Мцндярижат

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində

Anadolu və Azərbaycan

türklərinin modernləşmə modelləri və müasir dövr



Bəhram Həsənov ^

Modernləşmə termininin hansı mənanı ifadə etməsi ilə bağlı bu günə qə­dər bir-birindən fərqli, müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Lakin modern­ləş­mənin məzmunu ilə bağlı bu fikirlər arasında bəzi ümumi cəhətlərin ol­du­ğunu da görürük. Bu ümumi cəhətləri nəzərə alsaq, modernləşmə Qərb dün­­yasında yaranan və tarixin qaçınılmaz inkişaf mərhələsi olduğu iddia edi­­­lən bir dövrü əhatə edir. Bu dövr fəlsəfi düşüncədən siyasi quruluşa, əx­laq və sənətdən iqtisadiyyata qədər həyatın bütün sahələrində oturuşmuş ənə­­­nəvi nizamın qismən və yaxud tamamilə əleyhinə çıxılması və bu mə­sə­ləl­­­ərdə rasionalizmin yeganə meyar qəbul edilməsi ilə xarakterizə olunur. Mo­­dernləşmə prosesi Qərb dünyasında əsasən daxili sosial dinamikadan ya­ra­nan bir proses olduğu halda, İslam dünyasında o, bəzi dəyərlər sisteminin Qərb­dən idxal edilməsi nəticəsində meydana gəlmişdir. Modern dəyərlər sis­teminin idxal edilməsi, əsasən getdikcə hərbi, iqtisadi və siyasi sahələrdə güc­­lənən və dünyaya meydan oxuyan Qərb dünyasının bu gücünü əldə et­mək istəyindən yaranmışdır. Lakin, bu gücün hansı məqsədlərlə əldə edil­mə­­sindən asılı olaraq müxtəlif müsəlman ölkələrindəki ziyalılar tərəfindən mə­­nimsənən modernləşmə modelləri də bir-birindən fərqli olmuşdur. Başqa bir ifadə ilə desək, hər bir ölkədəki sosial, siyasi, tarixi və s. şərait həmin öl­kə­də seçilən modernləşmə modellərinin xüsusiyyətlərinə ciddi təsir gös­tər­miş­dir. Azərbaycanda və Anadoluda yaşayan türklər də eyni milli və dini mən­­subiyyətlərinə rəğmən modernləşmə hərəkatına verdikləri reaksiyalar ya­şadıqları tarixi, siyasi və ictimai şəraitə görə müxtəlif olmuşdur.

Türkiyənin sələfi olan Osmanlı imperiyasında Avropa mədəniyyətinə və modernləşməyə olan maraq əsasən XVII əsrin sonundan etibarən Os­man­lı­nın Avropalıların orduları qarşısında biri-birinin ardınca ağır məğ­lu­biy­yət­lə­rə düçar olmasından sonra başlamışdır. Osmanlı imperiyası bu ağir məğ­lu­b­iyyətlərdən sonra XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq bəzi islahatlar hə­yata keçirtdi. Bu islahatların aparılmasının səbəbi imperiyanın bütöv­lüyü­nü təh­lü­kə altında qoyan daxili (məsələn, Balkan xalqlarında başlayan mil­lət­çilik hə­rəkatları) və xarici (məsələn, Avropa ölkələrinin təzyiqləri) təh­lü­kə­lərə mü­­qavimət göstərə bilmək axtarışı idi. Bir sözlə, bu islahatlar “mü­da­fi­ə xa­rak­terli” bir modernləşmə, modern bir ordu yaradılması, idarəetmənin ra­sio­nal­laşdırılması, bürokratiyanın yenidən tənzimlənməsi və nəticə eti­ba­ri­lə bir çox dünyəvi təhsil ocaqları açılması və yeni hüquq prinsiplərinin qüv­və­yə min­dirilməsi yolu ilə hər şeydən əvvəl mərkəzi hakimiyyətin möh­kəm­lən­di­ril­məsi məqsədini daşıyan bir çox idari yenilikdən ibarətdir. Bu isla­hat­lar həyata keçirilərkən Qərb mədəniyyətinə və Qərb mədəniyyətini təmsil edən ziyalıların fikirlərinə müraciət edilməsi XIX əsrdəki Avropa ideo­lo­gi­ya­ları tərəfindən formalaşdırılmış bir mühit yaratmışdır. Xüsusilə Avropa tip­­li, dün­­yəvi və əcnəbi dildə təhsil verən təhsil ocaqlarının açılması Qərb mə­də­niyyətinə ­məxsus fikirlərin yayılması üçün münbit şərait forma­laş­dır­mış­dır.

