Merzifonlu kara mustafa pasa

METTA B. YUNUS

Ebû Bİşr Mettâ b. Yûnus el-Kunnâî (Yûnânî) (ö. 328/940)

Aristo'nun eserlerinin şârih ve mütercimlerinden, mantık öğretmeni.

Bağdat yakınlarında doğdu. "Yûnâm" nisbesi aslen Rum olduğunu ifade eder. Nesturi mezhebine mensup bir hıristiyan-dır. Bağdat'ın 90 km. güneyinde bulunan ve muhtemelen bir manastır etrafında oluştuğu için bu manastırın adıyla anılan Deyrükunnâ'da Mâr MârîManastın"ndaki okulda eğitimini tamamladıktan sonra Bağdat'a gitti. Hocaları arasında Süryânî-ce mantık dersleri veren, özellikle Aristo yorumlarını nakleden Ebû Yahya el-Mer-vezî, Ebû İshakel-Kuveyrî ve tabiat fel­sefesiyle ilgilenen müslüman kelâmcı İbn Kernîb bulunmaktadır. ¹⁴⁵²Başta Fârâbî olmak üzere çok sayıda talebe ye­tiştirdi. 11 Ramazan 328 ¹⁴⁵³ tarihinde Bağdat'ta öldü.

İbnü'n-Nedîm'in verdiği bilgiye göre Mettâ kendi döneminin önde gelen man­tıkçısı idi. Eserlerinin önemli bir kısmı, Aristo'nun bilhassa Organon'u teşkil eden kitaplarının tefsirinden veya tefsir­lerinin tercümesinden oluşmaktadır. ¹⁴⁵⁴Çalış­malarından pek azı günümüze ulaştığı için bunlardan hareketle Mettâ'nın dü­şüncesi hakkında bir sonuca ulaşmak ol­dukça zordur. Kaynaklar, Aristo'nun man­tık eserlerinin Arapça'ya nakli sürecinde Mettâ'nın nihaî halkada bulunduğunu ve ondan sonra mantık eserlerinin tercü­mesinden çok Fârâbî'de görüldüğü gibi telif eserlerin ortaya çıkmaya başladığını kaydeder. Mettâ'nın tercümeleri lafzî ol­maktan ziyade mâna tercümesi olarak görünmekte, mütercimin asıl metin üze­rinde bazı tasarruflarda bulunduğu an­laşılmaktadır. Bunun sebebi, muhteme­len onun Aristo'ya ait eserleri doğrudan doğruya Grekçe'den değil Süryânîce tercümelerinden çevirmesi, bu çevirilerin özellikle İskenderiye mektebinin yorum­larını yansıtması, diğer taraftan Mettâ'­nın. o dönemde Bağdat'taki müslüman ulemânın teşkil ettiği entelektüel ortamı da dikkate alarak tercümeleri bu ortama uygun bir şekilde yapmasıdır.¹⁴⁵⁵ İbnü'l-Kıftî'nin, Mettâ'nın kastının "tâlim ve tefhim" olduğunu söy­lemesi ve bu hususta onun eserlerine gü-venildiğini belirtmesi de bununla ilgili gö­rünmektedir.¹⁴⁵⁶ Suter ve Sarton gibi ilim tarihçileri her ne kadar Mettâ'nın Grekçe'den Arapça'ya tercümeler yaptığını söyleseler de ¹⁴⁵⁷ tarihî kaynaklarda onun Grekçe bildiğine dair bir kayıt bulunmadığı gibi tercüme ve tefsirlerinde Süryânîce metinlere da­yandığı nakledilmektedir.¹⁴⁵⁸ Aristo mantığı üzerine ger­çekleşen meşhur mantık tartışmasında da ¹⁴⁵⁹Ebû Saîd es-Sîrâfî Mettâ'nın Grekçe bilmediğini açıkça ifade etmek­tedir.¹⁴⁶⁰ Nitekim bu dönemde Grek düşüncesiyle ir­tibatı olan ve mantıkla ilgilenen sınırlı çevrede bilindiği ve öğretildiği haliyle Aristo mantığı ciddi tenkitlere konu oldu­ğu gibi bu çerçevede bir meşruiyet sıkın­tısı ile karşı karşıya kalmıştır.¹⁴⁶¹ Aristo'dan yapılan çevirilerin de bazı mantık tarihçilerine bu eserlerin Or-ganon tercümesi olmadığını söyletecek kadar filozofun asıl metninden uzak çevi­riler olduğu görülmektedir.¹⁴⁶² Bu uzaklık, ge­nel olarak Grek düşüncesi tercüme edilir­ken aynı zamanda bir dönüşüme de uğ­ratıldığını göstermektedir. Bu çerçevede kaynaklara geçen birtartışma, mantığa yöneltilen eleştirilere ve mantıkçıların bunlara karşı mantığı nasıl savundukları­na dair bir fikir verecek niteliktedir. Met-tâ'nın düşünce şekli konusunda, onunla nahivci Ebû Saîd es-Sîrâfî arasında geçen ve Ebû Hayyân et-Tevhîdî tarafından nak­ledilen bu tartışma, ¹⁴⁶³aynı zamanda o dönemde dinî ilimlerle felsefe ve mantık arasındaki irtibatı kavramaya yarayacak bazı önem­li ipuçları vermektedir. Diğer taraftan bu tartışmada dile getirilen çeşitli argüman­lar daha sonra başta Fârâbî olmak üzere mantıkçılar tarafından geliştirilirken bu­na karşılık nahivciler de kendi argüman­larını güçlendirme yollarını aramışlardır.¹⁴⁶⁴ Söz konusu tartışma, Met­tâ'nın düşünce tarzını ve bu tarzın döne­mindeki müslüman âlimler tarafından nasıl algılandığını göstermesi açısından özel bir öneme sahiptir.

