Мцндярижат

Dindirir əsr bizi, dinməyiriz,

Açılan toplara diksinməyiriz,

Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,

Biz hələ avtomobil minməyiriz.²
M.F.Axundovdan Cəmaləddin Əfqaniyə, Əfqanidən Sabirə və Ha­diyə, M.İqbala və ər-Reyhaniyə, Ca­­­vidə və C.Cübrana gedən ideya yo­lu, özünütənqid və vəhdətə çağırış yo­lu!

Məhz fikir tənbəlliyinin və əta­­lə­tin nəticəsidir ki, Avropa yeni-ye­ni tex­­niki nailiyyətlər əldə etdiyi bir vaxt­­da, bizimkilər ərəb əlifbası və ərəb sözlərinin təfərrüatları sa­hə­sin­­də baş sındırmaqla məşğul idi­lər. C.Əfqani elə bil ki, M.F.Axun­do­vun əlif­ba islahatı uğrunda mü­ba­ri­zə­si­nə səs ve­rə­rək, ya­zırdı: «Mü­səl­man­­lar təlim-tərbiyədən heç bir xe­yir gör­­mür­lər. Mə­sələn, on­lar nəhv el­­mi­ni öy­rənməklə məşğul olur­lar. Nəhv el­min­də məqsəd də bu­dur ki, ərəb söz­­lərini düzgün yazıb-oxu­ma­ğı öyrənsinlər. Halbuki, bizim zə­ma­­nə­miz­­də müsəlman alimləri, nəhv elmini son məq­səd və qayə kimi qar­­şı­la­­rına məqsəd qoy­muş­lar…».³ Bəli, dil məq­səd yox, vasitə ol­ma­lı­dır. Han­sı dil­də oxumaq və yaz­maq deyil, nə barədə oxuyub, yazmaq önəm­lidir. Dü­şün­cənin səhv isti­qamətdə yö­nəl­­dilməsi, vasitəni özünə məq­səd etməsi, hət­ta, elmi di­ni dəyərlərlə əvəz etmək təşəbbüsləri Şər­qin tənəzzül səbəblərin­dən­dir. «Qəribə bu­ra­sıdır ki, bizim alimlər elmi iki yerə bölmüşlər: mü­səl­man elmləri və Av­ropa elmləri. Buna gö­rə də, onlar camaatı xeyirli elm­lərin mənim­sə­nil­məsindən çə­kin­di­rir­lər. Onlar başa düşmürlər ki, şə­rafətli elm heç bir millətin malı deyil, kim ona yiyələnsə, onun­dur…»¹

Şərq və Qərb düşüncə tərz­lə­ri­ni, qarşılıqlı maraqları üzvi su­rət­də bir­ləş­dirən sintetik təfəkkür siyasət sahəsində, beynəlxalq münasibətlər sahə­sin­də həqiqətən yeni hadisə­dir...

Lakin daha geniş miqyasda gö­tür­dükdə, həyatımızın bütün sa­hə­lə­rini məhz bu yeni təfəkkür işığında nə­zərdən keçirmək istədikdə məlum olur ki, o heç də boş yerdə ya­ran­ma­mış, min illər­dən bəri dərin kök atmış dialektik təfəkkürün bəhrəsi ki­mi mey­da­na gəlmişdir.

Bu gün qarşıda duran vəzifə idrak sahəsində müvəffə­qiy­yət­lə­rin rəh­ni olan dialektik təfəkkür tərzinin praktik tətbiqinə nail olmaqdan, fə­aliyyət proqramını bu təfəkkür əsa­sın­da qur­maq­dan, dialektikanı “xalis zə­ka” sahəsindən “praktik zəka” sa­hə­si­nə keçir­mək­dən ibarətdir.

Sintetik siyasi təfəkkür dialektik idrak metodunun dövlət si­ya­sə­ti­nə tət­biqi deməkdir. Miqyaslar arasındakı uçurumun ara­dan götürül­mə­si, tam ilə hissənin əlaqələndi­rilməsi, fərdi problem­lə­rin qlobal ha­di­sələr kontek­s­tin­də nəzərdən keçirilməsi və əksinə, qlo­bal hadisələrin həl­­lində hər bir ada­mın mənafeyinin nəzərə alın­ması sinte­tik təfək­kü­rün mühüm tərkib hissəsidir.