Osmanlı imperiyasının mərkəzi hakimiyyəti kimi Anadoludakı ziyalı tə­bəqəsi də bu imperiyanın bütövlüyünü qoruyub saxlamaq və xarici qüv­və­l­ərə qarşı lazımi şəkildə müqavimət göstərməyin yollarını axtarırdılar. Yəni döv­rün ziyalıları da “müdafiə xarakterli” olan və mövcud sistemin qorunub sax­lanması məqsədini daşıyan islahatlar haqqında düşünürdülər. Ona görə də, Osmanlı ziyalılarının Avropadakı modernləşmə hadisəsinə verdikləri ilk re­aksiya sintetik bir düşüncə tərzi ilə ifadə olundu. Bu, “Yeni Osmanlıçılık” dü­şüncəsi idi. Bu düşüncə, o vaxta qədər mövcud olan İslam xilafəti məf­hu­mu­nun yerinə imperiyada yaşayan müxtəlif milli və dini mənsubiyyətə ma­lik olan bütün xalqları əhatə edən, onları bərabər hüquqlu qəbul edən və on­lar arasındakı fərqliliklərin fövqünə çıxan Osmanlı kimliyini ön plana çıxa­r­dır­dı. Məsələyə belə bir nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq qərbçiliyi, İslam isla­hat­çılığını və konstitusiyalı monarxiyaya əsaslanan osmanlıçılığı eyni vaxt­da ehtiva edən bir fikri labüd edirdi. Yeni osmanlıçılar özlərinin bu yanaşma tər­zinin konkret ifadəsinə 1876-cı ildə qəbul olunan konstitusiyada nail ol­du­lar. Eyni zamanda, 1877-ci ildə siyasi idarəetmədə söz haqqına sahib olan bir şura quruldu. Lakin imperiyadakı müsəlman olmayan xalqların sakit­ləş­di­rilməsi məqsədilə həyata keçirilən bu islahatlardan sonra həmin xalqların da­ha yüksək səviyyədə təşkilatlanaraq mərkəzi hakimiyyətə qarşı mübarizə apar­ması 1878-ci ildə Osmanlı hökmdarı Əbdülhəmidi konstitusiya və şu­ra­nı ləğv edərək 1908-ci ilə qədər imperiyanı daha sərt üsullarla idarə etməyə məcbur etdi. Bir tərəfdən Əbdülhəmidin idarəetmədə sərt üsullara əl atması, di­gər tərəfdən isə Osmanlı imperiyasının Qərb qarşısında gündən-günə zəif­lə­məsi və imperiyaya daxil olan xalqlarda mərkəzi hakimiyyətə qarşı yönə­lən millətçilik hərəkatlarının yüksəlməyə davam etməsi Yeni osmanlıçılıq dü­şüncəsində sintez olunan müxtəlif düşüncə formaları arasındakı fərqlilik­lə­rin dərinləşməsinə və nəticə etibarilə parçalanmaya səbəb oldu. Bu par­ça­lan­ma əsasən, Qərb mədəniyyətinin mütləq üstün mədəniyyət olduğu qəna­ə­ti­nə gələnlərlə, imperiyada getdikcə zəifləyən hakim mədəniyyəti, yəni İs­lam mədəniyyətini qoruyub saxlamaq istəyənlər arasında baş verdi. Bi­rin­ci­lər çıxış yolunu öz üstünlüyünü artıq sübut etmiş Qərb mədəniyyətini təhsil yo­lu ilə xalq arasında yaymaqda və beləliklə də gecikmədən bu mə­də­niy­yə­tin bütün üstünlüklərini əldə etməkdə görürdülər. Onlar Qərb mədəniyyətini ye­ganə ümumbəşəri mədəniyyət kimi qiymətləndirirdilər. İkincilər isə çıxış yo­lunu demokratik siyasi idarəetmə formalarını tətbiq edərək imperiyanın da­ğılmasının qarşısını almaqda və burada İslam mədəniyyətinin hakim möv­qe­yini qoruyub saxlamaqda görürdülər. Artıq ziyalılar bu iki fikir arasında se­­çim etmək məcburiyyətində qaldılar. Çünkü, birinci görüşü qəbul etmək im­­periyada hakim movqedə olan mədəniyyətin, yəni İslam mədəniyyətinin möv­qeyini zəiflədərək Qərb mədəniyyətinə aid mədəni elementləri hakim möv­qeyə yüksəltmək demək idi. İkinci görüşü qəbul etmək isə imperiya da­xi­lindəki fərqli millətlərin və dini azlıqların qabaran azadlıq hisslərini sa­kit­ləş­dirən, siyasi islahatlarla kifayətlənərək İslam mədəniyyətinin hakim möv­qe­yinə təhlükə törədən yad mədəni elementləri rədd etmək demək idi. Bir söz­lə, bu iki fikir əvvəllər yan-yana dayandığı halda, imperiyanın dağılma təh­lükəsi artdıqca fikirlər arasındakı fərqlər də dərinləşirdi.