Bir mütercim, şârih ve mantık öğret­meni olarak bilinen Mettâ'nın, Aristo'nun Organon isimli mantık külliyatının önem­li bir kısmının Arapça tercümesi ve şer­hinden oluşan çok sayıda eserinden bah­seden kaynaklar onun bunların yanında daha birçok alanda çalışmaları bulundu­ğunu nakletmektedir.¹⁴⁶⁵ Eserlerinin sayı­sı yirmi civarında zikredilmektedir.¹⁴⁶⁶ Bunlar­dan üç tanesi günümüze ulaşmış olup ilki Aristo'nun II. Analitikler'ınin Arap­ça çevirisidir ve İshak b. Huneyn'in Sür­yânîce çevirisinin Arapça'ya nakledilmiş şeklidir.¹⁴⁶⁷ İkin­ci eser Aristo'nun De Poetica'smm ¹⁴⁶⁸ Arapça tercümesidir. İbnü'n-Nedîm'in Mettâ'nın Süryânîce'den çevir­diğini söylediği ¹⁴⁶⁹ bu eser de neşredilmiştir.¹⁴⁷⁰ Kaynaklarda Mettâ'nın eserleri arasında Sîrâfî ile yaptığı tartışmanın metni de zik­redilmektedir.¹⁴⁷¹ Bu metin İngilizce ¹⁴⁷² ve Fran­sızca'ya ¹⁴⁷³ çevrildiği gibi hak­kında bazı çalışmalar da yapılmıştır.¹⁴⁷⁴

Bibliyografya :