Dialektik təfəkkürün əsasında hərtərəflilik prin­sipi, sintetik­lik da­­yanır. Əks­liklər müəyyən olunur, ancaq onlar mütləqləşdiril­mir, vəh­­dətdə nəzər­dən keçirilir.

Bir fikir başqa fikirləri istisna etmir, əksinə, bir-birini qarşı­lıq­lı su­­rət­də tamamlayır. Sintetik tə­fəkkür müxtəlif konseptual sis­tem­lərin di­alektik sin­tezi olmaqla yanaşı, müxtəlif təfəkkür tərz­lə­ri­ni də özündə bir­ləşdirir. O, Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin, mil­­li şüarların bir-biri­ni zənginləşdirməsi­ni nəzərdə tutduğu kimi, el­mi və bədii təfəkkürün vəh­dəti üçün də meydan açır.

Ya yalnız sosial-mənəvi həyatın anlayışlarla inikasından çıxış edə­rək bə­dii ədəbiyyatdan, obrazlı təs­virdən imtina etmək, ya da yal­nız bədii ədə­biy­yat və təxəyyül hüdudunda qalaraq real həyatın mən­ti­qi inikasına biganə qal­maq, – hər ikisi bir­tərəfli ya­xın­laş­ma­­dır. Sin­te­tik təfək­kür bunların vəh­dətini tələb edir.

İnsan, onun mənəvi yüksəlişi, fər­di mənəvi dünya ilə ictimai hə­yat ara­­­sında qarşılıqlı əlaqə və ziddiyyət mə­sə­lələri əsrlər boyu yalnız fəl­sə­fənin de­­yil, həm də bədii ədəbiy­ya­tın, incəsənətin pred­me­tinə da­xil ol­muş­dur. La­kin fəlsəfənin məğ­zi­ni, əsas məsələsini təşkil edən bu pro­­b­lem bədii ədə­biy­yat­da bir növ dolayısı ilə, daha doğrusu, təza­hür­lər vasitəsilə işıq­lan­dı­rıl­mış­dır. Ədəbiyyatda ən çox tən­qid olunan Şərq öl­kələrini bürümüş olan möv­hu­mat və cəhalət, elmi düşün­cə ənənə­lə­ri­nin zəifliyidir. Əmin ər-Reyhaninin və Mixail Nüaymənin əsərlərində də eynən Sabir, Mirzə Cəlil və Üzeyir Ha­cı­bəyovda olduğu kimi bu cəhətlər özünün geniş bədii ifadəsini tapmışdır.

Bəli, Şərq təfəkkürü nöqsanlardan azad deyil. Lakin kim be­lə he­sab edirsə ki, müasir dövrdə xalqımızın tərəq­qisinə mane olan Şərq tə­fək­kür tərzidir, – səhv edir. Şərq təfəkkürünün müəyyən ça­tış­maz­lıq­la­rı varsa, bu onun üstün cəhətlərinə də neqativ planda bax­maq üçün əsas vermir. Digər tərəfdən də, ona qarşı qoyulan Qərb təfəkkür tərzi də özünəməxsus nöq­san­la­ra malikdir. Əmin ər-Reyhani yazır: “El­min in­­san həyatını qaranlıq ma­­ğa­ra ilə soyuq məzar arasında mü­ha­si­rədə sax­layan təhlil üsulla­rın­dan artıq bez­mişəm. Müasir mədəni üsull­­a ma­ğa­radan məzara doğ­ru! Nə gözəl sə­ya­hət­dir! Ancaq xoşbəxt­lik­dən bu sə­yahət qısadır”.¹