Müxtəlif etnik qrupların yaşadığı bir imperiyanın qorunub sax­lan­ma­sı­nın qeyri-mümkün bir şeyə çevrilməsi Türkiyədə milli ideologiyanın for­ma­laş­masını sürətləndirən əsas amillərdən birinə çevrildi. Təkcə qeyri müsəl­man olanların yox, müsəlman olan millətlərin də Osmanlıdan ayrılma istək­lə­ri həm osmanlıçılıq, həm də İslami birlik fikirlərinə alternativin, yəni türk­çü­lüyün meydana çıxmasına səbəb oldu. XX əsrin birinci onilliyində Tür­ki­yə­də yayılan türkçülük turançılıq formasında olmuşdur. Hakimiyyətdə olan İt­tihad və tərəqqi cəmiyyətinin I dünya müharibəsinə girməsinin əsas səbəbi də məhz məğlubedilməz olduğuna inanılan Alman ordusunun dəstəyi ilə Pan­türkizm mərkəzli millətçi ideala əsaslanan yeni bir birlik qurmaq idi. La­kin Türkiyənin müharibədən məğlub çıxması, daha sonrakı illərdə isə digər türk xalqlarının Sovet əsarəti altına düşməsi Türkiyədə real vəziyyətə uyğun ye­ni modernləşmə modelini gündəmə gətirdi. Belə ki, Türkiyə əlində sax­la­ya bildiyi Anadolu torpaqları üzərində yaşayan xalqın etnik kimliyini və İs­lam mədəniyyətini hələlik məğlub etmiş Avropa mədəniyyətinin meyarlarını əsas götürən bir modernləşmə modeli mənimsədi. Belə bir modernləşmə mo­delinin seçilməsi eyni zamanda Qərb qarşısında islam mədəniyyətinin mər­kəzi gücü olmaq iddiasından əl çəkmək demək idi. Lakin bu ancaq rəs­mi formada qəbul olunan modernləşmə modeli idi. Cəmiyyətdə isə Qərb­çi­lik, Turançı millətçilik və İslamçılıq bir-birinə zidd ideologiyalar kimi ya­şa­ma­ğa davam etdi.

Görüldüyü kimi, Anadoludakı modernləşmə modelləri sintetiklikdən bölünmüşlüyə doğru olmuşdur. Şübhəsiz ki, yuxarıda da gördüyümüz kimi, bu­nun səbəbi buradakı siyasi, ictimai və tarixi şərait olmuşdur. Müxtəlif dini ve milli kimlikləri birləşdirən Osmanlı imperiyasının parçalanması ideya par­çalanmasını da qaçınılmaz etmiş və nəticədə bir-birindən kəskin şəkildə fərq­lənən modernləşmə modelləri ortaya çıxmışdır.

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində həm siyasi, həm də ideoloji mə­nada parçalanma dövrünü yaşayan Osmanlı İmperiyasından fərqli olaraq, iş­ğal altında yaşayan Azərbaycan cəmiyyətində işğalçı güclə mübarizə zə­ru­rə­ti cəmiyyətin bütün fərqli qütblərinin birləşməsini şərtləndirirdi.

Azərbaycanda modernləşmə modelləri ilə bağlı ilk düşüncələr Azər­bay­canın Araz çayından şimalda olan hissəsi 1828-ci ildə Rusiyanın işğalı al­tına düşdükdən sonra yaranmışdır. Qərb mədəniyyətinə aid fikirlərin və mo­­dernizmin Azərbaycandakı ilk təsirləri Qərb mədəniyyətinə heyranlıq və ənə­­nəvi kültür və mədəniyyətin əleyhinə çıxma formasında özünü gös­tər­miş­­­dir. Bu mövqedə olan ziyalılara Mirzə Şəfi Vazehi və Mirzə Fətəli Axun­­­dovu misal göstərmək olar.

Lakin işğalçı güclərlə yerli xalq və ziyalılar arasında problemlər bö­yü­dük­cə seçilən modernləşmə modelləri ilə bağlı vəziyyət də dəyişməyə baş­la­dı. Belə ki, Rusiyanın işğalı altında yaşaması, daim təzyiqlərə məruz qal­ma­sı, ictimai mövqelər əldə etməsinə maneəçilik törədilməsi, dəyərlərinin iş­ğal­çı güclər tərəfindən sıxışdırılması və Azərbaycan türklərinin əleyhinə ola­raq işğalçı gücün bölgədə erməniləri dəstəkləməsi Azərbaycandakı ziya­lı­la­rı bu vəziyyətə son vermək üçün təşkilatlanmağa məcbur edirdi. Ziya­lı­la­rın ən etibarlı dəstəkçiləri ancaq mənsubu olduqları xalq ola bilərdi. Xalqı təş­kilatlandıraraq onların gücü ilə nəyəsə nail olmaq mümkün görünürdü. La­kin, xalqın dəstəyini almaq xalqın onsuz da işğalçılar tərəfindən sıxış­dı­rı­lan dəyərlərini heçə saymaq yox, ancaq bu dəyərlərə hörmətlə yanaşmaqla müm­kün idi. Elə buna görə də, işğalçı güclərlə yerli xalq arasında nara­zı­lıq­lar və ziddiyətlər kəskinləşdikcə, ziyalıların irəli sürdükləri modernlik mo­del­lərində Vazehin və Axundovun yerli dəyərlərə hücum edən modernləşmə mo­deli yerini Qərb mədəniyyətindən faydalanaraq yerli mədəniyyət ele­ment­lərində müəyyən islahatlar aparmağa üstünlük verən bir modernləşmə mo­delinə verdi. Bu modelin ən bariz nümunəsini Həsən Bəy Zərdabidə gö­rü­rük. Getdikcə Azərbaycanda milli şüurun da formalaşması ilə ziyalıların mo­dernləşmə modelinin tərkibinə türkçülük də əlavə olundu. Rusiyada ya­şa­yan bütün türk xalqlarının eyni zamanda müsəlman olması da burada türk­çü­lük və islamçılığın bir-birinə zidd cərəyanlar kimi qəbul edilməsinin qar­şı­sını alan amillərdən idi.