Aristoteles [Aristo], Mantıktı Aristo (nşr. Ab­durrahman Bedevi), Kuveyt 1980, II, 329-485; ayrıca bk. neşredenin girişi, 1, 11, 21, 23;İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, Kahire 1969, s. 362-366,382-383; Ebû Hayyân et-Tevhîdî. el-İmtâ' ue'i-mu'â-nese(nşr. Ahmed Emîn-Ahmed ez-Zeyn), Bey­rut 1373/1953, 1, 104-129; İbnü'l-Kıftî, ihbâ-rü'i-'ulemâ11, s. 212; İbn Ebû Usaybia. <üyûnü'i-enbâ' (nşr. Nizâr Rızâ), Beyrut, ts. (Dâru rnekte-beti'l-hayât), s. 317;A. Müller, Diegriechischen Philosophen in der arabischen überlieferung, Halle 1873 -M Gree/c Philosophy and the Ambs I içinde, ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 2000, s. 1-60; Suter, Die Mathematiker, s. 50; I. Goldziher, Stellung der alten isiamischen Orthodoxie zıt den antiken Wissenschaften,Berlin 1916^ {Greek Phüosophy and theArabsl içinde, ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 2000, s. 311-356; Brockelmann. GAL, I, 228; SuppL, 1, 370; Sar­ton. IntroducÜon, 1, 629; N. Rescher. The De-uetopment of Arabic Logic, Pittsburgh 1964, s. 119-122; M. Mahdi. "Language and Logic in Classical islam", Logic in ClassicaiIslamic Culture, Wiesbaden 1970, s. 51-83; D. S. Mar­goliouth, "The Discussİon Betvveen Abiı Bishr Matta and Abu Sa'id al-Sirafi on the Merits of Logic and Grammar", JRAS( 1905), s. 79-129; Abdurrahman el-Hâc Salih. "en-Nahvü'l-'Ara-bî ve Mantıku Aristo", Meceiletil Küiiiyye-ti'l-âdâb, I, Cezayir 1960, s. 67-86; Tana Ab-derrahmane. Discussion entre Aba Sa'id el-Sirafi, le grammainen et Matta b. Yunus, le philosophe", Arabica, XXV, Leiden 1978, s. 310-323; G. Endress, "Klasik İslâm Düşünce­sinde Yunan Mantığı Savunucuları ile Arap NahivcİIerİ Arasındaki Tartışmalar" (trc. Meh­met Şirin Çıkar), EKEV Akademi Dergisi, Vl/ll, Erzurum 2002, s. 205-216; a.mlf., "Matta b. Yûnus", El2 (İng.), VI, 844-846; Seyyid Ca'fer Seccâdî. "Ebû Bişr Mettâ b. Yûnus", DMBİ, V, 212-213.

Tahsin Görgün

1 Kuran, sy. 9 11971 ], s. 242

2 16 Nisan 1678

3 VGMA, Vakfiye Defteri, nr. 641

4 TK, TD, nr. 136

5 İstanbul, Kayseri, EdirneJCamaniçe, Çorum, Tokat, İzmir, Halep, Cidde

6 16Nisan 1678

7 Nisan 1833

8 İstanbul 1310

9 TÜYATOK

10 Ankara 1984

11 bk. Ebû Ali el-Merzûkİ

12 Fontaine, 11, 191

13 Muhammed Bûzîne, s. 580

14 Tunus 1936

15 Tunus 1946

16 Tunus 1947

17 Tunus 1956

18 Tunus 1957

19 Cîlânî b. Hâc Yahya ile birlikte, Tunus 1963

20 Tunus 1966

21 Tunus 1967

22 Tunus 1973

23 Tunus 1975

24 Tunus 1976

25 Tunus 1978

26 Ali el-Merzûki iie birlikte, Tunus I979

27 Tunus 1980

28 Tunus 1981

29 Tunus 1983

30 Cftânîb. Hâc Yahya İle birlikte, Mekte-betü'l-menâr, 1963; Tunus 1974

31 Cîlânî b. Hâc Yahya ve Muhammed el-Arûsî ile birlikte, MI, Tunus 1966-1971

32 Tunus 1974

33 Tunus 1976

34 Ha-tîb, MI 136; Yâküt,XVIII,269

35 İbnü'l-Cevzî, VII, 177

36 el-Fihrist, s. 190

37 Hatîb, 111. 135;Zehebî,XVI, 448

38 Kasım 994

39 Şehid Ali Paşa, nr. 2515

40 Frankfurt 1410/1990

41 nr. 2887

42 Wiesba-den 1384/1964

43 Kahire 1965

44 Dımaşk 1992

45 Kahire 1 354

46 Kahire 1379/1960

47 Beyrut 1405/ 1984

48 Bağdad 1396/1976; Beyrut 1415/ 1995

49 Necef 1385/1965

50 Necef 1388/1968

51 nşr. Selâhad-dinel-Müneccid, Beyrut 1982

52 Brockelmarın, GAL,I, 125

53 îbnü'n-Nedîm.s. 146-149; Yâküt, XVIII, 268-272; İbnü'l-Kıftî, III, 180-184; Safedî, IV, 235-237

54 Leiden 1909

55 Bulak 1276; nşr. Muhammed Receb en-Neccâr, Kuveyt 1997; Eymen Abdül-cebbârel-Buhayrî, Kahire 1421/2001

56 TSMK, TY, nr. 369

57 bk. bibi.