Lakin insanın cismani həyatını, cari problemlərini, praktik əqlini və hət­ta maddi aləm haqqında elmi-nəzəri düşüncələrini, yaşadığımız bu dün­ya­nın həyati tələbata uyğun olaraq optimallaşdırılması yönündə qu­rucu­lu­ğunu və yaradıcılığını da əhatə edən bu “səyahət”lə yanaşı, in­­­­sanın mənəvi hə­yatını, mənəvi-estetik yüksəlişini, müqəddəslik duy­ğu­sunu əhatə edən ru­ha­­ni bir “səyahət” də vardır ki, onun nə əvvəli, nə də sonu vardır. Həyatın bu ikinci tərəfini unudaraq ancaq qərbsayaği “sə­­yahət”lə kifayətlənmək, da­ha doğrusu, bunun naminə ruhani hə­yat­dan imtina etmək yolverilməzdir.

Doğrudan da, yağiş­dan çıxıb yağmura düşmək nailiyyət hesab olu­­­na bilməz. Təcrübə göstərir ki, biz Qərb mədəniyyətinin, Qərb tə­fək­kür tərzinin məhz nöq­sanlı cəhət­lərini qəbul etməyə daha çox meyl­li­yik. Maraqlıdır ki, bizim indi rast gəl­diyimiz situasiya o vaxt Li­van­da və Suriyada da müşahidə olu­nur­muş və bu vəziyyət ərəb romantik şa­ir­lə­rinin də tənqid hədəfində ol­muş­dur: “Suriyada geniş yayılmış fran­­sız mo­dası, daha doğ­rusu Paris bul­var­larının ənlik kirşanlı modası bur­dakı ic­timai qı­cı­ğı elə səviyyəyə çat­dır­mış­dır ki, hətta gənclər belə na­ra­zı­lıqlarını və qə­zəblərini bil­di­rir­lər. Axı, gəz­məyə, ya bazarlığa çı­xar­kən baş örtü­yü­nü əminlik üçün tax­mış, lakin eyni zamanda onların çıl­paq qollarını və ayaq­larını aş­kar­la­yan fransız ge­yim­li qadınlar on­la­rın b­a­cı­ları və gənc xa­nım­la­rı­dır. Təbii ki, bu, ey­bə­cər­lik­dir və dö­zül­mə­z­dir”.¹

Müasirliyə gedən yolun diskoteka və videotekadan, hətta in­ter­net klub­­larından keç­diyini düşünənlər səhv edirlər. Belə qüsurlu mövqeyin ya­yıl­ması bizim ümumiyyətlə mədəniyyət və müasirlik haqqında tə­səv­vür­lərimizin məhdudluğu ilə əlaqədardır.

Bəziləri Avropa ilə bağlı olan hər şeyi mədəniyyət hesab edir, mü­asir­li­yi onunla ayaqlaşmaqda görürlər. Lakin bu zaman nə­dən­sə Av­­ropanın el­mi, texnikası, maddi isteh­sal və xidmət mədə­niy­yə­ti yad­dan çıxır, Avropanı Av­ropa edən, onu irəlidə zənn etməyə va­dar edən əsl cəhətlər unu­dulur, Qər­bin tərəqqisində həqiqətən böyük rol oyna­mış olan, onun maddi mə­də­niy­yətini tamamlayan mütərəqqi mənəvi mə­də­niyyət nümunələri yaddan çı­xır və əksinə, Qərbin tə­nəzzülünə, sü­­­­qutuna, mənəvi deqradasiyasına apa­rıb çı­xara bilən, onun ilkin tə­rəq­­­qi döv­rünün ənənələrinə əsaslan­mayan, yan­dançıxma (çox vaxt af­rik­asayaği) “mə­dəniyyət” nümunələri, o cüm­lə­dən, ba­yağı rok, var­ye­te, por­no­qra­fik musiqi lövhələri, gecə klubları, kazino, striptiz və s. “Av­ropa mə­də­niyyəti” kimi qəbul edi­­­lir.

Təsadüfi deyildir ki, hələ XX əsrin əvvəllərində – Ba­kıda ka­pi­talizmin meydana gəldiyi ilk dövrlərdə Qərb sivilizasiyasına, Av­ro­paya seçkili münasibətin zəruri­liyini dərk edən H. Cavid yazırdı: