma xalqınıń 71,4 % in quraǵan bolsa, 2017-jılda bul kórsetkish 83,4 % ke jetti.
Ǵárezsizlik jılları barlıq regionlar xalqı milliy quramında ózbeklerdiń úlesi úzliksiz artıp bardı. Ózbekler respublikanıń ámeldegi bolǵan qalalar hám suwǵarma dıyxanshılıq etiletuǵın jerlerinde jasap kelsede, aymaqlar boylap tegis emes jaylasqanlıǵı gúzetiledi. Aqırǵı xalıq dizimi maǵlıwmatları, uılwma ózbek milletine tiyisli adamlardıń 35 % i Andijan, Samarqand hám Ferǵana wálayatında jasaǵan halda, qalǵan wálayatlardıń hár birinde olar úlesi 10 % ke jetpegenligin kórsetedi. Ózbeklerden keyin salmaǵı hám potencialına kóre ekinshi orındı jergilikli milletlerden tájikler iyeleydi. Aymaqlıq quramına kóre, tájiklerdiń 66,3 % i awıl, qalǵan bólegi qala orınlarda jasaydı hám regionlar boyınsha túrlishe bólistiriledi. 2017-jılda mámleketdegi tájik milletine tiyisli adamlardıń eń úlken salmaǵı, yaǵnıy 17,6 % i Samarqand wálayatına, 19,8 % i Surxandárya wálayatına, 15,7 % i Namangan wálayatına, 13,5 % i Ferǵana wálayatına, 10,0 % i Tashkent hám 8,5 % i Qashqadárya wálayatına tuwrı keldi. Kerisinshe, Qaraqalpaqıstan Respublikası, Nawayı wálayatı xalqı milliy quramında olardıń úlesi júdá kishi bolıp, hár birinde tek, 1,0 % ke de jetpeydi. Bul nomerlerdi aqırǵı xalıq dizimi maǵlıwmatları menen salıstıratuǵın bolsaq, Samarqand, Buxara wálayatınan basqa barlıq wálayatlar xalqı milliy quramında tájiklerdiń úlesi 1-1,5 esege artqanligini kóriw múmkin. 

https://stat.uz

Respublikada jasawshı ruslar tájikler sıyaqlı xalıq milliy quramında bólek orın tutadı. Biraq, mámleket xalqı milliy quramında olardıń úlesi barǵan sayın qısqarıp barıp atır. Aqırǵı xalıq dizimi dáwirinde respublika uılwma xalqınıń 8,3 % in, 2012-jılda 3,3 % in, 2017-jılda 2,4 % in shólkemlesken usı milletga tiyisli adamlar Ózbekistannıń barlıq regionlarında birdey jaylmaǵan, olar kóbirek qala orınlarda hám wálayat oraylarında tarqalǵan. Ózbekistan Respublikası xalqı milliy quramında jergilikli milletlerden qazaqlar sanı hám salmaǵı tárepten bólek orın tutadı. Analiz bolıp atırǵan jıllarda, bul millet wákilleri úlesi 1,2 esege qısqardı. Sonlıqtan, 1989-jılda respublika daǵı qazaqlardıń 72,4 % i eki regionǵa-Qaraqalpaqıstan Respublikası hám Tashkent wálayatına tuwrı kelgen bolsa, 2012-jılda bul kórsetkish 77,4 % ti, 2017-jılda 79,3 % in quraǵan. Hár eki regiondaǵı qazaqlar ulıwma muǵdarı izertlew dáwirinde 1, 3 esege asqan. Sanı tárepten besinshi orında turıwshı qaraqalpaq milletiniń 94,5 % i atı menen baylanıslı respublikada, 3,2 % i Nawayı wálayatında, qalǵan bólegi bolsa basqa wálayatlarda jasaydı
Ózbekistan xalqı qáliplesiwi hám jaylanıwında onıń jas-jınıslıq quramı bólek áhmiyetke iye. Xalıqtıń jas quramında bárháma jaslar, miynet jasındaǵı xalıq kóp sanlı ekenligi menen xarakterlenedi. Xalıqtıń jınıslıq quramında er adamlar hám hayallar muǵdarı óz ara proporcional, yaǵnıy teń (50-50). Bul teńlik málim bir jas gruppalarına shekem saqlanıp qalınadı, keyinala 50-55 jaslardan baslap jınıslıq quramda hayallardıń ústinligi gúzetiledi. Xalıqtıń jınıslıq quramında kóp jıllarda hayallardıń er adamlarǵa salıstırǵanda úlesi artıq bolǵanligi gúzetiledi, biraq aqırǵı jıllarda bul oqsaspawshılıq teńlesip barıp atır.