58 Paris 1885

59 bk. SA'Y).

60 İA, 11, 449

61 Yû­suf Abdurrahmanel-Mar'aşlî neşri

62 Keşfü'z-zunûn, II, 1698

63 cülû-mü'l-hadîş, s. 34

64 et-Takrtb, I, 165

65 ei-Mahtaşar, s. 114

66 nşr. Mahmûd Saîd Memdûh, Beyrut 1990

67 Ü/A,XIX, 522; nşr. Abdurrahman Muhammed Ah-medel-Kaşkarî, Medine 1405/1985

68 nşr. M. Nâsırüddirı el-Elbânî - Ali b. Abdülhamîd el-Halebî, I-Vl, Kahire 1422/2001

69 Zofar, XXXill/3 11989|, s. 190-192

70 Beyrut 1407/1987

71 Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1133; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr 286; Bursa Ulucami Ktp., nr. 734

72 neşredenlerin girişi, I, 41-42

73 eseri Abdürraûf Zafer, İskoçya Glasgoıv Ünlversitesi'nde doktora tezi olarak tahkik etmiştir

74 Brockelmann, GALSuppL, 1, 621

75 İÜ Ktp., AY, nr. 1287

76 Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 44

77 Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 239

78 Süleymaniye Ktp., Hac: Mahmud Efendi, nr. 658

79 Ali el-Karî, neşredenin girişi, I. 56

80 nşr. SeyyİdMuhammed Abdülmetîn, Delhi 1345

81 I-1II, Dımaşk 1381

82 I-II, Calcutta 1809-1810

83 Calcutta 1938-1939

84 Lahor 1902

85 İzahtı Mişkatü'l-Me-sâbih Tercümesi, Konya, ts

86 I-IV, Lahore 1963-1966

87 Laho­re 1976-1979

88 Süleymaniye K(p., Hacı Mahmud Efendi, nr. 658

89 Leknev 1873

90 DİA, IX, 292

91 Delhi 1301

92 I-II, Delhi 1334; Leknev, ts.),

93 Dımaşk 1354

94 I-VII, Pakistan, ts. |el-Mektebetü'l-eseriy~ ye

95 s. 135

96 Süleymani­ye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 501; İÜ Ktp., AY,nr. 608

97 Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 57; Fâtih, nr. 969

98 Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 919,Hekimoğlu, nr. 248; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1133; Nu-ruosmaniye Ktp., nr. 13 12

99 yazma nüsha­ları için bk. Zofar, XXXII1/3 11989, s. 194-195

100 Ferrâ el-Begavî, neşredenin girişi, 1, 63-74; Zofar, XXXIII/3 |I989], s. 194-197; aynca bk. Brockelmann, GAL, 1, 448-449; Suppl., 1,620-622

101 Mescid-i Feth, Mes-cid-i Selmân-ı Fârisî, Mescid-i Ali b. Ebû Tâlib, Mescİd-i Ebû Bekir es-Sıddîk

102 el-Mesâ-cldü'l-eşeriyye,s. 136-138

103 el-Enfâl 8/19

104 Salih Lem'î Mustafa, s. 191-193

105 İsmail b. İb­rahim el-Mardînî, s. 623-624

106 İbnü'l-Ekfânî, s. 77; Taş-köprizâde, 1,353

107 Gr. harpedonaptai

108 Tarih, s. 139 111/109

109 Lisâ-nü'lMrab, "msh" md

110 Mukaddime, III, 1133

111 Şer-hu Eşkâll't-te'sîs, s. 35

112 Esasü'i-kavâcid, s. 309-311; Faz-lıoğlu,Vll/i3 120021, s. 334

113 Esâ-sü'l-kaüâHd fî uşûli'l-feuâHd, s. 309-459

114 İbnü'n-Nedîm, s. 391 -392

115 Sü-ieymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2753

116 Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4827, vr. 99M60b

117 Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 527; İzmirli İsmail Hakkı, nr. 3673