Azərbaycandakı ziyalıların modernləşmə modellərində sintetiklik üs­tün­lük təşkil edirdi. Bunun başlıca səbəbi işğalçı güclərə qarşı hərəkətə gə­ti­ril­mək istənilən xalqın sahib olduğu dəyərləri diqqətə almaq zərurəti idi. La­kin ziyalılar eyni zamanda işğalçılara qarşı onları gücləndirəcək Qərb mə­də­niy­yətinə məxsus mədəniyyət elementlərini də öz modernləşmə modellərinə da­xil edir və təhsil vasitəsilə bu elementlərin xalq arasında yayılmasına ça­lı­şır­dılar. Azərbaycan ziyalılarının modernləşmə modeli ən gözəl ifadəsini Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən formullaşdırılan və 1918-ci ildə ziyalıların bö­yük əksəriyyətinin iştirakı ilə qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bay­rağında simvolik olarak əks olunan türkləşmək, müasirləşmək və islam­laş­maq şüarında tapıb.

Göründüyü kimi Anadoludakı tarixi, siyasi, ictimai şərait nəticəsində mo­dernləşmə modelləri sintetiklikdən bölünmüşlüyə doğru olduğu halda, Azər­baycandakı şərait modernləşmə modellərinin sintetikliyə doğru for­ma­laş­masına səbəb olmuşdur. Sovet işğalından sonra Azərbaycanda azad icti­mai-fəlsəfi fikrin formalaşması üçün şərait olmadığından arada 70 illik bir boş­luqla qarşılaşırıq. Bu dövr ərzində ziyalıların əsas vəzifəsi bütün sa­hə­lər­də rəsmi ideologiya ilə uyğnlaşdırmalar aparmaq olmuşdur. Lakin müs­tə­qil­lik qazandıqdan sonra XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvələrində şahidi ol­duğu­muz eyni sintetik ənənənin davam etdiyini görmək mümkündür. Bunun ən ba­riz nümunəsini Şərq ilə Qərbin, İslamla milliliyin, milliliklə ümumbəşə­ri­liyin sintezindən çıxış edən filosof alim Prof. Səlahəddin Xəlilovun dü­şün­cə­lərində görmək mümkündür. Bu sintezin yaranması isə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalılarına təsir edən səbəblərlə yox, ar­tıq formalaşmış və bu ziyalıların sistematik fikirlərində əksini tapmış milli-ic­timai-fəlsəfi ənənənin davamçısı olmaqla izah edilə bilər. Xəlilovun XX əs­rin əvvəllərində yaşamış Cavid ve Cabarlı kimi sintetik düşüncəli mü­tə­fək­kirlərin fəkərlərinə tez-tez müraciət etməsi buna sübutdur.

Müasir dövrdə təkcə Azərbaycanda yox Türkiyədə də ideolojilər ara­sın­da yaxınlaşma müşahidə edilir. Xüsusilə keçmiş mədəni irs yenidən araş­dı­rıldıqca və Qərb mədəniyyəti qarşısında özünə inam artdıqca XIX əsrin əv­vəllərində Osmanlıda müşahidə edilən sintetiklik xüsusiyyətinin yenidən mey­dana çıxdığını görürük. Bunun ən bariz nümunəsinə sahib olduğu milli və dini düşüncəni sintez edərək modern sosial elmlərin işığında yenidən şərh edən və formalaşdıran Erol Güngörün və Cəmil Məricin fikirlərində rast gəlmək mümkündür.

Bütün hallarda lokal və beynəlxalq sosial, tarixi ve siyasi şəraitin ide­o­loji müstəvidə də öz təsirini göstərməsi qaçınılmaz olur ki, bunu olduca ya­xın dini və milli mentalitetə sahib olan Azərbaycan və Anadolu türklərinin mo­dernləşmə hadisəsinə verdikləri fərqli reaksiyalardan da aydın şəkildə gör­mək mümkündür.