118 Muhammed Sü-veysî,XXVIII/2(1984|,s. 491-520; Muham­med el-Arabîel-Hattâbî, sy. 256 |1986|, s. 39-47

119 s. 193-391

120 TSMK, Hazine, nr. 606, mütercim nüshası

121 bk.hende­se

122 Süleymaniye Ktp., Hami-diye, nr. 774, vr. 109b-l 1 la

123 Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2733/2, vr. 154b-168b

124 Sü­leymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 715

125 Berlin Staatsbibliothek, Ms., Or., Oct. nr. 3014

126 Süleymaniye Ktp., Lala İsmail, nr. 288, vr 71b-82a

127 Dâ-rü'1-kütübi'l-Mısriyye, Kavala, Riyâza, Tür-kî, nr. l,vr. 18la-207b, müellif nüshası

128 s. 84-106

129 Süleymaniye Ktp., Hafîd Efen­di, nr. 467/6

130 TSMK, Revan Köşkü, nr. 1721/2, vr. 30b-40a

131 Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5721

132 Kandilli Rasat­hanesi Ktp., nr. 86, müellif nüshası

133 TSMK, Hazine, nr. 1 753/4, müellif nüsha­sı

134 TSMK, Ha­zine, nr. 609/1, müellif nüshası

135 Askerî Müze Ktp., nr. 3027, mü­ellif nüshası

136 Dârü'l-kütübİ'l-Mısriyye, Riyâ­za, nr. 628, müellif nüshası

137 bk. Kitâbü'l-Mesâhif

138 bk. Mushaf

139 Tehânevî, I, 688; Taşköp-rizâde, II, 151

140 meselâ bk. İbnü'n-Nedîm, s. 150

141 Sezgin, I, 79

142 bk. Maslahat

143 bk. Ebû Ubeyd El-Bekrî; İbn Havkal; İbn Hurdâzbih; İstahrî

144 Ayasofya, nr. 3415-3439

145 Aus den Bibliotheken von Kaîro, Damaskus und Konstantinopel jArabische Hand-schriftengeschichtlichen Inhalts]", MSOS, sy. 1011907], s. 43-44

146 ili. Ahmed, nr. 2797

147 Al 'Umari: Condizioni degli stati cris-üanî deli' occidente secondo una relazi- Mesâlikü'l-ebşâr'm I. cildinin ilk iki sayfası (TSMK, III. Ahmed, nr. 2797 one di Domenichino Doria da Genova", Attı deila R. Accademia dei LinceL Classe di scienze morali, storiche e filoiogiche, serie III, XI 118831, s. 67-103, 306-308

148 Notice de l'ouvrage qui a pour titre: Mesalek alabsar fi memalek al-amsar. Voyages des yeux dans les royaumes des differentes contrees |Ms.arabede la Bibliothequedu Roi, no. 583]", notices et extralts des MSS delaBN,X\ll | 1838), s. 151-384

149 Sbornik materialov, otnosy-aschikhsya k istorii Zolotoİ Ordy, St. Pe-tersburg 1884

150 Notice sur les relations des peu-ples musulmans avec les Chinois, depııis l'extension de l'İslamisme jusqu'â la fin du XVe siecle", Centenaire de l'Ecole des Langues Orientates Viuantes, Paris 1895, s. 1-43

151 Kahire 1924

152 al-'Umari's Bericht über Anatolien in seinem Werke Masalık al-absâr fi mamâllk âl-amsâr, Le-ipzig 1929

153 Ka­hire 1985

154 es-Sîretü'n-Nebeuiyye fi Mesâ-liki'l-ebşâr, Beyrut 1417/1997

155 Beyrut 1406/1985

156 Beyrut 1407/i 986

157 Vaşfu İfrikıyye ue'l-Mağrib ue'l'Endelüs, Tunus 1341

158 Vaşfü Dımaşk fi Mesâliki'l-ebşâr", MMMA, IV (19581, s. 113-126

159 Memleketi!'l-tiind ue's-Sind, Riyad 1411/1990

160 Memâlikil İfrîkıyâ mâ uerâ'i'ş-şahrâ\ Dârülbeyzâ 1409/1988

161 Kahire 1996

162 Ibn Fad-lallah al 'Omarİ's Bericht überIndien in seinem Werke Masalık al-Absâr fi Mamâ­lik al-Amsâr

163 Extraits inedits relatifs au Maghreb, Alger 1924 Frankfurt 1993, s. 69-120

164 Saladin and the Crusaders: Seiected Artnals from Masalık al-absâr, Lund 1992

165 Masalık El Absâr fi Mamâlik El Amsâr: VAfrİque, moins i'Egypîe, Paris 1927 Frankfurt 1993

166 Das Mongolische Weltreich: at-'ümari's Darstellung der mongolischen Reiche in seinem Werk Masalık al-absâr fi mamâlik al-amsâr, Wiesbaden 1968

167 Mesalikü 'l-Ebsâ r' a Göre Anadolu Beylikleri", Anadolu Bey­likleri Hakkında Araştırmalar, Ankara 1991,1. 183-203

168 Frankfurt 1988-1989

169 Frankfurt 2001

170 bk. es-Seb'ul-Mesânî

171 aş. bk

172 Tirmizî, "Şalât", 64

173 Buhârî, "Ezan", 20, 21

174 Tirmizî, "Şalât", 414

175 Buhârî, "Mevâkltü'ş-şalât", 28, 29; Müslim, "Mesâcid", 161, 165

176 Buhârî, "Ezan", 20, 21; Ebû Dâvûd, "Şalât", 55

177 Serahsî, i, 189-190; Nuh b. Mustafa, Risale fi hakkı'l-mesbûk, s. 274-276; İbnÂbidîn, I, 596-597

178 bk. Cami

179 M, VI, 953

180 İthâfü'l-ahişşâ, 1,93 vd

181 el-İsrâ 17/1

182 Nevevî, III, 327

183 Taberî, Câmfu. 'l-beyân, XV. 5 vd.

184 DİA, XVI, 127; XXVI, 326

185 Buhârî,"En­biyâ"', 10, 40; Müslim, "Mesâcid", 1,2

186 II. Samuel, 7/1-13; I. Tarihler, 17/1-2

187 I. Tarihler, 22/1-16

188 Krallar, 5/13-18; 6/7

189 I. Krallar, 6/1-37

190 Sebe' 34/13

191 Taberî, Câ-mfu'l-beyân, XXII, 70, 75

192 Tarihler, 7/1-10

193 bk. KUDÜS

194 m.ö. 586

195 m.ö. 539

196 m.ö. 515

197 m.ö. 168

198 ÂH İmrân 3/ 37, 39; Meryem 19/11

199 İşaya, 56/7

200 Yerem-ya, 7/11

201 Markos, 11/15-17

202 Luka, 20/1-2

203 Buhârî, "Fazlü'ş-şalât fi mescidi Mekke ve'1-Medîne", 1,6; Müslim,"Hac", 511-513

204 İbn Mâce, "İka­me", 198

205 Taberî, Târih, II, 450

206 Cresweil, s. 10

207 a.g.e., s. 43

208 A Short Account, s. 205-206, İv. 42

209 İbrahim el-Fennî-Tâhir en-Nemerî, s. 618-622

210 Ezraki, II, 200-201; Fâkihî, IV, 20

211 Ezpaki, II, 201

212 Mir'âtü'l-Haremeyn, I, 1123

213 Nehrevâİî, s. 319

214 el-Câmf-u'l'laüf, s. 291

215 Ali et-Taberî, s. 73

216 22 Temmuz 1662

217 er-Rihtetü't-Ayyâşiyye,ü. 279

218 5 Temmuz 1700

219 Sincârî, V, 261-262

220 Mir'âtü't-Haremeyn, I, 1123

221 et-Tevbe 9/107

222 İbn Hişâm, IV, 530; Taberî, XI, 18, 19

223 İbn Sa'd, III, 540-541

224 et-Tevbe 9/ 107-110

225 Ebû Âmir er-Râhib

226 Mescid-i Ku­bâ veya Mescid-i Nebevî

227 Vâkıdî. III, 1046; İbn Hişâm, IV, 530

228 M. F Abdülbâki, el-Muccem, "hrm" md

229 Zerkeşî, s. 41-43

230 Âl-i İmrârı 3/96

231 İbn Hişâm, I, 369

232 el-Bakara 2/217

233 Cevâd Ali, IV, 46

234 Abdülhayel-Kettânî, 1, 173-174

235 Zerkeşî, s. 39

236 Ez-rakî, II, 81

237 Abdüllatîf b. Abdullah b. Dehîş, s. 63-64

238 a.g.e., s. 64

239 İbn Battûta, I, 159

240 Abdüllatîf b. Ab­dullah b. Dehîş, s. 65

241 Evliya Çelebi, IX, 262

242 bk. makâmât-ı ERBAA

243 Necmeddin ibn Fehd, III, 184

244 Ezrakı, 11,98-99; Fâkihî, II, 185

245 Seyahatname, IX, 277

246 el-Bakara 2/191

247 İbn Hacer, I, 696

248 İbn Abdü-rabbih, V, 12

249 Taberî, VI, 694

250 Ezraki, I, 286-287; II, 99

251 Buhârî, "Enbiyâ3", 10, 40; Müs­lim, "Mesâcid", 1-2

252 diğerleri Mes­cid-i Nebevî ve Mescid-i Aksa

253 Buhârî, "Fazlü'ş-şalât fi mescidi Mekke ve'1-Medîne", l; Müslim, Hac", 105-110, 415

254 et-Tevbe 9/28

255 Cessâs, III, 88-89

256 bk. ha- REM; KABE

257 bk. Mescid-İ Cin

258 Fâkihî, IV, 266; Taberânî, el-Mü'cemü'l-kebîr, XII, 414

259 Fâkihî, lll, 208; IV, 271; İbnAsâkir, VII, 458

260 Mescid-i Haram, Mescid-i Nebe-vî, Mescid-İ Aksa

261 Taberânî, el-Mu*cemü'!-eusat,V, 211

262 et-Târîhu'l-kebîr, III, 210

263 Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki, I, 1 36; Heysemî, IV, 4

264 İbn Asâkir, V, 296

265 Harbî, s. 506

266 Fâkihî, IV, 267, 271

267 İbn Kudâme, V, 333-334

268 Fâkihî, II, 69

269 Ahbâru Mekke, IV, 308-309

270 Mir'âtü'l-Haremeyn, I, 325

271 Peters, İv. 22

272 bk. Halîl

273 bk. KIBLE

274 İbn Şebbe, 1,74

275 Semhûdî, ili, 842

276 er-Rihletü'l-'Ay-yâşiyye, I, 252

277 Ahmed b. Yâsîn el-Hıyârî, s. 287

278 İbnSa'd, III, 87; IV, 311

279 Buhâ-rî, "Ahkâm", 25

280 Müsned, II, 10; İbn Şebbe, I, 41

281 ibn Şebbe, I, 54-55

282 el-Mu'cemü'l-kebîr, II, 246

283 Semhû­dî, II, 23

284 Menâkıbü'l-enşâr", 45

285 et-Jaba-kât, I, 235

286 Taberânî, 11, 339

287 Abdülhay el-Kettânî, II, 301

288 Taberânî, XXIV, 317-318

289 İbn Şebbe, i, 52

290 Sem­hûdî, II, 16

291 Nûred-dinel-Halebî, 11,236

292 et-Tevbe 9/108

293 et-Tevbe 9/108

294 İbn Mâce, "İkâmet", 197;Tirmizî,"Me-vâkltü'ş-şalât", 125

295 Târihu'1-Medîneü'l-mü.nevuere, I, 57

296 ed-Dürretü'ş-şemîne, s. 188

297 Salih Lem'î Mustafa, s. 167

298 et-Tevbe 9/108

299 Mir'âtü'l-Ha-remeyn.l, 397

300 Tevbe 9/ 108

301 Müsned, 111, 91; Müslim,"Hac", 514; Be-lâzürî, Fütüh, s. 4; Taberî, Câmi